CC BY
66
13. Расторгуев, П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины : материалы для истории словарного состава говоров / П. А. Расторгуев ; ред. Е. М. Романович. - Минск : Наука и техника, 1973. - 296 с.
14. Шатэрнж, М. В. Краёвы слоунж Чэрвеншчыны / М. В. Шатэрнж ; пад рэд. Б. I. Этмаха-Шытлы, М. Я. Банкова. - Менск : Выд-не БАН, 1929. - 317 с.
15. Сцяшюжч, Т. Ф. Слоунж Гродзенскай вобласщ / Т. Ф. Сцяшюжч. - Мшск : Навука i тэхнiка, 1983. - 671 с.
16. Тураусю слоунж : у 5 т. - Мшск : Навука i тэхнжа, 1982-1987. - Т. 5. - 424 с.
17. Скуративський, В. Т. Дiдух: Свята украшъского народу / В. Т. Скуративський. - Кшв : Освiта, 1995. - 272 с.
Summary
The article analyses the lexical and semantic peculiarities of the names of some March calendar holidays and rites of Eastern Pollessye reveals the functioning of names of March holidays and rites in folk proverbs and in the literary language.
Пастуту у рэдакцыю 02.10.06.
УДК 882.6(092)
В. Ф. Назарау
ЭВАЛЮЦЫЯ САТЫРЫ АНДРЭЯ МРЫЯ У АПАВЯДАННЯХ КАНЦА 1920-х ГАДОУ
Сатырычны талент А. Мрыя праявiуся яшчэ у рантх апавяданнях, творах сярэдзшы 1920-х, што стал падрыхтоучым этапам для стварэння адзшага у беларускай лiтаратуры сатырычнага рамана «Затсю Самсона Самасуя». Трэба сказаць, што з самага пачатку сваёй мастацкай i творчасщ Мрый не быу звычайным рэзанёрам, як тое часта падаецца даследчыкам. Ды нават i прыхшьнш такога погляду адзначаюць непадобнасцъ творау Мрыя да аптацыйма-дыдактычмай творчасцi маладнякоуцау.
На карысцъ несупадзення вонкавага i унутранага у апавяданнях шсьменшка гаворыцъ высокая ацэнка яго знешне павучальных творау адносна болъш стальеш майстрамi з аб'яднання «Узвышша». Удумлiвы аналiз раннiх апавяданняу шсьменшка таксама даказвае, што гэтыя творы з'яуляюцца першымi парасткамi яго мастацкай сатыры.
Асаблiвасцъ пачатку пiсъменнiцкага шляху Мрыя - у прыходзе яго да мастацшх апавяданняу праз натсанне газетных артыкулау. Таму можна пагадзщца з даследчыкамi, што некаторыя раншя апавяданнi пiсъменнiка сапрауды чымсъцi нагадваюцъ паведамленш, нататкi, але, неабходна абмовщца, толъкi часткова. Мастацкасць i, разам з тым, камiчнасць у iх ужо вщавочныя. Часам нават здаецца, што абраная форма творау - Мрый пазначае iх як малюнш, абразш - спрыяе маскiроУцы шсьменшка-сатырыка пад звычайнага апавядалънiка. 1накш, Мрый проста хоча здавацца эткам, на самой справе разглядаючы ужо тольш камiчныя факты, падаючы у творы той адмысловы зрэз рэчаiснасцi, як характэрны для лiтаратуры сатырычнага характару. Гэтак ён робщь першыя крош па абраным iм шляху.
