CC BY
187
Х- Зоиров
ДЕВОНХ.ОИ ТОИСЛОМЙ ВА СА^МИ ДАБИРОНИ ДЕВОН ДАР РУШДИ НОМАНИГОРИИ ФОРСЙ
Вожатой калидй: девон, дабир ва оини дабирй, мактуб, Сосониён, царнуои аввали ислом
Дар лугат махал, ги гирдоварии дафотири сабти аркоми молиёт ва чош ох,и мутасаддиёни ин умур, дафотири молиёти хукуматй, дафтари мухосаба, дасп ох. хукумат, вазорат, вазоратхона, чойгох ва идораи хукумат, дарбор, дастгохи салтанатй ва махалли кори дабиронро «девон» гуянд(1,1,1406-1407). Бино ба ахбори М. Муъин «девон» ба маънии вазоратхона, идора, дафтархона, дафтари мухосаба, дафтари умумй барои сабти даромад ва хазина, хизонадорй ва давлат низ ба кор мерафтааст (9, 481).
Вожаи «девон» аз решай «дап» ба маънии «навиштан» гирифта шуда, бо калимахои «дабир», «дафтар», «дабиристон» ва «дабистон» хамреша мебошад. Дар замони Сосониён нависандаро «дабир» ва махалли нигориши дабиронро «девон» мехонданд ва вожаи «девон» бештар ба маънии идора ба кор мерафт. Ба ибораи дигар, идорахое. ки корхои мухими кишварро адо мекарданд, девон хонда мешуданд. Монанди девони хироч. девони сипох. девони иншо (рисолат) ва г.
Бино ба ахбори А. Кристенсен, вожаи «девон» дар асл маънии дафтари даромад ва хазина(харч)-ро дошта ва минбаъд ба маънии махалли кори коркунони молиёт ва тамоми идороти кишвар ба кор рафтааст (р.к: 5, хошияи сах. 409). Ибни Халдун низ бар хамин бовар аст ва мегуяд, ки дар гузашта номи китоби махсуси дабирон ва хам чойгохи нишасти коргузорони дарборро «девон» мехонданд. Чунонки гуяд: «...куллияи ин кавонин дар китобе омадааст, ки тафосили дахлу харч дар он навишта шуда ва кисмати бузурге аз илми хисоб дар он мундарич аст ва ба чуз касоне, ки дар ин аъмол
махорат доранд, бад-он пай намебаранд ва ин китобро «девон» меноманд, чунонки чойгохи нишастани коргузорон ва мубоширони онро низ ба хамин ном мехонанд» (3, 465).
Дар хусуси баромади вожаи «девон» ривоёти зиёди афсонаомез низ мавчуданд. Чунончй, Абдуррахмон ибни Халдун ин вожаро баргирифта аз вожаи «девона», яъне беакл медонад ва мегуяд, ки гуё бори нахуст онро Хусрави Анушервон ба кор бурдааст: «Гуянд маншаи ин номгузорй ин аст, ки рузе Анушервон ба нависандагони девони хеш менигарист, дар холе, ки бо худ ба хисоб кардан машгул буданд ва чунин ба назар меомад, ки бо худ сухан мегуянд, аз ин ру (якбора) гуфт: Девона! Аз он пас чойгохи онон бад-ин калима номида шуд ва харфи «х» ба иллати касрати истеъмол ва тахфиф аз он хазф гардид ва гуфтанд: «девон». Он гох хамин ном бар китоби ин гуна амалиёт, ки мутазаммини кавонини мухосибот аст, итлок гардид» (3, 465).
Сохиби «Мукаддима» дар ривояти дигар калимаи мазкурро баргирифта аз вожаи «девон», ба маънии чамъи дев, шаётин медонад ва мегуяд, ки минбаъд китоби номахо ва махалли нишасти мухосибони дарборро «девон» хондаанд (3,465). Устод Кристенсен «девон»-ро вожаи пахлавй ба маънии идора медонад ва мегуяд: «Дар ин идорот назму тартибе комил хукмфармо буд» (5, 409).
