CC BY
38УДК 947.2:323.311
А. А. Дамарад, старшы выкладчык (БДТУ)
АСАБЛ1ВАСЦ1 ДЗЕЙНАСЦ1 ДВАРАНСК1Х ДЭПУТАЦК1Х КАМ1С1Й У БЕЛАРУС1 I УКРА1НЕ У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ Х1Х СТ.
У канцы XVIII ст. беларусшя i украшсшя тэрыторьи yвaйшлi у склад Расiйскай iMnepbii. З таго часу тут распаусюджваюцца нормы дваранскага сaмaкipaвaння. Практыка працы дваранс-Kix дэпутацшх сходау паказала спецы^чныя злоужыванш i aсaблiвaсцi, яшя былi засяроджаны вакол прызнання дваранскага статусу з аднаго боку i iмкнення уладау аказваць уплыу на прыма-емыя paшэннi.
Belorussian lands were included into the Russian Empire at the end of the 18th century as a result of the Polish-Lithuanian Commonwealth's Partitions. Since that time russian norms of noble self-government where extend. Work practice of these establishments showed specifics of abuses nd feature which were concentrated round confirmation of the noble status and desire of the authorities to have impact on decision-making.
Уводзшы. Беларусюя i украшсюя земл1 у пер-шай палове Х1Х ст. сталi арэнай супярэчлiвай, але адначасова мэтанаюраванай палггык1 расш-скага урада па нiвелiроуцы спець^чных асаб-лiвасцяу, што юнават тут з часоу Рэчы Паспа-лiтай. Раздаючы дзяржауныя землi, працягваючы эксплуатацыю сялянства, самадзяржауе, тым не менш, не магло не улiчваць ролю мясцовага дваранства у жыцщ краю. Напалеонаусюя войны паказалi, што значная частка шляхты яшчэ жыве «сармацюм» рамантызмам. З iншага боку паступовае развщцё капiталiзму i неабход-насць перабудовы гаспадаркi вялi да фактычнай дэкласацыi гэтай часткi грамадства. У такiх умовах i разгортвалася дзейнасць створаных паводле падабенства з такiмi ж ва унутраных губернях Дварансюх дэпутацкiх сходау.
Асноуная частка. Дваранскае самаюра-ванне у Расшскай iмперыi было замацавана то-лью у час кiравання iмператрыцы Кацярыны II. Распачалi вырашаць гэтую праблему яшчэ пры Пятры I, аднак канкрэтныя вынiкi працы па стварэнш дваранскiх саслоуных органау з'явш-ся толью з прыняццем у 1785 г. «Жалаванай граматы дваранству». М1ж тым, на тэрыто-рьп беларусюх i украiнскiх губерняу з XVI ст. iснавала грамадская i прававая традыцыя шля-хецкiх павятовых соймшау. Таму дваранскiя павятовыя сходы не стал чымсьцi новым для мясцовага шляхецтва. Важным, на нашу думку, бачыцца праблема выкарыстання магчымасцяу новых саслоуных органау прадстаунiкамi мясцовай шляхецкай грамады.
Адным з найважнейшых аспектау дзейнасцi Дваранскiх дэпутацкiх сходау стала вызначэнне дваранскага статусу шляхты былой Рэчы Пас-палiтай. Такая праца пачалася яшчэ з першага падзелу, а са з'яуленнем сiстэмы дваранскага самаюравання была перададзена менавiта дэпу-тацкiм сходам. Вядома, што вялшая колькасць прэтэндэнтау на афiцыйны дварансю статус на тэрыторыi Беларусi i правабярэжнай Украiны
непакоiла афiцыйныя дзяржауныя органы. Ад-нак праблема ускладнялася i тым, што асноу-ную масу мясцовай шляхты уключалi у шостую частку радаслоуных кнiг. Пытанне аб нейюм замежным паходжаннi у дачыненнi да дваранс-кай асобы практычна любой са славянсюх на-цыянальнасцяу тады практычна увогуле не ста-вiлася. Таюм чынам, тытулаваныя фамiлii пра-ходзш па пятай частцы кнiг, а нетытулаваная шляхта у асноунай сваёй масе ушсвалася у шостую частку. Так, у дварансюх стсах Гродзенс-кай губернi падауляючая большасць шляхты праходзiла менавiта па 1-й i 6-й частках (364 i 385 родау адпаведна) [1, с. 4, 16]. Гэта складала 91,5 % ад iх агульнай колькасщ. У Магiлёускай губернi у гэтыя часткi радаводнай кнiгi унесены 273 i 641 шляхецкiя роды адпаведна (66%). Выпадю ж атрымання асабiстага дваранства, празванага князем М. М. Шчарбатавым «оподленным», па выслузе, вайсковай цi «статскай», практычна, выключныя [2, с. 24]. Таюм чынам, новай уладай мясцовае дваранства разглядалася увогуле як гiстарычная частка расшскага, што фармальна павшна было уключаць першае у склад апошняга проста аутаматычна. Але на практыцы усё аказалася значна складаней.