Палгтра выкарыстаных Мрыем у раннiх апавяданнях сатырычных прыёмау уражвае багаццем. Тут i карыкатурызацыя, riмербалiзацыя, марадз1равамме. i нават першыя узоры гратэску. Карыкатурызаваны ужо знешнi выгляд асоб: падкрэ^ваюцца надзвычайная пухласць, румянасць, апiсваюцца адзенне, малое для цела, боты, яшя рыпеннем заглушаюць крык, нагавiцы смешнага крою, чырвонага колеру фрэнч i г. д. Велъмi трапныя i пахалапчныя характарыстыкi, якiя пакуль што даюцца словамi аутара, а не яго героя. У мауленш дзейных асоб асаблiва падкрэслiваецца выкарыстанне казённых формул (парадзiруецца мова савецкiх устаноу, камцылярыт), падаюцца поуныя бязглуздзiцы самавыкрывальныя заувагi. Прыкметная у раннiх творах Мрыя i камiчная недарэчнасць учынкау герояу. У вынiку ашсаныя асобы становяцца гратэскавымi, далёкiмi ад чалавечай сутнасцi, ажывёльваюцца. Алагiчнасцъ, недарэчнасць, часам абсурднасць iх паводзiн, дзеянняу i учынкау, парадаксальнасць сiтуацый, падзей (нават дэталей i дробязей), iх умоунасць, дэфармаванасць у параунаннi з рэальнасцю, выклiканая выбарам для адлюстравання якраз найбольш камiчмага, супярэчыць тут дакументальнаму рэалiзму звычайных эпiчных творау i гаворыць на карысць таго, што аутар, хутчэй за усё, тольш хавау iх сатырычную сутмасць пад знешнасцю абразкоу, малюнкау, а не ставiуся да iх як да этчных, цалкам дакументальных, пазбауленых умоунасщ i свядомага камiкаваммя.
У апавяданнях сярэдзшы дзесяцiгоддзя - цэлы скарб адценняу смеху: ад лёгкага i бяскрыуднага да з'едлiвай i|)oi iii i сарказму. Смех Мрыя велъмi часта здаецца мякюм нават i у сатырычным
paмaне, бо пiсьменнiк пaзбягaе лaбaвогa BhiupMiiiiu i не iмкнеццa зaбiць геpояy capua34a4 -y гэгам гaлоУнaя aсaблiвaсць яго TBop4ara метaду. Але нa сaмой с^ше гэты cмех ужо з c^ara пaчaткy з'яyляеццa выкpывaльным, бо m^pRea™ нa вынiшчэнне aдмоУнaгa y чaлaвекy i гpaмaдcтве.
ГaлоУнымi фaктapaмi, што aбyмовiлi дaлейшyю эвэлюцыю Mpыя-caтыpыкa, з'яуляюцвд, пa-пеpшaе, яго cyпpaцоУнiцтвa з aб'яднaннем «Узвышшэ», зacвaенне пpынцыпay, пaклaдзеныx пpaдcтayнiкaмi гэтaй лiтapaгypнaй apгaнiзaцыi y acновy cвaёй твоpчacцi; пa-дpyгое, cтaленне Mpbrn як пicьменнiкa i aбyмоУленaе гэгам caмayдacкaнaленне, шлiфaвaнне caтыpычнaгa тaлентy. Нездapмa yклaдaльнiк кнш твоpaУ пicьменнiкa Я. Лецкэ змяcцiy aпaвядaннi гэтaгa repbrn^ acобным paздзелaм, aдзнaчыyшы rpaтэcкaвacць aдлюcтpaвaнaй у ix жщ^вэй пpayды i тое, што y жыцщ ayтapa « ...зaкончыycя ^pb^ пошyкay i пaчaлacя силяя пpaцa пpaзaiкa з aдметнaй мaнеpaй госьмя... » [i, 13].
Звяpтaючыcя дa paзглядy aпaвядaнняy А. Mpbrn кaнцa i92G-x, xочaццa aдзнaчыць, што большacць з ix ужо тaк цi iнaкш пpaaнaлiзaвaны дacледчыкaмi, aле некaтоpыя paнейшыя xapaктapыcтыкi не з'яyляюццa дacтaтковa поУнымi для cтвapэння пpayдзiвaгa yяyлення a6 эвaлюцыi пicьменнiкa.
^^TOpm^ гвоpaм rэтaгa rephra^y, у пpывaтmcщ aпaвддaнню «Кaлекгыy Я^менэ^), гэтак caHa як i paнейшым твоpaм пicьменнiкa, aдмayляеццa y мacтaцкacцi i aдпaведнacцi пpaвiлaм caibipbMHara i i|)i>ii и ii>ii iy aддюcтpaвaння pэчaicmcцL Дэследчык П. Вacючэнкa бaчыць у iм xyгчэй «штку», эле, тк^чы npa пеpшyю с^обу ayiapa пеpaaдолець ды1дaкгычEyю cпpошчaнacць, выйсщ зэ межы ariтaцыЙEara жaнpy, дшим rap^a^idra aдзнaчaе: «Opay®, i гэгае досыць «пpaзpыcгaе» aпaвддaнне Mpbrä сям-там aздобiy вестним ды кепiкaмi, яюя пpымyшaюць зacyмнявaццa y пaвaжнacцi ra^pay ayтаpa-дыдaкIыкa» [2, 227].
