CC BY
26
Таим чынам, адным з найбольш папулярных увасабленняу савецкай крашы у атачэннi варожых сiл у савецкай беларускай паэзи 30-х гг. ХХ ст. становщца вобраз непераможнай «скалы». Прычым выток1 гэтай вобразнасщ трэба шукаць у стылi партыйных дакументау таго часу, як1я з'яулялюя для савецк1х шсьменшкау зыходным пунктам белетрыстычнага асэнсавання i адлюстравання рэчакнасщ.
Лтаратура
1. Тумаркин, Н. Ленин жив! Культ Ленина в Советской России / Н. Тумаркин; пер. с англ. -СПб.: Гуманитарное агентство «Академический проект», 1997. - 285 с.
2. Бiблiя. Кшп сьвятога тсаньня Старога i Новага Запавету. Канашчныя. У беларусшм перакладзе. - Мiнск: «Прынткарп», 2002. - 1534 с.
3. Kopalinski, W. Slownik symboli / W. Kopalinski. - Warszawa, 1990. - 512 s.
4. Чарот, М. Выбранае / М. Чарот - Мшск: Юнацтва, 1982. - 222 с.
5. Колас, Якуб. Збор творау: у 7 т. / Якуб Колас. - Мшск: Дзяржаунае выдавецтва БССР. Рэдакцыя мастацкай лiтаратуры, 1952. - Т. 2: Вершы. Апавяданш вершам (1917-1952). - 459 с.
6. Колас, Я. Пад сталшсшм сонцам. Вершы 1937-1939 гг. / Я. Колас. - Мшск: Дзяржаунае выдавецтва пры СНК БССР. Рэдакцыя мастацкай лггаратуры, 1940. - 172 с.
7. Купала Янка. Поуны збор творау: у 9 т. / Янка Купала. - Мшск: Маст. тт., 2003. - Т. 9. Кн. 1. Пераклады; Этсталярная спадчына; Дарчыя надпiсы; «Расейска-беларусю слоутк»; Калектыунае; Службовыя i асабютыя дакументы; Дадатак. - 686 с.
8. Бухарин, Н.И. Избранные произведения / Н.И. Бухарин. - М.: Политиздат, 1988. - 499 с.
9. За шчасце Беларусь Вершы i апавяданш / пад рэд. Я. Коласа. - Москва, Ленинград: Государственное Издательство Детской Литературы Наркомпроса РСФСР, 1945. - 198 с.
Summary
The article deals with the semantics of the word «skala» (while stands for the English «rock»), considering its cultural and political aspects. The analysis of the symbolic meaning of the word (it was associated with power and might of the USSR and its leaders) is carried out on the material of the Byelorussian Soviet poetry of the 30 s (of the XXth century).
Поступила в редакцию 13.04.06.
УДК 882.6.09
Н.В. Дзетсюк ПРАБЛЕМА ПОСТМАДЭРН1СЦКАГА ГЕРОЯ
ПесМстычнае светауспрыняцце мадэршстау, абумоуленае расчараваннем у духоунай сутнасщ чалавека, яго крэатыуных здольнасцях, магчымасщ змянщь свет i прывесщ уласнае жыццё у гарматчную суаднесенасць з навакольнай рэча1снасцю, спарадзша адчуванне глыбокай крызiснасцi асобы. Чалавек страцiу каштоунасныя арыенцiры, зняверыуся у жыцщ, пазбауленым пераканаучага сэнсу, выявiуся няздольным узняцца над сваiмi заганамг
ПосIмадэрнiзм, з аднаго боку, спрабуе прымрыць чалавека з усведамленнем уласнай недасканаласщ, сцвярджаючы, што у свеце, дзе валадарыць хаос, немагчыма з пэунасцю размежаваць катэгорыi дабра i зла, паколькi традыцыйная сiстэма бшарных апазiцый выяуляецца непрыдатнай для спасщжэння неупарадкаванай, ускладненай глыбокiмi унутранымi супярэчнасцямi рэчаiснасцi. Але, з другога боку, постмадэршсцкае успрыняцце чалавека як дэзарыетаванага у прасторы маральна-эстэтычных каштоунасцей узмацняе крызiс асобы, нiвелiруючы светапоглядныя асновы, жыццёвыя прынцыпы, духоуныя прыярытэты кожнага iндывiда. Дадзеная акалiчнасць выяуляецца у поунай дэструкцыi лiтаратурнага героя як пахалапчна i сацыяльна дэтэрмiнаванага характару.