Гiсторыя выбарных шляхецкiх устаноу паказала усе х1бы у паводзiнах прадстаУнiкоУ «палтганай элiты». Не адмовiлiся ад такой практыю i пры выбарах у дварансюя дэпутацкiя сходы. У прыватнасщ, падчас выбарау у два-рансю сход Падольскай губернi у 1808 г. палi-цыя арыштавала значную частку дэпутатау, звольнiла губернскага маршалка i вщэ-губерна-тара. У 1809 г. выбары у Вшенскай губернi увогуле не адбылюя па прычыне знiшчэння спiсау выбаршчыкау i скрынi з бюлетэнямi [4, с. 335]. Увогуле у адзначаны перыяд тэрыторыя былой Рэчы Паспалгай лiчылася месцам канцэнтра-цыi такiх парушэнняу i злоужыванняу, дзе шляхта бясчынствавала i ужывала гвалт. Рэвiзii паказвал^ у прыватнасцi, што у беларусюх
i украшсюх губернях дварансюя сходы уносш у дваранскiя стсы асоб без права на таю статус. Аднак справядлiва будзе адзначыць, што па-добныя праявы беззаконня i гвалту мелi месца i у iншых рэгiёнах. Напрыклад, арышты дэпута-тау за бойкi i парушэнне парадку выбарау, уня-сенне у дваранскiя спiсы пабочных асоб мела месца у Арлоускай, Тульскай i Курскай губернях [4, с. 335].
Увогуле у Дварансюх дэпутацкiх сходах бе-ларускiх, лггоусюх i украшсюх губерняу ра-шэнш па прызнаннi у шляхецкай годнасщ сталi адным са значных аспектау працы. Улады iмк-нулiся зрабщь iх надзейным элементам на шляху змяншэнш колькасцi асоб шляхецкай годнасщ у заходшх губернях. Грунтавалюя гэтыя рашэннi на прадстауленых доказах. Напрыклад, род Карповiчаy меу прывiлей караля Станiслава Аугуста ад 1775 г. на шляхецтва i купчую на маёнтак Быкаушчызна з сялянамь На падставе дакументау дэпутацю сход зацвердзiy у шля-хецтве адзначаны род яшчэ 8 снежня 1798 г. [5, л. 1-2]. У архiyнай справе маюцца два фар-мулярныя спiсы, якiя сведчаць, што Антон М> хайлавiч Карповiч дасягнуу па ваеннай службе звання палкоушка, узнагароджаны ордэнамi Св. Георпя 4-й ступенi, Св. Уладзiмiра 4-й сту-пенi «з бантам», Св. Ганны 2-й ступенi, залатой шпагай з надпiсам «за храбрость», медалямi у памяць 1812 г. i за узяцце горада Парыжа у 1814 г., 1, акрамя таго, з'яуляецца камандзiрам Чацвёртага Егерскага палка. Ягоны бацька Мь хаiл Восiпавiч таксама служыу у расiйскiм войску: у Вшенсюм пяхотным палку ён быу пару-чыкам [5, л. 7]. Узнагароджанне Антона Карпо-вiча адзначанымi ордэнамi паспрыяла прызнан-ню правоу ягонага роду, паколью кожны з iх сам па сабе ужо давау права на спадчыннае два-ранства. У першай палове Х1Х ст. у Расшскай iмперыi канчаткова склалася сютэма ордэнау. Прычым да сярэдзiны 1820-х гг. узнагароджанне ордэнамi Андрэя Першазваннага, Св. Каця-рыны, Св. Аляксандра Неускага, Св. Ганны, Георпя Пабеданоснага, Св. Уладзiмiра давала спадчыннае дваранства любой асобе незалежна ад сацыяльнага статусу. У 1831 г. да гэтых ордэнау дадалi яшчэ два, заснаваных у Царстве Польсюм, - Белага арла i Св. Станiслава. З гэтага вышкае, што прызнанне у 1842 г. Герольдыяй сыноу чыноУнiка 12 класа 1вана-Бернгарда Яго-равiча Утгофа, узнагароджанага у 1834 г. ордэ-нам Св. Ганны трэцяй ступеш, у спадчынным дваранстве Расiйскай iмперыi сведчыць аб пры-належнасцi да вышэйшай сацыяльнай групы яшчэ да выдання гэтых юрыдычных актау. За-пiсаны Утгофы былi у радаводную кнiгу Гродзенскай губерш, паколькi мелi родавы маёнтак у пружансюм павеце [1, л. 4].