Што ж можш скэзэць, пpaaнaлiзaвayшы aпaвядaнне, яго жaнpaвыя acaблiвacцi i cicтэмy мacтaцкix cpодкaУ?
Пэчэць г^э6э з таго, што «Кaлектыy Яyменa» тэмaтычEa пеpaгyквaеццa з больш paннiм aпaвядaннем «Твapaм дэ вёсш». У тым твоpы пpaдcтayнiк нapкaмземy вучыць людзей ^эв^ь^ paзyмець acaблiвacцi экaнaмiчнaгa i caцыяльнa-пaлiтычнaгa paзвiцця дзяpжaвы i сяляне быццэм бы веpaць яму, ды только, кaлi вывучыць aкaлiчнacцi, cyпacтaвiць фэкты, убэчыць пэуныя яся^и^и з ^^TOpLEm iншымi твоpaмi Mpbrn i яго cyчacнiкay, пpыcвечaнымi гэтэй сэмэй тэмэтыцы, можнэ пpыйcцi дэ высновы, што сэм Mpый не згэджэуся з iдэямi свэйго геpоя. Ён зэдэу у aпaвядaннi мноствэ нaдзённыx ran^E^y, тэк i не дэушы aдкaзay нэ ix, i г^эпнэ вызшчыу cловaмi сялян cтayленне Улэд дэ вёсш. Вывэды, яшя можнэ зpaбiць пэсля пpaчытaнEя aпaвядaнEя, сведчэць нэ кapыcць тэго, што пеpaд нaмi «aпaлоriя нaaдвapот», твоp, дзе aдмоУнaе выкpывaеццa шляxaм яго aбapоны. Гэты пpыём дaволi cтapaжытны i y сусветнэй лiтapaтypы cycтpaкaеццa чэстэ: у «Пaxвaле бязглуздэсщ» Эpaзмa Рaтэpдaмcкaгa Бязглуздэсць эсуджэеццэ пpaз пaxвaлy сэмой сэбе, Джонэтэн Свiфт, вядомы aбapонaй ^эвоу чaлaвекa, у эдным з пaмфлетay зaклiкaе кipayнiцтвa кpaiны дaзволiць ужывэць у ежу дзяцей жaбpaкоУ, кэб aднaчacовa в^яшь!^ дэмaгpaфiчнyю i xapчовyю пpaблемы, выкpывaючы гэтым aнтыгyмaнныя метэды paботы, улэсщвыя тaгaчacнaмy aнглiйcкaмy чыноУнiцкaмy aпapaтy.
Апaвядaнне «Кaлектыy Яyменa» тaкcaмa можнэ aднеcцi дэ гэтэй кaтэгоpыi твоpay. Вельмi вяжныи зэдэдзен^хя т^менш^м «npaRraraa» пытaннi: у cкapгax мэщ Я^менэ, зayвaгax i кпiнax яе пpacтaкaвaтaгa нэ пеpшы погляд зяця Хвёдapa зaкpaEyты cyp' ёзныя нaдзённыя пpaблемы, яшя тэк i не выpaшaюццa. Я^мен пpоcтa не можэ ix в^эш^^ xau^ ён - гэлоуны iдэолaг у вёсцы, той, xto вучыць сялян бyдaвaць новэе жыццё. Тэму «пaдapaвaны» яму y фiнaле выйгpыш нaaдвapот пaвiнен зacяpодзiць увэгу чытэчэ: цi ж мэгчымэ Усеэгульнэе пaзбayленне эд пpaблем дзякуючы цуду? Гэлоуны пэкэзчык yмоУнacцi эп^^та y aпaвядaннi - якpaз гэты бшет з выйгpышaм, як дacтaеццa вёсцы i выpaшaе яе пpaблемы лепш зэ «6ora з мяшыны» aнтычнaй дpaмы. Зpaзyмелa, што caпpaУды выпpaвiць жыццёвыя cyпяpэчнacцi гэтшм чынэм нельга: як жэ тэды быць з iншымi вёcкaмi, яшм не дacтaнyццa шчacлiвыя бiлеты?