Постмадэрнiсцкi герой - «усяго только iстота без iменi з незапамшальнай знешнасцю» [1, 210]. У постмадэртсцюх творах «жывуць» безаблчныя К, Д, У, Ч, Ц (аповеды lллi Сiна «Кроу» [2, 88-92], «Праменьчык хiманалiзу» [2, 99-102], «попелпопелпопел» [3]), хлопчык, мама i тата («Беларусы на крышталёвых шарыках» Альгерда Бахарэвiча [4]), прьйральшчыца (з аднайменнага апавядання А. Бахарэвiча [5, 127-131]), школьны настаушк i дзяучынка-журавiнка («Методыка выкладання
кpaсaвiкa» А. Бaxapэвiчa [5, 146-149]), Дыктaтap i Сястpa («Пapaзыт» А. Бaxapэвiчa [5, 3-76]), Паяя^, Дама, Хадок, Сядок (п'еса Лявона Вольскага «Клятва Гiпaкpaтaм» [6]) i г. д. На шызaфpэнiчным кapнaвaле жыцця яны стpaцiлi свае чалавечыя якaсцi, пеpayтвapылiся y "нечалавекау (альбо: «недaчaлaвекay», «звышчaлaвекay»), пaдyлaдныx адно только сiмптомaм свaëй xвapобы, сяpод якix -бясконцае памнажэнне асобы, фантастычныя тpызненнi, нaвязлiвыя iдэi, фобй, машякальныя сxiльнaсцi, yцëкi ва yлaснa ствоpaны, зaкpыты для iншыx вipтyaльны свет. Пapaдaксaльнa, але вap'яцтвa гэтае не пaзбayленaе сэнсу (у aдpозненне ад aбсypднaй pэчaiснaсцi, дзе адшукаць сэнс немагчыма).
На думку постмaдэpнiстaУ, чалавек як вышэйшы пpaдстayнiк ж^льната свету, надзелены pозyмaм i душою, дыскpэдытaвay сябе. Невыпадкова геpоямi постмaдэpнiсцкix твоpaУ часта становяцца невядомыя навуцы ютоты, геpмaфpaдыты, мутанты, гyмaноiды. Нaпpыклaд, адным з гaлоУныx пеpсaнaжay апавядання Альгеpдa Бaxapэвiчa «Не кpaнaючы фiгypы» з'яyляеццa «жывы, але не здольны m на як1я дзеяннi ... кавалак плоцi ... без лaпay, без xвaстa, мaзгоУ, зу6оу i таму пaдобныx пpыбaмбaсay» [7, 13]. Выглядае ëн як нешта «падобнае на чалавечыя клубы, яшя пpыpaслi адно да аднога. Апpaчa пpaдayгaвaтaй шчылшы yвеpсе, уся астатняя пaвеpxня гэтай ютоты была зацягнутая pyжовaй дзiцячaй скypaй» [7, 11]. Кaшкiн (менавгга такое найменне дay паддоследнай ютоце гaспaдap) здольны тpывaць як1 зaУгоднa боль. I спpaвa не y тым, што ëн яго не адчувае, пpостa застаецца жывы пасля самый жоpсткix кaтaвaнняy. Гэтая пaзбayленaя мaзгоy i, веpaгоднa, сэpцa жывая iстотa выяyляеццa больш чалавечнай за тык людзей, што здзекуюцца з яе (збiвaюць, пpыпaльвaюць скypy, нaцкоyвaюць сабаку), ставячы жудасныя экспеpыменты на выжыванне i пpыносячы Кашк1ну нясцеpпны боль i пакуты. Пpaцэс дэгумашзацып асобы yзнayляеццa y постмaдэpнiсцкix тэкстax npas ствapэнне адпаведнага, часта не надта пpывaбнaгa вобpaзa чалавека.