Пас аз пирузии аъроб дар замони хулафо вожаи «девон» вориди забони арабй шуд ва наздик ба хамон маъние, ки дар забони пахлавй дошт, ба кор мерафт. Бино ба ахбори Ибни Халдун вожаи «девон» дар забони арабй бори нахуст дар дафтари чамъу хироч ва ё дафтаре, ки дар он исми мучохидон сабт мешуд, ба кор рафтааст. Пас аз пирузии ислом нахустин шахсе, ки аз хулафои араб ба таъсиси девон даст зад, Умар (раз.) буд. Муаллифи мазкур дар хусуси сабаби таъсиси девон ва аз чониби дабирони махсус ба тартиби хонадонхо навишта шудани девони сипох маълумот дода мегуяд:
«Нахустин касе, ки дар давлати исломй девонро вазъ кард, Умар(раз. ) буд. Ва гуянд, ин амр ба сабаби моле буд, ки Абухурайра (раз.) аз Бахрайн оварда буд ва чун онро афзун ёфтанд, дар таксими он хаста шуданд. Аз он руз бад-ин химмат гумоштанд, ки амволро бишуморанд ва мустамиррихои солиёна ва хукукро забт кунанд ва Холид ибни Валид ишора ба девон кард ва гуфт: дидам подшохони Шом тадвин («тадвин» гуё аз калимаи «девон»-и форсй гирифта шуда ва ба маонии навиштани ном дар девони сипох ва гирдоварии
девон(дафтар) омадааст ва дар ин чо гуё мурод тартиб додани дафтар ва девон бошад- нак,л аз хошияи 3, 366) мекунанд ва Умар(раз.) пешниходи уро пазируфт... Ва он гох. ки Умар(раз.) бар тадвини девон мусаммим шуд ва ба Акдл ибни Абетолиб ва Махрамат ибни Навфал ва Чдбир ибни Мутъим, ки аз нависандагони Курайш буд, фармон дод, дар танзими он ширкат чуянд ва онхо девони сипохиёни исломиро ба тартиби хонадонхо навиштанд ва аз хешовандони расули Худо(с) ofo3 карданд ва пас аз он хар хонадоне наздиктар ба хонадони нубувват буд, онро мукаддам доштанд. Чунин аст огози девони синох.» (3, 366).
Аз ахбори сарчашмахо ва тахкики мавзуъ маълум мешавад, ки минбаъд девонхои дигар низ бар ташкилоти дастгохи хилофат афзуда мешаванд ва охиста ба хамон поя мерасанд, ки кабл аз ислом доштанд.
Агарчи дар манобеи мавчуда маълумоти зиёд дар хусуси девонхои тоисломй пайдо кардан мумкин аст, аз чй вакт шуруъ шудани истеъмоли калимаи «девон» маълум нест. Аз тахкикоти пурарзиши М. Мухаммадй равшан мегардад, ки истеъмоли калимаи мазкур кабл аз таъсиси давлати Сосониён, зохиран, хануз дар замони хукумати Хдхоманишиён чой доштааст. Чунончи, чое ба ин маънй ишора сохта мсгуяд:
«Аз он чй таърихнависон дар бораи давлати хахоманишй навиштаанд, чунин бармеояд, ки ин давлат дорой созмони идории нисбатан муназзаме буда. Аз корхое. ки ба Дорюши бузург(481-521 к. м.) нисбат додаанд, яке хам тачдиди назар дар созмони кишвар ва танзими умури давлат ва сохтани роххои умумй ва эчоди чопорхонахо буда. Дар баъзе ривоёт ба вучуди китобхона ё оршивхо (архивхо- З.Х,.)- и махсусе дар дарбори хахоманишй низ ишора шуда ва Плутархи юнонй аз дабирони дарбори Хашоёршо гуфтугу кардааст» (8, 67- 68).
Чдхшиёрй мегуяд, ки барои нахустин бор девонхои хукуматиро Лухросб ташкил дод ва корхои хукумат ва хисобдорй ва молиётро танзим сохт, сарбозгирй кард ва дар чамъи кушун икдом намуд (15, 29). Хдмзаи Исфахонй низ Лухросбро нахустин касе медонад, ки девони сипохро бунёд гузошт. Ин муаллиф Доро писари Бахманро нахустин подшохе медонад, ки дар роххои умумй чопорхонахо барпо кард ва дар онхо асбхои махсус нигох дошт. Аммо аз ахбори Табарй маълум мегардад, ки кабл аз подшохии Доро низ дар Эрон
чопорхонахо мавчуд будааст (чихати иттилои беш р.к: 8, 68-69). Чопор- дар лугат косид, пайк ва номабарро гуянд. Чопорхона-махалли махсус ё истгохеро мехонданд, ки дар он чо косидоп ва асбхои хасташуда чои худро ба номарасон ва асбхои тозанафас медоданд (1,1, 912).
