ЛАСКУТЫ ГіСТОРЫі (РАЗМОВА З РЭСТАўРАТАРАМ) Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

Ласкуты псторьп

(Размова з рэстауратарам)

Рэстаурацыю нельга суаднос1ць з аднауленнем, бо яе сутнасць у тым, каб зберагчы i данесцi да нашчадкау той ц1 1ншы помшк культуры, захаваць страчаныя фрагменты гiсторыка-культурных каштоунасцяу. Таму рэстауратар у першую чаргу павшен клапацщца аб кансервацьм таго, што захавалася. Менав^а гэты пастулат зацверджаны у Венецыянскай харты1, прынятай яшчэ у 1964 г.,- ман1фесце для тых, хто працуе над захаваннем культурнай спадчыны. Сярод iх група «Бастал1я» - мастакi, як1я вось ужо 35 гадоу пагаджаюць г1сторыю I сучаснасць. 1м1 адроджаны не адна царква, касцёл, каплща, сядзiба. Аб тым, як працуецца сёння творцам, распавядае рэстауратар Фёдар Сарока.

Ваша праца -складаны комплекс мастацкай I даследчай дзейнасцк У чым сутнасць апошняй?

- Кал1 у 1991 г. мы прый-шл1 у мiнскi храм Пятра 1 Паула, што на Нямiзе, дзе на той час быу размешчаны арх1у, то ведалi толью тое, што гэта помшк XVII ст. 1 адзш з 10 старэйшых будынкау М1нска. Падчас дэмантажу перакрыц-цяу выявiлiся рэшткi жыва-шсу. Як потым высветлiлася, храм быу цалкам размалява-ны. За чатыры стагоддзi свай-го кснавання роспiс на сценах

i скляпеннях неаднаразова пе-рамалёувауся. Можна так ска-заць, што кожны пераломны момант псторьп горада i краь ны адбiуся у росшсах сабора. Таму даследчая праца - частка працэсу, як1 пачынаецца з па-пярэднiх работ i працягва-ецца на усiх этапах рэстаура-цыi. Даследаваннi праводзяц-ца з мэтай абгрунтавання пра-грамы рэстаурацыйных работ, выпрацоук1 методык1, выбару той ц1 1ншай тэхналогii з уликам iндывiдуальных асаблiвасцей артэфакта.

У першую чаргу мы глядз1м на стан аутарскага твора, яго

стылявыя асаблiвасцi, спрабу-ем знайсцi адпаведнасць сярод друпх помнiкау, iмкнёмся ад-чуць настрой, подых часу. Такая праца захапляе, патрабуе пэунага пагружэння у асярод-дзе помшка. Варта зазначыць, што у рэстаурацы1 няма штам-пау, кожны помшк адметны 1 своеасабл1вы, патрабуе шды-вiдуальнага падыходу i увагi. Вельм1 важна «трапщь» у той час 1 яго таямн1цы. Кал1 мы працуем у касцёле, царкве ц1 у сшагозе, то 1 паводз1м сябе ад-паведна з тымi правшам^ як1я бытуюць там.

- Што прывяло вас у стан рэстауратарау?

- Па адукацы1 мы усе мастак1. Аднак у калщорах Белрэстаурацыi, куды мы кожны у свой час прыйшлi па раз-меркаванню, хадзша такая прымаука: «Ад сумы, турмы

i рэстаурацыi - не заракайся». Наш iнстытуцкi настаушк Алег Хадыка схш1у нас у гэты бок. Як мастаю-студэнты мы пра-ходзш летнюю практыку сярод рэстауратарау. Гэта быу вель-мi цiкавы i жывы час. Мы кожны дзень адкрывалi для сябе нешта новае з гiсторыi, паглы-блялкся у мастацтва - нарэшце выйшла так, што знайшлi сябе у жыцщ. Захапленне твор-чымi iдэямi рэстауратарау стала нормай паводзш. Кожны новы аб'ект - космас адкрыц-цяу i распрацовак. Трэба было вырашаць складаныя за-дачы прыстасавання помшкау культуры пад музеi, канцэрт-ныя залы, пiянерскiя гурткi.