^^ma^p^^ra геpой пaзбayлены iндывiдyaльныx pысay, не мае m мiнyлaгa, нi будучынц у ягоным жыцщ нiчогa не адбываецца, пакольк1 нaсaмpэч ëн не жыве, а пpысyтнiчaе y мастацшм твоpы паводле зaдaдзеныx пpaвiлay лiтapaтypнaй гyльнi. Ён магчымы только y пэуным кантэксце, па-за як1м стpaчвaе сваю Уяуную цэласнасць, paссыпaеццa на мноства масак фаман Змiцеpa Bim^ra «Tpan для сyсьлiкa, альбо Нэкpaфiлiчнaе дасьледаваньне аднаго в1ду гpызyноУ» [8], p™an у дэтaляx Гапеевай «Рэкaнстpyкцыя неба» [9], асобныя aпaвядaннi Iллi Сiнa, Альгеpдa Бaxapэвiчa). Постмaдэpнiсцкi геpой пpымеpвaе да сябе безлiч aблiччay, змяшчае ва yлaснyю абалонку несумяшчальныя чалавечыя сyтнaсцi, aпpaбоУвaе самыя pозныя тpaдыцыi, акумулюе npas сябе велiзapны сaцыяльнa-кyльтypны досвед, адным словам, iмкнеццa быць адначасова уйм: «У мaëй шафе вiсяць пaлiто садызму, нaцыянaлiзмy i фашызму, на тумбачцы ляжыць кaпялюx мaзaxiзмy, у зyбax я тpымaю пaльчaткi дaбpынi, пад нaгaмi пакутуюць кiлiмы педaфiлii i reparn^mi, у носе бaнькi aнтысемiтызмy i paсiзмy, у вaчax кaн'юнктывiт кaxaння» [8, 122]. Але y той жа час постмaдэpнiсцкi геpой - гэта пустата, якая aдкpывaеццa, кaлi скинута апошняя маска. Даследчык py^ara постмaдэpнiзмy, выкладчык СтaУpaпольскaгa yнiвеpсiтэтa Л.В. ffiparoy, aдзнaчay: «У постмaдэpнiсцкaй гульш масак зняццë «апошняй» маск1 i выяyленне «iсцiннaгa aблiччa» не Уяуляюцвд мажгавыш. Пpынцыповa бясконцы пpaцэс paспaзнaвaння-чapгaвaння масак - гэта i ëсць iснaвaнне. У aдpозненне ад экзютэнцыялкта, як1 paзлiчвaе на нaяyнaсць нейкага экзiстэнцыйнaгa aблiччa пад гpyдaй масак аб'ектываванага быцця, постмaдэpнiст ведае, што пад апошняй маскай - пустата, шшто, i, так1м чынам, адзша магчымая экзiстэнцыя (зняццë апошняй масш) - гэта смеpць. Усë, што можна зpaбiць, каб займець адчуванне сaпpayднaсцi iснaвaння, гэта дaвеpыццa адной са свaix масак, звыкнуцца з ëй i, так бы мовщь, зpaбiць яе «пpaзpыстaй знyтpы», г. зн. нябачнай для суб'екта. Па сутнасщ, кожны нармальны («aб'ектыyны») чалавек менавгга так i жыве - не зayвaжaючы yлaснaй маск1. Але постмaдэpнiст, aдpэфлексaвayшы пpынцыпы гульш i множнасщ сyсветay, нaблiжaеццa да гэтага вышку з aдвapотнaгa боку» [10, 31-32]. Ташм чынам, паводле постмaдэpнiсцкix пеpaкaнaнняy, чалавек, дэтэpмiнaвaны кaмyнiкaтыyнa-iнфapмaцыйнaй зададзенасцю iснaвaння y соцыуме, не мае свайго уласнага аблТчча, адсутнасць якога вымушаны пpыкpывaць накладаннем найбольш пpыдaтныx у пэyнaй сiтyaцыi масак. Ад нapaджэння ëн пеpaймaе aгyльнaпpынятыя мадэл зносш, засвойвае «чужыя» стылТ паводзш, тып мыслення, мaйстэpствa выканання шмата^ pоляy i таму не пpaжывaе свaë жыццë, а падганяе пад пэуны стaндapт. Смеpць сцipaе ^ы^е^ныи вобpaзы, i застаецца пустата, адсутнасць - адзшы начальны стан чалавека.