Важным у дзейнасщ дварансюх дэпутацкiх сходау стала iмкненне дзяржаунай адмшютра-цыi абмежаваць iх кампетэнцыю i аказваць уп-лыу на працу. Галоунай зацiкаyленай асобай был^ безумоуна, губернатары. У цэлым па кра> не вядома шмат выпадкау умяшання губернс-кай адмiнiстрацыi у справы дварансюх сходау. Нягледзячы на тое, што атачэнне Аляксандра I пастаянна прапаноувала абмежаваць паунамоц-твы органау дваранскага самакiравання, улады вымушаны былi iсцi нават на арышты i крым> нальныя пераследаваннi некаторых губерната-рау, напрыклад у Калужскай губернi. Такiх выпадкау на тэрыторьп Беларусi i Украiны не было, бо спецы^чныя мясцовыя умовы пры-водзiлi нават да перавышэння кампетэнцыи са-мiмi дваранскiмi сходамi. Шырока вядомай стала прапанова Вiленскага дваранскага сходу вызва-лiць сялян ад прыгону. Рэакцыя Аляксандра I была жорсткай: вымову аб'явiлi губернатару i яго намеснiкам, а непасрэдна дэпутатам было указана на недапушчальнасць умяшання у дзяр-жауныя справы [4, с. 337]. Тэндэнцыя да абме-жавання уплыву дваранскiх сходау прасочва-лася нават у пытаннях узнагароджання дваран-сюх маршалкау. Так, гэтая працэдура у Юеус-кай губернi яшчэ з пачатку XIX ст. была пас-таулена у залежнасць ад губернатара. Немагчы-масць выражаць свае карпаратыуныя штарэсы знiжала iмкненне да працы у дваранскiх сходах. Напрыклад, на выбары у Валынскай губернi у 1809 г. з'явшася толькi 78 чалавек.