Сядзiба у Лошыцы. Рэканструкцыя шпалеры ручной работы

Цэнтральная нава. Выгляд

на пауднёвы бок. Фота 2012 года

Прыстасаванне - як прын-цып рэстаурацып, захавання помнiка. Вшейсю касцел пачат-ку ХХ ст., напрыклад, рэкан-струявауся пад канцэртную залу. Рэшткi яго росшсау увай-шлi у праект пераабсталяван-ня, такiм чынам быу захаваны увесь жывапiсны строй кас-цёла. Гэта былi 1986-87 гг. Каплща Успенскага касцёла у Мсцiславе павшна была пе-раутварыцца з руш у пляцоуку дзiцячага клуба планерыстау. Менавiта распрацоyкi па заха-ванню роспiсаy на плафоне ка-плщы як iнавацыi быиуведзе-ны у першы савецкi падруч-нiк па рэстаурацьп. Паступова рэстаурацыйная справа стала не толькi захапленнем. Стажы-равалiся за мяжой, вучыль ся самi, вучылi другiх. Аднак трэба зазначыць, што сама на-зва прафесп «рэстауратар» не зусiм адпавядае сутнасцi

работы, якой мы займаемся, на-ват калi дадаць, як гэта было прынята у савецюя часы, слова «мастак». Мастак i рэстаура-тар - супярэчлiвыя паняццi. Сапраудны рэстауратар павь нен прыглушаць у сабе мастака, трымаць яго на дыстанцып ад аутара, iнакш ён зшшчыць безабароннага маyклiвага творцу. Прыкладау такой рэстаура-цыi мноства.

- Як з момантау ва-шай працы успамшаецца з асалодай?

- Зуам нядауна падчас пе-раабсталявання будынка загса у Траецюм прадмесщ нас за-прасш на завяршэнне праекта. Мы адчувалi нейкую кампазi-цыйную недасканаласць.

Не хапала слова, вобраза. Каб не абязл1чыць, не прышзщь таямнщы шлюбу, з улжам та-го, што загс у вялтм горадзе -гэта «канвеер шлюбу»,

патрэбна была аб'ядналь-ная iдэя. Як у народзе кажу-ць, «усе вялж1я справы трэба рабщь на поуню». Але ж поу-ня бывае на небе не заужды, а «канвеер-загс» працуе кож-ны дзень. Побач з будынкам знаходзiцца музей Максiма Багдановiча - месца знакавае i святое для кожнага беларуса. Вобраз паэта-юнака i урачы-стая падзея шлюбу пераплята-юцца i узмацняюць важкасць справы. Адбываецца чароунае пераувасабленне прасторы -зала пераутвараецца у гарад-скi куток з вежай, гадзшнжам i вяселымi амурчыкамi-пуццi, а у цемным небе поуня, якая спрыяе кожнай пары. Гэта быу наш маментальны праект, як палёт каметы на небе. Ня-дауна у Брагше, дарэчы самым сонечным горадзе краiны, была знойдзена жона Дэiсус - вя-домая кампазщыя, у цэнтры якой 1сус, з аднаго боку якога Марыя, з другога - 1аан Хрыс-цiцель. Але на брагiнскай жо-не замест 1аана быу намалява-ны Мiкола Цудатворца. I гэта ужо было не па канону. На са-май справе пад зашсам быу бачны фрагмент папярэдня-га пiсьма, магчыма, раней была выява 1аана Хрысцiцеля. Аднак мы не раскрывалi яе, замацавалi iкону у такiм стане, аднавМ страчаныя фрагменты дошак i ляукасу, част-кова жывашс. Для захавання iконы спраектавалi i вырабiлi кiвот. Яна набыла адпаведны статус храмавай. Цяпер iкона знаходзщца у спiсе помнiкаy рэгiёна. Аднак самая важная падзея, звязаная з ёй,- грамад-ская супольнасць i зацжауле-насць жыхароу Брагiна да ад-наулення iконы. Быу створаны фонд, людзi сачылi за працэ-сам рэстаyрацыi. Мы перыя-дычна дасылалi фотаздымкi таго, як вядуцца работы.

Калi ж прывезлi iкону у Бра-гiн, то спачатку яе прадэман-стравалi у мясцовым музеi, а потым быу арганiзаваны хрэ-сны ход з перанясеннем iконы у царкву.