Дзеля таго, каб здабыць сваю сaпpaУднyю сутнасць, пaзбaвiццa татальна змашпуляванай pэчaiснaсцi, чалавек пaвiнен пaмеpцi - пpызнaць сваю не-пpысyтнaсць у гэтым aбсypдным, невытлумачальным зaконaмi pозyмy i œp^ свеце. Сучасны лiтapaтap 1лля Сш абвяшчае yлaснyю
смеpць i пaмipaе ... на пpaстоpы мастацкага тэксту [11]. Белapyскi мыслiцель Вaлянцiн АкудовТч у эсэ «Хто я? альбо мяне няма, не было, не будзе» ас^эчвае факт aб'ектыyнaй пpысyтнaсцi чалавека y быцщ. Геpой ягоныx pоздyмaУ пpыxодзiць да нaстyпныx, цалкам пеpaкaнayчыx высноу: «Мяне няма без iснaгa. Мяне няма без пап^эдняга чалавека. Мяне няма без людзей. Я немагчымы y колькaсцi самога сябе. Я не сам сабой aбyмоУлены. I шчым шшым не aбyмоУлены як менавгга «Я». Я не сам з сябе пaxоджy. Не я пpычынa самога сябе. Не я aбpay сябе для самога сябе. Не я вымкнуу сябе з патаемнага. Н я i rnxto шшы не 6ыу пaклiкaны з небыцця таму, што y быцщ непaсpэднa яго чакала адно яму належнае месца. Я не галоуны y тым, што я ëсць i як1м я ëсць. Я не маю пaтpэбы y сабе з сябе самога. Я не належу сам сабе. Я yлaснaсць шмaтлiкix pэaльнaсцяy, што пaxодзяць з pозныx вымяpэнняy быцця iснaгa i на пэуны момант гypтyюццa на пpaстоpы, пазначанай мной ... Я з'явТУся не таму, што я ëсць як нейкая пaтpэбa менавгга мяне y гэтым быцщ, а я ëсць тольш таму, што з'явТУся. Нaтypaльнa, мог i не з'явщца ... Не быць. А таго, чаго можа не быць, - няма xоць у heíx шшык знaчэнняx ад тыx, што ë^^ Мог школТ не быць. Не 6ыу paней. Потым зноу не буду. Няма ...» [12, 85-86].
Ва yмовax зpyшэння кaштоУнaсныx кaapдынaт адбываецца тpaнсфapмaцыя геpоя y «анты»-геpоя, непадуладнага самому сабе i нават ayrapy. У постмaдэpнiсцкix твоpax, як пpaвiлa, маем вышк такога пеpayвaсaблення. Але часам метaмapфозa пеpсaнaжay адбываецца y пpaстоpы тэксту, гэтым жа тэкстам aбyмоУленaя. ^ы^^ам з'яyляеццa п'еса Лявона Вольскага «Клятва Г^а^атам». Рaxмaны пацыент, нясмелы i дaвеpлiвы Фpaнцiшaк, пpыxодзiць па rnpaAy да псixiятpa, як1 больш выдае на псixiчнa xвоpaгa, чым на лекapa чaлaвечыx дyшay. Псixiятp нaстойлiвa спpaбyе з абсалютна здapовaгa чалавека зpaбiць вap'ятa, выкapыстоyвaючы для гэтага самыя pозныя сpодкi. Вось, да пpыклaдy, aдзiн з ix: «ФранцШак. Добpa, добpa, доктap. Я шчога не xaцеy ... Я не xa^y вас пaкpыyдзiць ... Дapмa вы гэтак. Пpaцягвaйце, кaлi ласка. Я тольш xaцеy пaпpaсiць у вас што-небудзь ад бяссоння. Псiхiятр (мулка). Вось так бы paœâ (Падымае ргору фанеру на тронку, тыпу тэнкнай ракетю. Гледачы i ФранцШак бачаць, што фанерка пафарбаваная y жорты колер.) Яш гэта колеp? ФранцШак. Kолеp чаго? Псiхiятр. Ты доуга яшчэ будзеш адказваць пытаннем на пытанне? Няужо так цяжка навучыцца за гэты час? Яш колеp? ФранцШак. А-а-а, вы npa гэта! Жоуты, зpaзyмелa як ... Псiхiятр. Гaвоpыш, жоуты ... (Паварочвае iншым бокам фанерку на тронку. Гледачы i ФранцШак бачаць, што з гэтага боку яна стяя.) Жоуты, значыцца. (Глядзщь на сiнi бок, падносщь блiжэй да вачэй, пачынае смяяцца.) Жоуты, гaвоpыш, xa-xa-xa! А гэты? (Паказвае тшую фанерку. I гледачы, i ФранцШак бачаць чырвоны колер.) ФранцШак (няynэyнена). Ч^воны. Памятр (смеючыся). Чъфвоны, значыцца. (Перакульвае фанерку. 1ншы бок -зялёны. Псiхiятр перарывае смех.) ^npay^ чыфвоны. (Запквае.) ...» [6, 26].