Змены у палiтыцы адносна шляхты заходшх губерняу пасля паустання 1830-1831 гг. i пад асабiстым уплывам iмператара Мiкалая I прывялi да змянення парадку правядзення два-ранскiх выбарау у заходшх губернях. Незадаво-ленасць царскай адмшютрацыи нежаданнем мясцовай шляхты служыць на цывшьнай i вай-сковай службе вылшася у кастрычнiку 1835 г. у спецыяльнае распараджэнне аб выбарах у гэтых губернях. Паколью асноуная маса выбар-ных пасад займалася асобамi, якiя або не слу-жылi увогуле, або служылi кароткi тэрмiн, «высочайшим» распараджэннем у Вшенскай, Гродзенскай, Мiнскай, Валынскай, Падольскай губернях i Беластоцкай вобласцi прадугледж-валася забарона на абранне тых, хто праслужыу дзяржаве менш за 10 год, а на вакантныя месцы патрабавалася прызначаць чыноУнiкаУ паводле распараджэння мiнiстра унутраных спрау. Адзiнае выключэнне было зроблена для асоб, яюя праслужылi два трохгадовыя тэрмiны па выбарах. Яшчэ раней, у 1831 г., было прынята «Палажэнне аб выбарах i сходах». Гэтым даку-ментам уводзiyся маёмасны цэнз на удзел у выбарах. Голас мелi тыя дваране, якiя валодалi не менш чым 100 душамi прыгонных або не менш
трыма TbicH4aMi дзесяцiн зямлi. Самае щкавае, што тыя шляхцiцы, яю не дасягалi цэнзу, дэле-ripaBari на дваранскiя выбары упаунаважаных. Маёмасць незаможных шляхецюх родау склад-валася да патрабуемай цэнзам колькасщ. Гэта, вщавочна, нагадвала старыя тpaдыцыi выбару паслоу на сойм з адной агаворкай: кaлi у часы юнавання Рэчы Пaспaлiтaй мясцовы сход выз-начау дэлегатау з aгульнaдзяpжaунымi пауна-моцтвaмi, то цяпер мясцовая шляхецкая карпа-рацыя выбipaлa прадстаушкоу на губернсюм узроуш. Каб зразумець, наколью вялiкiм быу цэнз, трэба разумець, што такой вялшай коль-касцю прыгонных нетытулаваная шляхта у сваёй большасщ не валодала. Так, у Лщсюм павеце адным з нешматлтх выключэнняу, якi меу не-абходны для выбарау цэнз, былi Расудоусюя. 1м належала 310 pэвiзскiх душ прыгонных.
Пасля 1831 г. можна зауважыць таксама i пра-явы пэуных пеpaгiбaу у aдносiнaх да частю шляхты. Так, паводле С. Л. Лугауцовай, асабл> вая увага удзялялася чыноУнiкaм з мясцовых дваран. Даследчыца пpыводзiць прыклад aдхi-лення ад службы засядацеля Полацкага суда Свipцэускaгa толькi па пaдaзpэннi у спачуванш паустанцам [6, с. 13]. 1люстрацыяй непаслядоу-нaсцi пaлiтыкi у адносшах да небагай шляхты белapускiх зямель можа служыць iмкненне прыцягнуць яе на ваенную службу. Стварэнне Медыка^рурпчнай акадэмп пaвiннa было вы-рашыць праблему недахопу ваенных урачоу. Сучасны даследчык А. М. Лукaшэвiч сведчыць, што «особое внимание уделялось претендентам из «польских» губерний: «Как вероятно в губерниях от Польши присоединенных трудно будет найти людей, основательно российский язык знающих; то и достаточно будет, если молодые люди сии разуметь российский язык будут; ибо ученье преподаётся на языке сем и на латинском» [7, с. 10].
Так, aгульнaiмпеpскaя сютэма дварансюх выбарау шляхтай беларусюх зямель была усп-рынята як нейю новы варыянт выбарнай сойма-вай сютэмы, што iснaвaлa у скасаванай Рэчы Паспалгай. Высвятляюцца нават факты ства-рэння на павятовым узpоУнi нечага накшталт шляхецюх мiнi- цi нават мшракарпарацый. З гэ-тага вышкае, што адной з перашкодау на шляху да поунай iнтэгpaцыi нетытулаванай шляхты у склад paсiйскaгa дваранства была жывучасць старых соймавых традыцый. У гiстapычнaй пер-спектыве гэта замаруджвала нiвелipоУку мясцовых aсaблiвaсцяу, а у практычным плане ускладняла працу двapaнскiх выбарных органау заходшх губеpнiй Рaсiйскaй iмпеpыi. Аднак новыя пaкaленнi мясцовай шляхты, якiя ужо не пpытpымлiвaлiся палтычных традыцый колш-няй Рэчы Пaспaлiтaй, у цэлым удала aдaптaвaлiся
да новых умовау. Але кaлi маёмасныя i кар'ер-ныя чaкaннi шляхты былой Рэчы Паспалтай не спpaУдзiлiся або, ва усяюм выпадку, спрау-дзiлiся не цалкам, яе антыпатыя да новай ула-ды, мусiць, прапарцыянальна пaвялiчвaлaся.