- Як адкрываюцца артэ-факты г1сторы1?

- Ведаеце, зрэшты здара-ецца яго вялжасць выпадак, такая з'ява - як узнагарода. Мсщслаусю Успенскi касцёл

1 капл1ца - адз1н з першых аб'ек-тау, дзе я працавау у групе рэстауратарау, калi выпадак зра-бiу нам каштоуны падарунак. Скрыня для тынковачнага раствора стала сапрауднай скарб-нщай. На адной з дошак былi знойдзены рэшткi алейнага росшсу. Пазней высветлiлася, што уся скрыня зроблена з дошак, якiмi некалi быу падшы-ты плафон. Цалкам захавала-ся 3-4% росшса. З усёй яго пло-шчы у 200 м2 засталося тольк некалькi дошак. Калi ж iх раз-лажылi, то выявiлiся фрагменты кампазщып роспiсу столi каплщы. Каб уявiць яго цалкам, была распрацавана скстэ-ма гшатэтычнага праяулення роспiсу. Ад вядомага у бездань невядомага. Вобразы з'яуля-юцца з шэрага, паступова рас-крываючы усю кампазiцыю, i тут жа знжаюць як у сне. Гэта праца маiх старэйшых та-варышау i настаунiкау Алега Хадыю, Уладзiмiра Ракiцкага,

Юрыя Малiноускага, Мжолы Залатухi з'яуляецца класiчным узорам навуковай i мастацкай рэстаурацыi.

- Чым ваб1ць ваша рамяство?

- Этымалагiчна слова «ра-мяство» паходзiць ад слова «рука»: тое што робщца рукамь Але, вiдаць, як i усё сапрауднае, рамяство утвараецца не столь-кi рукамi, кольк цiкаунасцю. Без гэтага i рук не дапамогуць. У нашай справе важна юра-вацца не набытымi штампамi,

а шукаць новыя падыходы да кожнай чарговай задачы. Гэта не адкрыццё Амерыкi, так можна вызначыць любую пра-фесш, любую справу, якой ча-лавек займаецца з цiкавасцю. Уявще сабе, что вы прыйшлi у пераатынкаваны храм, дзе за-фарбаваныя усе сцены i нiшто не сведчыць аб наяунасцi жы-вашсу. Выпадак - i ён узнжае з небыцця. У царкве Пятра

1 Паула так i было. Мы раскрылi

2 тыс. м2 i апынулiся на чатыры стагоддзi назад, выявiлi пяць «пералiцовак» i столькi ж слаёу жывапiсу. Мы убачылi XVII ст., адчулi, як мяняуся воблiк храма. Метамарфозы грамадскага жыцця пасля падзей паустан-ня Касцюшю, зафiксаваныя

у роспiсе канца XVIII ст., а за iм жывашс XIX. Пачатак бурль вага ХХ веку адбiуся мадэрно-вым росшсам 1914 г., нават жахi

_ _ ~__

3

Другой сусветнай вайны заха-валкся у жывапiснай старонцы летапiсу храма.

Здаецца, ужо столью дасле-даванняу пра храм зроблена, але падчас рэстаурацып знай-шоуся адзiн з аутарау фрэска-вага роспiсу XVIII ст. Наш су-часнiк, энтузiяст, маёр пажар-най службы, кал1 вывучау псто-рыю Мiнска праз пажары, якiя даволi часта адбывалкя у го-радзе, нечакана у адным з ш-вентароу знайшоу такi запiс: «.. .мастер Лисовский возобновлял живопись...» (у храме у 1793 г.).

- Выходзщь, у нейк1м сэнсе рэстауратар - гэта леташсец?

- Можна сказаць i так, але патрэбна тлумачэнне. Рэстауратар - леташсец, як зай-мае адпаведнае месца памiж папярэднжам i паслядоунiкам. Ва усе часы царква наймала лепшых майстроу, каб зрабщь Божы дом дастойным. Таму кожны мастак закрывау па-пярэднi слой, якi служыу толь-кi паверхняй, якую трэба было давесщ да належнага стану, i на ёй мусiу маляваць сваю карцiну. У нас жа наадварот: мы павшны усё раскрыць

i зафiксаваць. Для нас галоу-ным з'яуляецца увесь пласт цалкам - як псторыя i кожны слой паасобку - як носьбгг аутарскай задумю.