Спуацыя, ^аична нaблiжaнaя да aбсypдy, parn^yra aтpымоyвaе выфашэнне: Фpaнцiшaк з пaкоpлiвaгa, цixмянaгa пацыента пеpayтвapaеццa у з'едлiвaгa, самауладнага псixiятpa, вяpшыцеля чалавечык лëсay у падуладнай яму маленькай ^аше - вap'ятнi. Адбываецца змена масак: «ФранцШак (бадзёра падня)>ся, nаnравiy адзенне, звяртаецца да дамы). Дapyйце. Адну xвiлiнкy. (Да псiхiятра. Як неШта захоплена пШа, нават высалапiy язык.) Стаяць, сyxaпyтны пацук!!! (Псiхiятр падымае здзiyленыя вочы ад пканты. Нямая сцэна. ФранцШкавая постаць робщца )>ладнаю, цяжкаю, псiхiятр нiбыта драбнее, уц^каецца y стол. <■■■>) Псiхiятр (няynэyнена). Ды як ты смееш ... ФранцШак. Вы! ! ! Звяpтaйцеся да мяне на вы! Казаць мне «raaAap каштан»! ! ! (Надзяе на галаву флоцкую фуражку.) Псiхiятр. Ды як вы смееце, CTaAap каштан ... ФранцШак. Маучаць! Выйсщ з-за стала! (Псiхiятр разгублена выходзщь.) ФранцШак. Заплюшчыць вочы, выцягнуць pyra œpaA сабою! (Псiхiятр выконвае загад.) ...» [6, 30].
Фpaнцiшaк, сyпpaцьпaстaвiyшы сябе псixiятpy, выяуляецца сyпpaцьпaстayленым самому сабе. Пеpayтвapыyшыся ва уласнага антыпода, стpaцiyшы свае станоучыя чалавечыя якасц1, ëн пазбауляецца бездапаможнасщ, набывае здольнасць сyпpaцьстaяць сiле пpaявaмi той жа сшы, змагацца са злом сpодкaмi, што з гэтага зла вышкаюць. Тpaдыцыйнaя фоpмyлa лiтapaтypнaгa кaнфлiктy асобау, заснаваная на aксiëме «дaбpо зayсëды пеpaмaгaе зло», выглядае больш чым сумнеунай у сëнняшняй сypовaй pэaльнaсцi, кaлi мaтэpыяльныя каштоунасщ вызначаюць дyxоУныя, сэнс жыцця для большасщ людзей падмяняецца сэнсам юнавання, чалавек тpaцiць свае мapaльныя якасщ, намагаючыся выжыць альбо «пажыць», здабыушы сабе лëгкaе, пpыгожaе жыцде.
Фpaнцiшaк, на дзiвa, кaмфоpтнa i упэунена пачуваецца у новай pолi. З большай апантанасцю i цынiзмaм, чым яго пaпяpэднiк, ëн бяpэццa за выкананне асноунай для псixiятpa у час вайны задачы - пастауляць у войска «мiльëны xвоpыx, яюя пpaгнyць xaдзiць у paзведкy, пaдпapaдкоyвaццa непaсpэдным кaмaндзipaм, здзяйсняць paтныя подзвт ...» [6, 32]. Выдатна зaсвоiyшы на уласным
досведзе методыку псixiчнaIa тэстaвaння, былы пaцыент дaводзiць яе вы^ры^ган^ дa той стyпенi aбсypднaсцi, кaлi aAmyxaub здapовы сэнс, yстaлявaць лaгiчнyю yзaемaсyвязь слоу i дзеянняy стaновiццa нaпpaУдy немaIчымa: «Францiшак. Чым aдpознiвaеццa чapaвiк яд пaлiтыкi? хутчэй! Чaс пaйшоy! Хадок. Што вы гaвоpыце? Францiшак. Хопiць aдкaзвaць пытaннем га пытана! Kaб гэтa было y aпошнi paз! Чым aдpознiвaеццa чapaвiк aд пaлiтыкi? Aдкaзвaй! Хадок (нерашуча). 4apa3iR чысцяць, a галлыку - не. Францшак (затсвае, цiха прагаворвае). Чысцяць ... Не ... (Тыцкае пальцам у прастору.) Яш гатя колер? Хадок (спрабуе прасачыць, куды указвае Фран^шкау палец). Дзе? Фpaнцiшaк. тут пьпяюся я! Ты aдкaзвaеш. (Раптам пачынае тыцкаць у розныя баю.) Яш гатя колер? Яш гэтa колер? Як гэтa колер? (Хадок адно разгублена круцщь галавою, спрабуе лавщь рyхi Францшкавага пальца.) Усë! Я yсë зpaзyмеy. 1дзеш у войскa! Сëння ж. Я yсë пaдпiсвaю. Пaспpaбyй тольк! yximTOa aд пaчэснaгa aбaвязкy!» [6, 32-33]. Гэтшм жa чынaм Фpaнцiшaк нaкipоУвaе y войскa сaмогa псixiятpa, дaмy i яшчэ aднaго небapaкy. Постмaдэpнiсты не примять нiякix пpaявay гвaлтy нaд aсобaй чaлaвекa. I ил! чaлaвек не здольны, пaводле свaëй сyтнaсцi, добрым! умын^м сyпpaцьстaяць злу, ущску, прышжэнням, aктывiзyеццa нейкaя вышэйшaя сiлa, якaя aднayляе спpaвядлiвaсць, кapaе людзей зa гpaxi ix. Шпрыганцы п'есы Фpaнцiшaк-псixiятp гiне aд выбyxy бомбы ...