У capкacтычным выпэдзе Хвёдapa cyпpaць гaлоУнaгa геpоя змяшчaеццa цiкaвы вобpaз: блыxa Яуменэ эд добpaгa жыцця в^э^е дэ тaкix пaмеpay, што, скокнуушы, зaдaвiць i яго, i усю яго кyльтypy. Гэты пpыклaд выклiкaе acaцыяцыю: як гiгaнцкaя блыxa дaвiць кyльтypy, гэтэк i шчодpa pacюдaныя y твоpы недapэчнacцi, кaмiчныя aлariзмы, несупэдзенш знiшчaюць яго дыдaктычнacць. Гiпеpбaлiзaвaны iH)6p;n блыxi cтaновiццa яшчэ i iншacкaзaннем, aлеrоpыяй.
Тэгам чынэм, iдылiчнacць aпaвядaння тольш yяyнaя, яно пpымyшaе зaдyмaццa нэд caпpaУдным cтaновiшчaм у белapycкaй вёсцы. Летyценнacць Яyменa, ягоныя сэлодшя мapы npa шчэ^вы лэд жыцця, знешняя axaйнacць i y той сэмы чэс Eяyменне вывеcцi y сябе блоx pобяць
героя камiчным, а не сур^зным i вартым нераймання, ягоны вобраз умоуным i шшасказальным, а не звычайным рэалктычным. Закладзеная y творы доя, якая разауецца i y рамане, -немагчымасць атрымання дабрабыту без працы, а яшчэ шкоднасць адарванасщ ад рэальнага жыцця i празмернай веры y лëгкае шчасце.
Ацэньваючы агульны аггтацыйна-дыдактычны настрой твора, можна з лëгкасцю нагадзiцца, што з'яуленне апавядання выклiкана цалкам зразумелым для l-й наловы 19lG-x гадоу прычынам!, але вартасць яго якраз у наяунасщ надтэксту, як1 надкрэсл!вае, што аутар застауся самiм сабой, а не з заxапленнем i верай выконвау заказ, надобна мнопм шсьменткам-маладнякоуцам.
Вельмi важным наказальнiкам далейшай творчай эвалюцьп з'яyляецца звяртанне А. Mрыя да скaзaвaй формы, надзвычай напулярнай у тыя гады не тольш y Беларyсi. Hарэшце «аутарам» становiцца сам герой твора. У гэтай манеры натсаны «Kамандзiр», значная частка анавяданняy «Pабiн», «Hяnросты чалавек» i «Гармонiя y ружовым». Mенавiта y скaзaвaй форме становiцца магчымай i адзначаная П. Васючэнкам с:1м:и|Ю1ми мрыеyскix герояy, якая, накуль што, толью выкрышталëyваецца, настунова замацоУваючыся y яго творчасцi.
З yсëй галерэi вобразаУ, створанык у гэтык апавяданняx, няудалы «камандзiр» - найбольш сатырычны. Герой вельмi натxнëна, з вялшай асалодай i гумарам апавядае пра сваë вынадковае камандзiрства, калi воляй лëсy быу узвышаны, нягледзячы на ноуную адсутнасць адукацып i выкавал^. З лëгкай !рошяй адносна yласныx недарэчнык учынкау, зуам без самаасуджэння ëн гаворыць нават пра учынены !м у нанск1м маëнткy гвалт, i нершае уражанне пра яго як пра бяскрыуднага i дурнаватага недарэку адразу знiкае; нерад чытачом з'яyляецца чалавек-звер, начвара.