Указ 19 кaстpычнiкa 1831 г. замацоувау уск-ладнены двухступенны парадак пацвярджэння двapaнскiх прау шляхтай спачатку у двapaнскiх дэпутaцкiх сходах, а затым у Геpольдыi Сената. Тым, хто здолеу пaцвеpдзiць сваё дваранства, гарантавалюя усе правы i перавап дваранства Рaсiйскaй iмпеpыi. Для тых пpaдстaУнiкоУ шляхты зaходнiх губерняу, яюя не дaкaзaлi дваранства, спецыяльна быу створаны новы гра-мадсю стан аднадворцау зaходнiх губерняу. Таюя асобы i iмкнулiся pознымi спосaбaмi тра-пiць у лiк дэпутатау, каб мець магчымасць заха-ваць дварансю статус.
Паказчыкам зaгpужaнaсцi такой працай дварансюх сходау стала колькасць разгледжа-ных спрау у Мшскай, Вiленскaй i Гродзен-скай губернях: за 1798-1833 гг. Было выда-дзена 16 163 дэкрэтау аб пацвярджэнш шля-хецтва [8, с. 20].
Само па сабе прадастауленне дакументау аб шляхецюм пaходжaннi не заусёды дазваляла атрымаць статус дваранша Рaсiйскaй iмпеpыi. Напрыклад, шляхцiчы Гродзенскай губерш Гpыгapовiчы пpыступiлi да працэсу даказвання паходжання яшчэ у пачатку Х1Х ст. Аднак, нягледзячы на прызнанш губеpнскiм дэпутац-кiм сходам дварансюх правоу у 1802 i 1838 гг. Герольдыяй, Гpыгapовiчaм двойчы ж было ад-моулена.
Прычым губернскаму дваранскаму сходу асобна прадтсвалася пpaдaстaвiць звесткi, «в какой разряд поступил». Падобны лёс напат-кау 1вана Катоускага, якi у 30-я гг. Х1Х ст. быу зaпiсaны у мяшчане. У 1835 г. ён здолеу дака-заць сваё шляхецтва на губернсюм узроуш, але у лютападзе 1840 г. быу выдадзены указ Сената, дзе гаварылася, што «Временное присутствие Герольдии не может признать Котовского в дворянском достоинстве». Матывацыя ад-моунага рашэння таксама грунтавалася на тым, што КaтоУскiя не маюць ва улaснaсцi маёнтка. Не мелi сваёй зямлi i Маслоусюя з Дзiсненскaгa павета. З рашэння дваранскага сходу ад 1802 г. аб прызнанш Маслоусюх у шляхецкай годнасщ вынiкaе, што яны apaндaвaлi зямлю у памеш-чыцы Грабнщкай. У 1834 г. Вaсiль Сямёнaвiч МaслоУскi разам з сынaмi Амбpозiем i Францам яшчэ фiгуpуе як шляхщч. Пaдpaбязнaсцi паз-баулення iх двapaнскiх правоу невядомы, але у 1862 г. Франц Маслоусю, трыццащдвухга-довы шараговы жаунер Вiцебскaгa пяхотнага палка, якi размяшчауся у г. Чанстахоу, звяр-нууся да кaмaндзipa гэтай вайсковай чaсткi
з дакументам на дваранства. Зразумела, што нават пасля перасылю гэтых дакументау у два-ранскi сход яго саслоуны статус застауся без змен. !накш складвауся працэс пацвярджэння шляхецюх правоу роду Iвашкевiчаy. Справа у тым, што у iх не было дакументау на маёнтю Хадар-кевiчы i Парадневiчы, хаця дэ-факта гэтыя ула-даннi iм належалi. Гэта пацвярджалася сведчан-нямi «от дворян и помещиков Минской губернии», на аснове яюх, а таксама шшых дакументау губернсю дваранскi дэпутацкi сход двойчы, у 1802 i 1809 гг., выносу рашэннi аб захаваннi шляхецтва Iвашкевiчаy i yнясеннi iх у першую частку радаводнай кнiгi.