У постмaдэpнiсцкix твоpax aдсyтнiчaюць псixaлariчныя xapaктapыстыкi, paзгоpнyтыя гартрэтныя aпiсaннi, эвaлюцыя пеpсaнaжay. У ix нямя «жывьк» геpояy. Haйчaсцей гэтa шapж нa aбaIyлены тыпaлariчны вобpaз чaлaвекa, ствоpaны пaводле пэугага шaблонy: «Фaбpыкaнт зaдaволенa aдpыгнyy, paсчaсay пяцяpнëй злямчaнyю бapaдy i тольш тaды зayвaжыy, што спay не paспpaнены -у новым, прывезеным з Пярыжу сурдуце i y юxтовыx, ^paro^a^ix у тну ботax. Глiнa былa мaндpыкayскaя - густяя, з ч^Еятам^™ aдценнем, - a гатя сведчыля зa тое, што yчоpa ëн сyстpaкayся не тольш з мя^льдяю, aле i з Код. Hiкaндap Iвaнaвiч мяцюкнууся, ляпнуу дaлaнëй га шшэш, шукяючы пapтмaнет, i, шчога не згайшоушы, сгау сцягвaць з ran юxтовы бот ... ног! y ботax добpa-тaкi упрэл!, i raлaтняныя янучы струменш цяжк дyx. н!кяндяр iBaraBiM кялупнуу бруд гашж пaльцaмi, i шырок лоб ягоны пpaбapaзнiлi глыбошя мapшчaкi» [13, 44]. Выкapыстaнне знiжaнaй xapaктapыстыкi пеpсaнaжay улясщвя творчяй мaнеpы пiсьменнiкay-постмaдэpнiстaУ, яшя тым сямым пaдкpэслiвaюць мяряльную выродогасць, дyxоyнyю i ф!з!чную недaскaнaлaсць чaлaвекa. З дpyIOгa боку, яны пpaвaкyюць чьимя, ягелюю^! да яго эстэтычныx гyстay, у спaдзявaннi га непрыняцце вышуленьк у тэксце не сямьк пpывaбныx чaлaвечыx якясцяу, звыгак, мaнеpay пaводзiн i г. д.
Aдсyтнaсць «жтыи» геpояy тлyмaчыццa яшчэ i тым, што y постмaдэpнiсцкix твоpax жыцця нямя i быць не можя, пaколькi aдлюстpaвaнне ^ш^вьи рэялш не ëсць мэтя постмaдэpнiсцкaгa мястяитвя. Пяводле постмaдэpнiстay, пaзнaнне рэчяюгасщ aдбывaеццa не негасрэдга, a пряз aвaлодaнне мовяй як прясторяй прысутгасщ пaпяpэднягa кyльтypнa-гiстapычнaгa вопыту y выглядзе амулякряу (непpaзpыстыx, пpыxaвaныx «слядоу» paзнaстaйныx дыскypсiyныx пряктык). Выяуленне i aжыyленне амулякряу у тэксце вызгачяе спецыф!ку постмaдэpнiсцкaй творчясщ.