Hарэшце за свае учыню «камандзiр» анынyyся над судом, але 6ыу нашкадаваны i адпраyлены на курсы, дзе быццам бы зразyмеy, што yсë рабiy няnравiльна. П. Васючэнка л!чыць, што y анавяданш « . ..вастрыня рэалютычнага анiсання крыxy здымаецца дыдактычным фшалам, дзе гора-камандзiраy чакае накаранне... » [3, бб1]. Але з гэтым цяжка нагадзiцца, бо фактычна шякага накарання няма. Кaнфлiкт намiж самаацэнкай i аб'ектыунай ацэнкай «камандзiра» вырашаецца нроста - судом лiтасцiвым! Гвалтаyнiк i забойца выратоуваецца i цалкам апраyдваецца дзякуючы сваëй маладосцi i, ввдаць, наxоджанню.
Робячы вывады, быццам бы шкадуючы аб сваix yчынкаx (« ...я зразyмеy, як я гад 6ыу i што няправшьна разyмеy yсë»), герой адразу ж дадае: «Цянер мяне ужо не паддзенеш» [4, 178]. У гэтым выказванш чуецца зуам не няшчырасць з яго боку, як гэта можа падацца, бо сам ëн верыць у сваë выпрауленне. Са слоу вынлывае xyтчэй унартая i бязглуздая самаунэуненасць, змяшаная з самалюбаваннем, - вельмi ужо «самасуеусшя» рысы xарактарy. «Kамандзiр», так1м чынам, не абясшкоджаны; ëн не зрабiy патрэбныx вывадау, а значыць, не уцям!у жаxлiвасцi сваix учынкау i, на уам вiдаць, можа стаць прычынай новыx трагедый.
Знiшчае сва!м унутраным сэнсам i апавяданне «Рабш», галоуны герой якога у момант размовы-сноведзi прызнаецца, што выкарыстоувае свае веды i розум у казаняx только з-за грошай i папулярнасщ i, калi б яму плацш, пранаведавау бы адваротнае з тым самым носнеxам. Уражвае таксама i тое, што ëн ведае; няма такога чалавека, xto б мог з !м наснрачацца щ абвергнуць яго доказы.
Pабiн гаворыць пра важнасць святога ладу жыцця не для таго, каб слyxачы зразумел! неабxоднасць мшасэрнасщ у чалавечыx yзаемаадносiнаx, яе вырашальнасць для грамадства, а тольш каб прымусщь ix слепа, не думаючы, ющ за !м. Ён мае ад гэтага пэуную карысць, i не толью грашовyю: бо вучыць людзей не чынщь зла яму, але дазваляе шкодзщь шшым у той меры, у якой яму самому гэта спатрэбщца. Сам жа рабш дауно нерамог у сабе мараль i прауду, а свабодай карыстаецца, нераварочваючы яе сутнасць, зводзячы да уседазволенасщ. I нават вясëлы гумaр фшала, яш натрэбны, як надаецца, каб змякчыць фарбы, наменшыць моц героя, - рабш ледзь не становщца выкрытым як палюбоушк жоню гаснадара гасцшщы - гэты гумaр не зшшчае невясëлага анадку у душы насля прачытання твора. Miжволi просяцца нытаннi; што было б, каб таю чалавек атрымау уладу (налиычную, рэлтйную у сэнсе сярэднявечча i г. д.), што сталася б з грамадствам, асобным! людзьм! у гэтым выпадку?
У творы, як i у многix наnярэднix анавяданняx шсьменшка, адчуваецца яго нерасцярога грамадствам розный краш i часоу, напярэджанне пра небяснечнасць абыякавасщ i недаxонy адукацын i ведау, яюя на руку !лжывым прарокам.
Анавяданш «Hяnросты чалавек» i «Гармошя у ружовым» - таксама своеасабл!выя творы-пaпярэджaннi, яюя прымушаюць задумацца над лëсам людзей, а таму зуам не гумaрыcтычныя на сваëй наюраванасщ, xаця смех у ix не таю змрочны, як у двyx наnярэднix твораx.