Цшава, але большая частка дваранскiх спрау пасля разгряду на губернсюм узроУнi у Геро-льдыю не перадавалiся. З усёй колькасщ названых вышэй дэкрэтау па трох губернях у Санкт-Пецярбург перадалi толькi 976 [8, с. 20]. Адной з прычынау такой атуацыи было i тое, што сярод перададзеных дакументау былi выяулены пад-робкi. У вынiку тармазiyся працэс замацавання у дварансюм статусе прэтэндэнтау, што выма-гала ад уладау пастаянна падаужаць яго канчат-ковы тэрмiн пасля скаргау мясцовых губернскiх маршалкау.
Заключэнне. Таюм чынам, дзейнасць два-ранскiх дэпутацюх сходау у першай палове XIX ст. была засяроджана вакол вырашэння «шляхецкага пытання». У Беларусi iх дзейнасць змяняла характар толькi у час кiравання гене-рал-губернатара М. Мурауёва. Ва yкраiнскiх гу-бернях шщыятарам стварэння iнвентарных ка-мюш, якiя у тым лiку правяралi адпаведнасць дакументау рашэнням дваранскiх дэпутацюх сходау, стау прызначаны генерал-губернатарам Кiеyскай губернi Д. Г. Бiбiкаy. Убачыушы яго-ную руплiвасць у прощдзеянш карпаратыуным iнтарэсам шляхты заходшх губерняу, Мiкалай I зрабiy яго таксама генерал-губернатарам Па-долля i Валынi. Вынiкам такiх мерапрыемствау стала больш значная у параyнаннi з Беларуссю колькасць асоб, якiя так i не зацвердзiлi свой дварансю статус. Пiкавымi гадамi у таюм «сумным» для шляхецкай грамады рэчышчы стала менавiта дзейнасць ва Украше Бiбiкава. Гэта дазваляе зрабiць выснову аб значнай ролi чала-
вечага фактара у кантэксце дзейнасцi дваран-скiх дэпутацкiх камiсiй i вышках iх працы.
Л1таратура
1. Алфавитный список дворянских родов Гродненской губернии, внесенных в дворянскую родословную книгу. Гродно: Губ. тип., 1900. 17 с.
2. Корелин А. П. Дворянство в пореформенной России. 1861-1904 гг. Состав, численность, корпоративная организация. М.: «Наука», 1979. 303 с.
3. Тумилович Г. Н. Дворянство Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX в.: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Минск, 1995. 20 с.
4. Корф С. А. Дворянство и его сословное управление за столетие 1762-1855 гг. СПб.: тип. Тренке и Фресно, 1906. 722 с.
5. ЛДГА. Ф. 391. Воп. 5. Спр. 281. «Дело об установлении дворянского происхождения рода Касперовичей Лидского уезда герба Янина». 170 л.
6. Луговцова С. Л. Власть и общество: противостояние правительственных чиновников и местного дворянского общества белорусских губерний (30-40-е годы XIX в.) // Актуальныя праблемы сацыяльнай псторып Беларус (канец XVIII - пачатак XX ст.): да 90-годдзя Лютау-скай рэвалюцып 1917 г.: матэрыялы Рэсп. наву-кова-тэарэт. канф., Мшск, 23 лют. 2007 г. / БДПУ; рэдкал.: А. I. Андрала [ шш.]; навук. рэд. А. П. Жытко. Мшск: БДПУ, 2007. С. 12-16.
7. Лукашевич А. М. Мелкопоместная шляхта Беларуси в стратегических планах военного ведомства России в начале XIX в. // Актуальныя праблемы сацыяльнай псторыи Беларус (канец XVIII - пачатак XX ст.): да 90-годдзя Лютаускай рэвалюцып 1917 г.: матэрыялы Рэсп. навукова-тэарэт. канф., Мшск, 23 лют. 2007 г. / БДПУ; рэдкал.: А. I. Андрала [ шш.]; навук. рэд. А. П. Жытко. Мшск: БДПУ, 2007. С. 8-12.
8. 81ког8ка-Ки1е82а, I. Бек^а^а ^оЬп^ 821асЫ;у па Ь^те 1 В1а!огш1 w XIX -теки. Warszawa: <^ак8», 1995. 116 8.
Поступила 15.03.2014