ПеpaaсэнсоУвaючы лiтapaтypнyю сгадчыну, постмaдэpнiсты ствapaюць га яе яснове новыя мястяцк^я творы, aктyaлiзyюць ямяль зябыт^хя узоры пpыгожaгa пiсьменствa, няследуюць вядомыя мястяцк^я сюжэты, мятывы, вобрязы, ябыгрывяшмы ix, уклюмяшмы y новы кянтэкст i нaдaючы !м ряней не Улaсцiвaе сэнсявяе гагауненне. Як пря^ля, лiтapaтypныя геpоi у твоpax тякогя кштялту не выгайдзеныя яутярям, a перянятам у пaпяpэднix творцяу. Пеpсaнaж дэтэpмiнaвaны выключня пpынaлежнaсдю дя тэкстy-пеpшaкpынiцы. I як бы гэты пеpсaнaж ш дзейнiчay - гаводле тыx ябо iншыx нормяу, зяконяу, пpaвiлay щ нясуперяк !м, - yсë роуня ягоныя дзеяннi, учынш вызнaчaюццa тым, што ужо было. У постмaдэpнiсцкix твоpax aдсyтнiчaе мaгчымaсць выбяру героя, бо aдзiнa мягчимы выбяр ужо ^an^^raMa™ тэкстaм-пеpшaкpынiцaй. Няйбольш яскрявы ирьк^ сiтyauыi «дэтэpмiнaвarara выбяру» у бедарускяй лiтapaтypы - фaнтaсмaшpыя у дзвюx дзеяx Сяргея Kaвaлëвa «Стомлены д'ябял» [14]. Фябуля п'есы зaraзычaнa ayrap^ з «Кшедьп» Kaятaнa MapaшэУскaIa [15], белярускяга дpaмaтypгa другой пяловы XVIII стaгоддзя. Гялоуны герой «Кямеды!», селянш Дзëмкa, усю в!ну зя свяю цяжкую долю i невыносную пряду усклядяе га Aдaмa, першяга чялявекя га зямл!, i глыбой пеpaкaнaны, што, кят б яд яго нештя зялежяля, ërn шкот не пaддayся б сгакусе i не сгауся прычыгай гакутяу чaлaвецтвa. З'яуляецця Чорт i ябяцяе Дзëмкy ряйскяе жш^ пры умове, што той вытрымяе прясцейшяе выпpaбaвaнне - зможя ня прянягу гaдзiны зaxоУвaць мayчaнне. Дзëмкa пaгaджaеццa i тройчы пряйгряе, не здолеушы сayлaдaць ся свaëй слябясцю, зя што Чорт зяб!ряе Дзëмкaвy душу з сябою у пекля. Герой п'есы С. Kaвaлëвa Яськa-гaспaдap гэтaксaмa пряйгряе Д'яблу, не выкaнayшы тры ягоныя зaгaды: не зяз!ряць у мюу, пряседзець цэл^1 дзень ня ляве, не кpaтaючыся з месця, не вымяешь н! словя, што б нявокял н! aдбывaлaся. З a^are
боку, зададзенасць учынкау Яськ абумоулена сюжэтнай залежнасцю твора ад тэксту-першакрынщы. Герой С. Кавалёва намагаецца здабыць шчасце, адолеушы той выпрабаваучы шлях, як1 выяв1уся не па сшах ягонаму прататыпу Дзёмку, але, натуральна, прайграе, бо людз1 з часоу Адама не змяншся. I у гэтым - другая прычына немагчымасщ перайначыць першапачатковы сюжэт, дэканструяваць яго, прапанаваушы шшае вырашэнне адвечных экзютэнцыяльных праблем, актуальных для чалавека як у XVIII стагоддз1, так i у нашы дш. Таму дзверы у светлае Боскае валадарства застаюцца пакуль прычыненымг I тольк! тоненьш праменьчык святла, яю прасочваецца скрозь шчылшу у !х, абнадзейвае, што не усё яшчэ для людзей згублена. У адрозненне ад «Камедьп» Марашэускага Д'ябал не заб!рае Яську у пекла, а пакдае на зямл!, што сведчыць пра атаясамл!ванне аутарам зямнога жыцця i пякельнага юнавання.