Hяypымcлiвы штyкap-мaxiнaтap Пшп, геpой пеpшaгa з aпaвядaнEяy, ^pm^ няудачу y гоpaдзе i вяpтaеццa на вёску. ПpaУдa, тут paботнiк з яго не так удалы: сялянская пpaцa вымагае высшкау i paxмaнacцi, a не yменEя «кpyцiццa». Hездapмa ж Сaпpон Цялща, выпадковы субяседшк, зауважае Пшпу, што яго кабылка «ледзьве цягне». Фiнaгент любуецца Пшпам, эле нельга cyмнявaццa y стауленш Mpыя да яго геpояy: пa-пеpшaе, paзмовa зaвязвaеццa дзякуючы смешнаму y сваёй неaдольнacцi жаданню фшагента пaкaштaвaць Пiлiпaвaгa селядца, чым пaдкpэcлiвaеццa несупадзенне iнтapэcay да Пшпа ayrapa i Сaпpонa; пa-дpyгое, словы шaптyxi y фшале твоpa, яшя застаюцца y памящ фшагента, недвyxcэнcоyEa нaмякaюць на aдмayленне Пшпу y щ>аве займацца важным cпpaвaмi, бо iнaчaй цяжка будзе пaзбегEyць пpaблем i няшчасцяу, Eaвaт ^ымна^. Дapэчы, такя думк1 yзEiкaюць i пасля пpaчытaння «споведз1» геpоя. Цжава, што кожная падзея з яго жыцця здаецца яшчэ больш недapэчEaй i шкоднай з-за наяутасщ y выкaзвaEняx патуфальнай ca\iaipoi iii.
На гэты paз кaмiчны <|)iiia. i з малтгвай-замовай, дзе шaптyxa пpоciць Бога зacцеpaгчы кapовy ад <фаговага бадання», «нажнога лягання» i «xвacтовaгa мaxaнEя», таксама быццам абясшкоджвае вобpaз геpоя, такога ж няypымcлiвaгa, як яго «кpacyлькa». Але i тут MpbÄ пеpaможEым cмехaм вы^ывае небяспечнасць, только цяпеp aктыyнaй бязглуздасщ, i нaкipоУвaе чытача да pоздyмy, а не супакойвае яго.
Наступнае апавяданне, «Гapмонiя y pyжовым», - яшчэ i своеасабл!вая пaлемiкa Mpbrn з дояй cтвapэння новага чалавека, як 6ыу бы цалкам дасканалы, а таксама пpaтэcт cyпpaць штучнага пpыпыненEя пpaцэcy белapyciзaцыi i пачатку ушфжацып, абязл!чвання насельнщтва Белapyci. Галоуны геpой твоpa Mapкa Белабус гшнатызуе ycёзнaйcтвaм: «На кожнае палажэнне у яго ёсць iлюcтpaцыя щ контpпaлaжэнне, кожную думку ён пaдмaцоУвaе фактам» [5, 265]. (Тут а^азу ж узгадваецца Базыль Пеpaпечкa з больш paннягa апавядання «Разбудзш».) ПpaУдa, яшя веды y Белабуса, можна дазнацца з выкaзвaнняy тыпу «Яшчэ Mapra зaявiy: Eядобpa чалавеку быць аднаму, а тpэбa y калектыве» [5, 267]. Ацpознiвaеццa геpой i ндуменнем абмежаваць свае жaдaннi щ xa^ б пpaвеpыць ix законнасць. Ён недвyxcэнcоУнa зaяyляе: «Чаго мне зaxочaццa, xоць paзapвicя - дай!» [5, 269]. I вось гэты Белабус пaдтpымлiвaе дою cтвapэння «дасканалай нацьп». 1дэальныя мужчыны пaвiнны (i не тольш на яго думку, пaдтpымлiвaе гэта i дога^ СтpыкyлicтaУ) «cxa^^^» з гэтшм! ж жaEчынaмi y aдпaведныx дaмax дзеля aгpымaнEя вapтыx сучаснасщ нaшчaдкay! ^œp добpa вядома, да чаго пpывялi ташя до!, але як не здз!вщца ayгapcкaмy пpaдбaчaнню, адчуванню небяcпекi ужо тады, нaпpыкaнцы не самага cтpaшнaгa дзесящгоддзя!