М. Мухаммадй мисоли А. Кристенсен чопорхонахои тоисломии Эронро аз чумлаи девонхо медонад ва мегуяд:
«Гузашта аз инхо девонхои дигаре низ барон сипох ва чопорхонахо ва зарробхона ва авзон ва шояд хам холисчоти шохй ва монанди инхо вучуд дошта...» (8, 72- 73).
Донишманди мазкур мегуяд, ки дар замони хукумати Умавиён девони чопорхона номи девони баридро бар худ гирифт ва бори нахуст ин девон дар замони хилофати Муовия аз тарафи дехконони эронй ва коргузорони румй таъсис дода шуд (8, 82- 83).
Хднуз аз замони Доро чопорхоро асбхои тезпо ва парваришёфтае дар ихтиёр буда ва онхо тавассути ин асбхо номахоро аз як макон ба макони дигар мерасонидаанд. Дар даврони хукумати Сосониён кори ин девон боз хам бехтар ба рох монда шуд. Зеро мулуки сосонй бар роххои бузурги байни шахрхо истгоххои махсусе бо номи чопорхона бунёд ниходанд, ки дар хар яки онхо чанд нафар паёмрасонхо хидмат мекарданд. Х,ар гох подшох ё хокиме нома менавишт, яке аз чопорхо онро шрифта, ба зудй ба чопори дигар, ки дар мавзеи муайян буд, мерасонид ва сипас он чопор номаро фавран ба дасти чопори саввум мерасонд ва хамин тавр номахо тавассути чанд чопор ба дасти мухотаб мерасид. Х,ар кадар рох дур бошад, теъдоди чопорхо ба хамон микдор афзуда мешуд. Бояд гуфт, ки ин усули расонидани нома танхо ба подшохон ва хокимону бузургони давлат хос буд. Мардуми оддй номахои хешро ба воситаи корвонхо ва ё нафарони алохида, ки аз маконе ба макони дигар мерафтанд, ба мухотаб мерасониданд.
Дар бораи теъдоди девонхои ахди сосонй маълумоти мустакиме дар даст нест. Аммо аз мачмуи ахбори манобеито мо расида метавон то андозае аз девонхои тоисломии форси иттилоъ ёфт. Баъзе аз донишмандон теъдоди девонхои тоисломиро баробар бо шумори мухрхои шохони кабл аз исломии Эрон донистаанд. Ибни Мукаффаъ мухрхои яке аз шохони Эронро барои корхои зер медонад: яке барои номахои рамз, дигаре барои номахои оддй ё дабирхонаи шохй, дигаре барои бахшидани амлок ва алкоб ва яке
барои %юлиёт. Артур Кристенсен низ шумори девонхои ахди сосониро баста ба мухрхои шохон медонад ва мегуяд:
«Иттилои мустакиме родеъ ба теъдоди девонхо ва худуди салохияти хар як аз ощо дар даст надорем, хамин кадар медонем, ки подшох чанд мухри мухталиф дошт, яке барои дафтархонаи сарй (сардор, хукмрон- З.Х,.), дигар барои дабирхона, дигар барои махкамаи диной, дигар махсуси тавзеъи нишон ва эътои мансаб ва дигар мутааллик ба умури молия ва аз ин ру, метавонем хадс бизанем, ки ба хамин андоза хам девон вучуд доштааст» (5, 409-410).
Ч,ахшиёрй бар он бовар аст, ки подшохони Эронро дар ибтидо ду девон буда, яке девони хирод ва дигаре девони хазина. Бино ба ахбори у кулли даромадхо мутааллик ба девони хирод ва хазинахои кушун ва гайра мутааллик ба девони хазина будааст (15, 29-30).
Сохиби «Мафотеху-л-улум» АбуабдуллохМухаммадиХоразмй дар бораи девонхо маълумоти нисбатан бештар медихад. Муаллифи мазкур дар боби чахоруми китоби хеш, ки мусаммо ба «Ойини дабирй» аст, дар хусуси истилохоти хоси дабирони девони хирод, девони хизона, девони барид(=чопор), девони синох. девони зиё ва нафакот, девони об ва девони расоил маълумот медихад. Аз ахбори Хоразмй маълум мешавад, ки хар яке аз ин девонхо дабирони махсус ва истилохоти хоси худро доштаанд (р.к: 14, 57- 77).