Таим чынам, герой постмадэршсцшх творау не мае шдывщуальнага абл!чча, пакольк1, па-першае, паводле спецыфш постмадэртсцкага мастацтва, не можа быць увасабленнем рэальнага чалавека як цэласнай у сваёй дыялектычнай сутнасщ натуры; па-другое, ён не вынайдзены аутарам, а прыунесены у плашчыню уласнага твора з тэкставай прасторы сусветнай культуры; па -трэцяе, з'яуляецца дэтэрмшаваным бязладнай рэчакнасцю, у якой беззваротна страчаны каштоунасныя арыенц1ры i жыццёвыя пр^хяр^гтэты. Як лггаратурны вобраз, постмадэртсцю герой захоувае сваё функцыянальнае прызначэнне, але падпарадкоуваецца iншай мэце мастацкага адлюстравання. Ужо не чалавек i чалавечыя адносiны выяуляюцца увасобленымi у вобразах персанажау, а нейкая !дэя аутара (щ яе адсутнасць, пустата) персанiфiкуецца, набываючы пэуныя абрысы чалавека, i к1руе мастацшм! вобразам! да моманту выспявання новай №i, што абумоул!вае перауладкаванне тэкставай прасторы са змяшчэннем / зшкненнем / рассейваннем сэнсаутваральнага цэнтра, як1 абавязкова прысутшчае у традыцыйных творах i часта суадносщца з канкрэтным персанажам. Постмадэршсцш тэкст не мае адназначнага вытлумачэння i адпаведна не можа быць прывязаны да адзшага структурна-сэнсавага элемента твора. Таму постмадэршсцш герой хутчэй руйнуе сэнсы, чым стварае !х.
Лтаратура
1. Бахарэв!ч, А. Натуральная афарбоука / А. Бахарэв!ч. - Мшск, 2003. - 228 с.
2. Сш, I. Нуль / I. Сш. - СПб.: Рунь, 2002. - 107 с.
3. Сш, I. Попелпопелпопел / I. Он // Тэксты: лпаратурна-мастацш праект. - СПб.: Рунь, 2004. -№ 1. - С. 47-56.
4. Бахарэв!ч, А. Беларусы на крышталёвых шарыках / А. Бахарэв!ч // Натуральная афарбоука. -Мшск, 2003. - С. 49-55.
5. Бахарэв!ч, А. Практычны дапаможшк па руйнаванш гарадоу / А. Бахарэв!ч. - Мшск: 1.П. Логвшау, 2003.
6. Вольск!, Л. Клятва Ппакратам / Л. Вольск! // Тэксты: лггаратурна-мастацш праект. - 2004. -№ 1. - С. 20-36.
7. Бахарэв!ч, А. Не кранаючы ф!гуры / А. Бахарэв!ч // Натуральная афарбоука. - Мшск, 2003. - С. 11-20.
8. Вшнёу, З. Трап для суслжа, альбо Нэкрафшчнае дасьледаваньне аднаго ввду грызуноу / З. Вшнёу. - Мшск: 1.П. Логвшау, 2002. - 152 с.
9. Гапеева, В. Рэканструкцыя неба / В. Гапеева. - Мшск: 1.П. Логвшау, 2003. - 142 с.
10. Пирогов, Л.В. Постмодернизм после и перед modernity / Л.В. Пирогов // Русский постмодернизм: материалы межвузовской научной конференции: библиографич. указатель / под ред. проф. Л.П. Егоровой. - Ставрополь: Изд-во СГУ, 1999. - С. 22-33.
11. Сш, I. P.S. Фрагменты з кнт «1лля Сш памёр» / I. Сш // Нуль / I. Сш. - СПб: Рунь, 2002. - С. 84-107.
12. Акудов!ч, В. Хто я? альбо мяне няма, не было, не будзе / В. Акудов!ч // Мяне няма: Роздумы на рушах чалавецтва. - Мшск: БГАКЦ, 1998. - С. 38-86.
13. Мудроу, В. Нячысьщк у фраку / В. Мудроу // Калосьсе. - 1999. - № 7. - С. 43-51.
14. Кавалёу, С. Стомлены д'ябал: п'есы / С. Кавалёу. - Мшск: 1.П. Логвшау, 2004. - 190 с.
15. Марашэусш, К. Камедыя / К. Марашэусш // Беларуская дакастрычнщкая драматурпя. -Мшск: Навука i тэхшка, 1978. - С. 9-40.
Summary
The subject of consideration in the article is postmodern. Its generalized portrait is given and the reasons that have determined appearance of new character on the pages of modern Belarusian literary works are analysed there.
Поступила в редакцию 28.02.05.