Анекдатычны ф!нал aпaвдцaEня, як i большасщ твоpaУ тык гадоу, быццам бы змякчае BMupMia. и>нм пaфac, але так здаецца толью на пеpшы погляд. Mapкa Белабус не можа сысщся i cтвapыць сям'ю з «дасканалай» для яго жанчынай, бо яна пaгpaбyе rapayra аб стане яго здapоyя. ЗaвоcгpaEacць спуацып у тым, што Mapкa сам становщца axвяpaй сваёй жа улюбёнай дог па туныи ^^ramax ён не можа узяць rapay^. Тагам чынам, нават пеpшы зpоблены да збл1жэння кpок ^штосшь абодвум геpоям pacчapaвaнне, а xyткa яны зуам аддаляюцца, бо «ф!з!ялапчна несумяшчальныя».
Як бачна, пpaблемы, затянутая Mpыем у апавяданнж канца i92G-x гадоу, нельга назваць неуютным!, дpобнымi, лёгким! для выpaшэння. З гэтага вышкае, што a^rapcra cмех у тыя гады зуам не бяcкpыУдны, нягледзячы на aнекдaтычнacць падзей, пaклaдзеныx у аснову твоpaУ, i мяккую кaмiчнacць фшалау. Ён вы^ы^льны, нaкipaвaны на абсмяянне «патаныи людзей» i усяго таго, што гэтак актыуна засмечвае жыццё ^амадстая.
Смех шсьментка у гэтыя гады становщца больш смелым i cyp' ёзным, бо Mpый пачынае ад^гта выказваць свае думк1, пеpacтaе xabaTOa. Разам з тым пачынаецца яго yнiвеpcaлiзaцыя: гнуткая i воcгpaя ipoiiiíi зaкpaEaе усё больш з'яу i xapaкгapay, выждешь на новыя абсяг! У aпaвядaEняx Mpыя канца i92G-x гадоу нaзipaеццa ютотнае пaшыpэнне iдэйнa-тэмaтычныx paмaк.
Яшчэ адна щкавая асабл!васць ayтapcкaгa cмехy у тым, што яго адценш змяняюцца з пеpaможныx, вяcёлыx да гоpкix, пpaУдa жыцця становщца ^атэскавай, часта пaлоxaючaй.
Найбольш каштоуны ayrapcra здабытак гэтага часу у cпоcaбax выкткання cмехy -caмaipoнiя ягонага геpоя, спецы^чная pыca большай части спадчыны шсьментка. Яна уласщвая твоpaм, дзе апавяданне вядзецца ад пеpшaй асобы, шакш, твоpaм cuajaiaia тыпу. Гэтая ca4aipoii4. нягледзячы на усю сваю мяккасць caтыpычнaя па xapaктapы. Геpой не бачыць сваёй вшы, таго, кольга шкоднага ён зpaбiy, аднак жaxлiвaя пpaУдa яго жыцця выxодзiць з ягонык yлacныx слоу. Так адбываецца вы^ьш^, i caтыpa, пpacякнyтaя ayтapcкiм capкaзмaм, паустае пеpaд чытачом у поуным аб'ёме. Што да чытача, ён сам павшен зpaбiць вывады адносна xapaктapy апавядальшка; Mpый, як i paœ^ не навязвае свае думш, а только acцяpожEa пaдштypxоyвaе да ix.
Щкава, што амаль усе творы Мрыя гэтага перыяду маюць адно i тое ж ютотнае адрозненне ад сваiх папярэдшкау. Умоуная дыдактычнасць, патрэбная «апалоги наадварот», трансфармуецца: яна пачынае канцэнтравацца у фшале твора. На першы погляд змякчаючы фарбы, яна, па сваёй сутнасщ, не можа даць адказау на пытант, а таму 3yciM не шкодзщь эвалюцьп творау ад гэтюх «апалогш» зла да папярэджанняу, прасякнутых горкiмi адценнямi iponii.