Ч,ихати шинохти осори тоисломй, бахусус, номахо ва анвои макотиби форсй, расму оин ва шароити котибии ахди сосонй хидмати манобеи карнхои аввали исломй беш аз сарчашмахои дигар аст. Пас месазад, ки дихати шинохти девонхои тоисломии Эрон низ аз ахбори манобеи арабии садахои нахустини ислом мадад дуем. Аммо хини омузишу тахкик набояд фаромуш кард, ки ин сарчашмахо манобеи асл нестанд ва имкон дорад, ки хини наклу тарчума аз забони асл дучори тахриру тахриф ва тагйир шуда бошанд. Аз ахбори зайли М. Мухаммадй бармеояд, ки баъзе аз нависандагони араб гохе шуъбахои алохидаи як девонро хамчун девонхои алохидаи тоисломии Эрон донистаанд. Чунонки гуяд:
«Барои ташхиси девонхои аслй аз фаръй наметавон аз ин ривоёт истифода намуд, зеро дар иборатхои арабй голибан баъзе аз шуъбахои кучаки девонро хам ба хамин ном хондаанд, ... масалан Чрхдз дар чое, ки аз иди Навруз ва гухфахое. ки дар ин ид аз атроф барои нодшох мефиристодаанд, сухан гуфта, менависад: «Дабири махсусе номи хадякунандагон ва подошеро, ки шох барои хар як
таъйин мекард, ёдцошт менамуд, то дар девони Навруз сабт шавад» (ал-Махосин ва-л-аздод, 369; ба naici аз 8, 74).
Ба андешаи мо мурод аз девони Навруз на девони алохида. бал шуъбае аз девонхои дигари тоисломии Эрон аст. Эхтимол дорад, ки ин шуъба дабире махсус дошта бошад, аммо девони алохида хондани он дур аз хакикат аст. Дар «Номаи Тансар» ишора ба девоне шудааст, ки танхо дудмонхои мумтоз дар он сабт мешуданд. Дар баъзе аз кутуби дугрофии арабй бошад, ишора ба девонхое шуда, ки оташкадахоро дар он сабт мекардаанд. Бино ба ривояти Истахрй микдори оташкадахои форс ба кадре зиёд будаанд, ки шумораи онхоро танхо аз хамон девон ба даст овардан мумкин будааст. Аммо Мухаммад Мухаммадй бар мавдудияти чунин девонхо шак дорад ва мегуяд: «Дар хар хол маълум нест, ки ин девонхо хам хар як девоне мустакил буда, ё ин ки аз шохахои девонхои дигаре ба шумор мерафтаанд»(8, 74).
Дар баъзе аз манобеи куруни аввали исломй маълумоте мухтасар рочсь ба расму одоб ва тарзи кор дар девонхои тоисломии Эрон оварда шудааст, ки бешак дихати бештар шинохтани расму оини дабирй ва тарзи кори дабирони девон моро кумак мекунанд.
Х,ар як аз девонхои тоисломй вазифаи махсусро адо мекарда ва дорой ахамият ва макоми хос будаанд. Профессор Низомиддин Зохидов мавдудияти девонхои тоисломии форсиро яке аз дастовард-хои арзишманди мардуми эронинажод медонад ва бар он бовар аст, ки ин усули давлатдории эронй дар карнхои аввали пирузии аъроб аз болои адам сармашки кори халифахои араб будааст. Чунонки гуяд:
«Дар ахди Сосониён низоми девонсолорй, ки дастоварди бузурги давлатдории халкхои эронии пеш аз ислом ба шумор меояд, ба хайси як ниходи идории мураттабу муназзам рушду нумуъ кард ва кишвардории Сосониёнро чун оинаиибрат ва сармашки давлатдорй дар назари пасовандон дилвагар намуд. Аъроб низ бо басту тавсеа ёфтани Хилофат руи ниёз ба ойинхои давлатдории тоисломии эронй оварданд ва аз низоми девонсолориву созмони идории сосонй истикбол намуданд» (2, 31- 32).