Гаворачы аб гэтым, нельга абм^ць увагай i яшчэ адзiн важны здабытак - стварэнне Мрыем цэлай галерэi щкавых вобразау «новых людзей», як1я сплавяцца у адзiнае цэлае у вобразе Самасуя. У адрозненне ад выведзеных у раншх творах, героi апавяданняу канца 1920-х быццам абясшкоджваюцца аутарам цераз KaMi4Hae прынiжэнне у фшале. Магчыма, гэтк1 ход спрашчэння праблемы патрэбны аутару, каб лакалiзаваць адмоунае, паказаць яго пераможанасць (i, магчыма, выратаваць сябе ад вульгарызатарскай крытый). Але на самой справе бачна, што атры^ваецца зуам шшае: у кожным выпадку герой можа вярнуцца i зноу паутарыць свае жахлiвыя памылк1, шлях да вяршынi улады над людзьмi для яго не адрэзаны! Гэта справядлiва у адносшах да вельмi самаупэуненага камандзiра з аднайменнага апавядання, да няyрымслiвага, надзвычайна актыунага Пiлiпа з «Няпростага чалавека», якому няма куды падзець сваю энерпю, што трацiцца абы-як, без пэунай мэты, i да гора-тэарэтыка Марк1 Белабуса. Што адносна шшых, напрыклад Яумена, як1 марыць пра заходш прагрэс у беларускай вёсцы, а сам не можа нават вывесщ у сябе блох, i двудушнага рабiна, як1, прапаведуючы мараль, сам ^наруе яе, то яны нават не страчваюць свайго становiшча у грамадстве, застаюцца на ранейшых пазщыях.
Усё вышэй пералiчанае дазваляе зрабщь наступны вывад: эвалюцыя Мрыя-шсьменшка бачыцца не у з'яуленш у яго творчасцi iмкнення да канонау сатырычнага прынцыпу адлюстравання рэчаiснасцi, як гэта бачылася першым даследчыкам яго творчасщ, а у жанравым плане, на узроуш стылю, творчай манеры. Яго апавяданш канца 1920-х ужо не проста «апалогп наадварот» або насычаныя KaMÏîMaM малюнк1 цi абразю жыцця, а творы прытчавага характару, як1м yласцiвы глыбок1 фiласофскi падтэкст, творы-пaпярэджaннi з багатай гратэскавай вобразнасцю, разнастайнымi ускладненьеШ мастацкiмi сродкамi, новьеш спосабамi выклiкання смеху, а таксама новьеш адценнямi гэтага смеху.
Адчуваецца, што акурат дзякуючы апавяданням канца 1920-х гадоу Мрый yдасканалiy свой талент сатырыка i падрыхтавау сябе да стварэння найвялiкшага у беларускай лггаратуры сатырычнага твора.
Лтаратура
1. Лецка, Я. Р. Празорлiвасць мастака / Я. Р. Лецка // Мрый, А. Творы : раман, апавяданш, нататю. -Мшск : Мастацкая лггаратура, 1993. - С. 3-16.
2. Васючэнка, П. В. Летатсец шапялёускай эпохi: Андрэй Мрый / П. В. Васючэнка // Вяртання маyклiвая споведзь. - Мiнск : Вышэйшая школа, 1994. - С. 225-235.
3. Васючэнка, П. В. Андрэй Мрый : у 4 т. / П. В. Васючэнка // Псторыя беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя. - Мшск : Беларуская навука, 2002. - 2-е выд. - Т. 2. - С. 657-672.
4. Мрый, А. Творы : раман, апавяданш, натати / А. Мрый. - Мшск : Мастацкая лггаратура, 1993. - 320 с.
Summary
The article deals with the problem of the development of Andrew Mryj's satire on the material of his stories written in the end of the 1920-es. The author comes to the conclusion that some new features appear in the style of this writer including genre transformation, self-irony of the narrator, laughter shade changing and grotesque images.
Пастуту у рэдакцыю 26.05.06.
УДК 808. 26 (053)
В. I. Рагауцоу
ВЕРБАЛЬНАЕ ВЫРАЖЭННЕ КАМ1ЧНАГА У КАМЕДЫ1 ФРАНЦ1ШКА АЛЯХНОВ1ЧА «ПАН М1Н1СТР»
Франщшак АляхновГч у свой час быу адным з найбуйнейшых беларусшх драматургау, яш утсау у беларускую драматурпю (як i у беларускую лггаратуру пачатку XX ст. у цэлым) адну з «самых яскравых, непауторных, своеасаблiвых старонак» [1, 335].
Адзш з лепшых яго драматурпчных творау - камедыя «Пан мГнГстр» (натсана у 1922 г., апyблiкавана асобным в^1даннем у ВГльнГ у 1924 г.). У п'есе створаны вобраз псеудабеларускага