Хулоса, дар даврони сосонй табакаи дабирон аз табакоти мумтоз ва яке аз аркони мухими давлат ва омили муассире дар идораи умури кишвар ба хисоб мерафтанд. Шояд хамин обрую маком ва донишу хиради дабирон боис гардид, ки аксари девонхои тоисломии форсй
пас аз пирузии ислом низ бо хамон номи форсии худ дар созмонхои хилофат рох ёфтанд ва теъдоде аз онхо то кдрни чахордахи милодй(хаштуми хичрй) фаъолияти хешро идома доданд.
Агарчи араб аз болои ачам пируз шуд, дар карнхои нахусти исломй забони расмии девон забони аслй, яъне форсй-точикй буд ва кулли навиштахо ва мухосабот танхо ба забони форсй-точикй сурат мегирифт. Дар замони хилофат низ аксари кулли дабирони девон эрониён буданд ва бешак халифахои араб ба дабирони эронинажод ниёзманд буданд. Эхтимол яке аз сабабхои эхтиром ва макоми баланд пайдо кардани дабирони эронй дар замони хукуматй аъроб хамин ниёзманд будани арабхо ба дабирони эронй ва беиттилоии онхо аз забони форсй ва расму одоби девондорй буд. Бино ба ахбори сарчашмахои карнхои аввали исломй сабаби накли девон аз форсй ба арабй Солех ном дабири эронинажод буд. Зеро дар он девонхо хеч як дабири арабе набуд, ки забони форсй мисоли забони модарии хеш донад. Дар акси хол худи аъроб ба накли девон мепардохтанд ва ниёзе ба дабирони эронинажод намемонд.
Байни шохони сосонй чунон раем буда, ки корхои девонии худро чуз ба дудмонхои баргузида ва ашроф вогузор намекар-даанд. Гуянд, ки ин корхо дар чанде аз хонадонхои эронй ирей гардида буд ва баъзе аз ин хонадонхо дар даврони хилофат низ корхои девонии худро дар даст доштаанд. Чунончи Ибни Хдвкал дар тавсифи чунин хонадонхои эронй гуфтааст:
«Дар Форс суннате неку ва дар миёни мардуми ончо одате писандида аст ва он гиромй доштани хонадонхои кадимй ва бузург шумурдани сохибони неъмати азалй аст. Дар ин иох,ия хонадонхое хастанд, ки кори девонро аз рузгори бостон то кунун ба ирс мебаранд» (8, 58).
Пас аз пирузии аъроб дар идора намудани давлат ва ташкилоти идории он сахми дабирони девон, ки аксари куллашон эронй буданд, шоистаи зикр аст. М. Мухаммадй ба эронй будани аксари дабирону вазирони даврони хилофат ишора намуда мегуяд: «...голиби нависандагони саршинос ва бештари дабирони девон ва вазирони дарбори хилофат дар карнхои нахустини исломй низ аз хамин гурух. яъне форсизабонони арабинавис будаанд» (6,28).
Ин хидмати бемисли эрониёнро аксари нависандагони араб ва муаррихини исломй низ ситуда ва дар бораи хусни сиёсат, давлатдорй, додхохд ва раиятпарварии эшон хдкоят ва ривоятхои
пурмуболига гуфтаанд. Чунончй, дар китоби «ат- Точ»-и мансуб ба Чдаиз усули фармонрвоию мамлакатдорй ва раиятпарварии шохопи тоисломии Эрой ба таври зер васф шудааст:
«Зеро эшон(эрониён-З.Х,.) дар ин кор пешгом буданд ва мо ойини фармонравоиву мамлакатдорй ва тартиби хосу ом(м) ва раиятнавозй ва амсоли инхоро аз эшон ёд гирифтаем» (ат-Точ фй ахлокил мулук, 23; ба накл аз 8, 66- 67).
Агарчи дар хусуси мавчудияти девонхои тоисломии форсй аксари донишмандони ватаниву хоричй изхори андеша намудаанд, хеч кадоме аз онхо теъдоди умумии девонхоро номгу накардаанд. Маъруфтарин девонхои тоисломии форсй, ки аксари пажухишгарон бар мавчудияти онхо ишора намудаанд, девони хироч. девони хизона, девони барид, девони сипох, девони зиё ва нафакот, девони об, девони расоил мебошанд.
Афзун бар ин, муаллифи «Мафотеху-л-улум» Абуабдуллохи Хоразмй, А. Кристенсен, Исо ал- Окуб, Мухаммад Мухаммадй ва дигарон бар мавчудияти девонхои дигар, ба монанди девони мухосибот, девони казо, девони сичиллот ва паймонхо, девони тавке ь. девони ароиз, девони зимом ва хотам ва г. ишора намудаанд. Дар «Номаи Тансар» низ ишораи зебое ба мавчудияти девонхои тоисломй ватабакоти дабирон шудааст. Муаллифи нома дар посухи чахорум, чое аз аъзои чахоргонаи дин- асхоби дин, макотил (мардони корзор), куттоб ва мехна ёд намуда мегуяд:
«узви савум куттоб ва эшон низ бар табакот ва анвоъ: куттоби расоил, куттоби мухосибот. куттоби акзия ва сичиллот ва шурут ва куттоби сияр...»(11, 12; 10, 196).
Аз ахбори мазкур бармеояд, ки дар замони Тансар дабирони девонро бар чанд табака чудо мекардаанд. Ба андешаи наздик ба якин, хар як аз ин табакаи дабирон дар девонхои махсус фаъолият мекарданд. Масалан, куттоби расоил дар девони расоил, куттоби мухосибот дар девони мухосибот. куттоби акзия дар девони акзия. куттоби сичиллот ва шурут дар девони сичиллот ва шурут, куттоби сияр дар девони сияр. Бешак, хар як аз ин девонхо истилохоти махсуси худро доштанд, ки дабирони девон хини нигоришоти хеш ба таври фаровон аз онхо истифода мекарданд.
Хидмати осори даврони исломй чихати шинохти истилохоти махсуси дабирии тоисломй низ зиёд аст. Аз ин ру, барои ошноии бештар бо истилохоти дабирони тоисломй ба манобеи карнхои
аввали исломй назар намудан холй аз манфаат нест. Зеро дар карнхои нахустини исломй бисере аз истилохоти девонй ба шакли форсии худ ба кор мерафтанд. Чунончи, М. Мухаммадй чанде аз машогили даврони сосониро, ки дар девонхои арабй ба кор мерафтанд, номгу кардааст, ки аксар номи форсии даврони сосонии худро дар забони арабй низ хифз кардаанд, монанди ал-боздор, чондор, ас-силохдор, ал-шаробдор, аламдор, ал-мехмандор, амири шикор, амири чондор, хонсолор ва f. (р.к: 7, 12-36). Донишманди мазкур хини ташрехи ин вожахо аз истилохоте низ ёд кардааст, ки ба табакаи дабирон ва фанни дабирй дахл доранд. Шохвди ин харф вожахои «ал-даводор» ва «котибу-д-даст» мебошанд, ки чунин ташрех шудаанд:
«ал-Даводор- аз ду вожа «даво»-кутохшудаи «давот» ва «дор»-и форсй ва ин унвони касе буда, ки ухдадори давоти султон ва вазоифе буда, ки бар он мутаратиб мегардид, монанди судури ахкоми сул-тонй ва назорат бар ичрои онхо ва умури дигаре, ки дар ин заминахо пеш меомадааст» (Субху-л-аъшо, ч.5, сах. 462; ба накл аз 7, 24).
«Котибу-д-даст: аз ду калима «котиб»-и арабй ба маънии нависанда ва «даст»-и форсй ва ин унвони дабире будааст, ки наз-дики дасти султон менишаста ва тавкеъи канори номахоро, чунонки у мегуфта, менавиштааст» (Субху-л-аъшо, ч. 1.137; ба накл аз 7,35).
Аз бахси фавк маълум мешавад, ки барои ошноии бештар аз девонхо ва истилохоти дабирони тоисломй ба сарчашмахои карнхои нахустини исломй бояд руй намуд.
ПАЙНАВИШТ:
1.Деххудо, Алиакбар. Фарханги мутавассити Деххудо. Дар ду чилд. Зери назари дуктур Сайд Ч,аъфари Шахидй. Ба кушиши Буломризо Ситуда, Эрач Мехракй ва Акрам Султонй. - Техрон: Интишороти Донишгохи Техрон, 1385
2.3охидов Низомиддин. Насри арабизабони адабиёти форсу точик дар асрхои VIII-IX, - Хучанд: Нури маърифат, 2004
3.Ибни Халдун, Абдуррахмон. Мукаддимаи Ибни Халдун. Мутарчим Мухаммад Парвини Бунободй. -Техрон: Ширкати интишороти илмй ва фархангй. Ч,илди аввал. 1382
4.Исо ал- Окуб. Таъсири панди порей бар адаби араб. Мутарчим Абдуллох Шарифии Хучаста. - Техрон: Ширкати интишороти илмй ва фархангй, 1374
5.Кристенсен, Артур. Эрон дар замони Сосониён: Таърихи Эрони Сосонй то хамлаи араб ва вазъи давлат ва миллат дар замони Сосониён. Тарчумаи Рашид Есамй. - Техрон: Нигористони китоб, 1383
6.Мухаммадй, Мухаммад. Таърих ва фарханги Эрон дар даврони интикол аз асри Сосонй ба асри исломй. Ч,илди чахорум: Забони форсй хамчун моя ва мададкоре барои забони арабй дар нахустин карнхои исломй. - Техрон: Туе, 1380
7.Мухаммадй, Мухаммад. Таърих ва фарханги Эрон дар даврони интикол аз асри Сосонй ба асри исломй. Ч,илди панчум: Низоми девонй ё созмони молй ва идории сосонй дар давлати хулафо. -Техрон: Туе, 1380
8. Мухаммадй, Мухаммад. Фарханги Эрон пеш аз ислом ва осори он дар тамаддуни исломй ва адабиёти арабй. Техрон: Интишороти Туе, 1374
9.Муъин, Мухаммад. Фарханги форсй(якчилдй). -Техрон, 1383 Ю.Нахусткомуси миллат. - Хучанд, 2001
11.Номаи Тансар хербазон хербази Ардашери Попакон ба Чушнасф шох ва шохзодаи пизишхоргар. Тарчумае аз пахлавй ба арабй ба калами Ибни Мукаффаъ, тарчумае аз арабй ба форсй ба калами Ибни Исфандиёр. Ба саъй ва тахкики Мучтабо Минавй. -Техрон: Матбааи Мачлис, 1311. с. 1- 47
12.Тафаззулй, Ахмад. Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом. Ба кушиши Жола Омузгор. - Техрон: Сухан, 1377
13.Хатибй,Хусайн. Фанни наср дар ада би порей.-Техрон: Заввор, 1375
14.Хоразмй, Абдуллох Мухаммад ибни Ахмад ибни Юсуфи Котиб. Тарчумаи Мафотехул улум. Мутарчим Хусайни Хидевчам. Техрон: Ширкати интишороти илмй ва фархангй, 1383 15.Ч,ахшиёрй, Абуабдуллох Мухаммад ибни Абдус. Китобу-л-вузарои ва-л-куттоб. Тарчумаи Абулфазли Таботабой. Мукаддимаи Зайнулобидини Рахнамо. - Техрон, 1348
Доисламские диваны и вклад дабиров в развитие персидского эпистолярного жанра
Х.Зоиров
Ключевые слова: диван, дабир и традиции дабирства, эпистолярный жанр, Сасаниды, первые века ислама
В статье проводится этимологический анализ терминов «диван» и «дабир» (письмоводитель), прослеживается возникновение доисламских персидских диванов и их количество в эпоху Сасанидов. Автор особое внимание уделяет роли дабиров в развитии писательского мастерства, существовании правил и традиций доисламских диванов в первые века ислама и вкладу иранских дабиров в образование и развитие диванов в арабском халифате. Утверждается, что образование диванов и возникновение правил и традиций присущих дабирству стали одной из главных причин развития персидского и арабского эпистолярного жанра и писательского мастерства.
H. Zoirov
Pre-Islamic Divans and Contribution of Dabirs into the Development of Persian Epistolary Genre
Key words: divan, dabir, traditions of dabirism, epistolary genre, the Sasanids, the first centuries of Islam
The author conducts an etimological analysis of the terms "divan " and "dabir " (letter-writer), he dwells onpre-Islamic Persian divans and their quantum in the epoch of the Sasanids. Special attention is paid to the role of dabirs in the development of writer s mastership, existence of rides and traditions ofpre-Islamic divans in the first centuries of Islam and the contribution of Iranian dabirs into formation and development of divans in the Arabic Khahfate. It is asserted that formation of divans and birth of rides and traditions inherent in dabirism became one of the main reasons accounting for the development of Persian and Arabian epistolary genre and writer s mastership.