1. М1нск1 кляштар бернардзшау пасля рэстаурацьи

2. Капл1ца Ракайль. Фрагмент раскрытай фрэск1

3. Памяшканне 22 шаци. Фрагмент раскрытага росп1су

Табернакуль цэнтральнага алтара пасля рэстаурацьи

Напрыклад, раб1л1 капл1цу Радз1в1лау у Нясв1жск1м замку. Вядома, капл1ца - гэта месца малггвы, i першапачаткова яна адрозшвалася ад аздаблення пышных палацавых залау. За-хавалiся рэшткi роспiсау - уся-го 4-5%, алтар быу зшшчаны амаль поунасцю, толькi пара пстарычных фота зафж-савалi яго абрыс. Спын1л1ся на тым, што рэканструкцыю роспiсу будзем рабщь у тэх-нiцы фрэск1. Гэта адзiнае мес-ца у замкавым комплексе, дзе была выканана такая тэхнало-гiя. Фрэска адпавядае настрою каплщы. Алтар аднавт у су-часных матэрыялах, надаушы iм выгляд чорнага гранiту. На што расчуленая паш Эльж-бета з роду Радзiвiлау, якая прыехала паглядзець на ад-ноулены родны з дзяцiнства дом, паклаушы руку на алтарную плпу, сказала: «Так w^:asnie Ьу1о».

- Адна справа - раскрыць усё, а далей устае пытанне, што з гэтым раб1ць?

- Традыцыйна проста можна дамаляваць, але як? I тут узнжае супярэчнасць прауды i няпрауды. У рэстауратарау, як i у дактароу, гэтая прауда павiнна быць, i лепш яна, чым хлусня. Што рабщь, кал1 у карцше тры альбо пяць

слаёу? Можна уявщь сабе, што мы дастаём кожны слой i ства-раем экспазщыю, выкары-стоуваем таю тэхтчны прыём, як транспазiцыя. Паказва-ем слой праз слой, iмкнёмся праз маленью фрагмент высвя-цiць цэлае. Так аргашзаваны наш мозг: у замочную шчылшу бачым больш, чым у адчы-неныя дзверы. Нам фактыч-на дастаюцца ласкуты псторьп. Спачатку мы метадычна займаемся фжсацыяй на па-перы i выконваем неадклад-ныя кансервацыйныя мера-прыемствы: умацоуваем, фжсу-ем, даследуем. Рэканструкцыя толью графiчная, на паперы. Гэта яшчэ адказ на пытанне аб даследаванш. Даследаван-не рукой, праз малюнак мак-сiмальна прыблiжае да аутара, дапамагае зразумець стыль, манеру, аднавiць кампазiцыйную задумку.

- Прынцып rinaKpaTa «не нaшкодзiць» тычыцца i вас?

- Безумоуна. Мiж тым жыццё - гэта кампрамiс. Нель-га лiчыць, што павiнна быць толью так, а не шакш. Рэстауратар увесь час знаходзщца

у стане выбару, iмкнецца зрабщь, каб не было сумнення i пытання: «А чаму так?». Наша праца павшна быць, так бы мовщь, на паверхш, адкрытай. Калi неабходна выканаць жы-вапiсную рэканструкцыю стра-чанага фрагменту, то робщца яна у «адрознай» ад аутарскай тэхналогii - грызайль, пуантэль i гэтак далей. Правша абавязко-вае для усiх.

- А што вы можаце сказаць аб працы у Лошыцы?

- Гэта адна з апошшх вялтх па аб'ему работ нашай каманды. Там кожны пакой,

а у сядзiбе ix 24, меу свой стыль. У адным з пакояу знайшлi толькi кавалак шпалеры. Больш дакладных звестак не было.

Вядома толью, што гэта быу час Ушьяма Морыса, яго фабрыю выпускалi вельмi распаусюджа-ныя па Еуропе шпалеры ручной работы. Ix мы не знайшл^ але выкарысталi прынцып Морыса - рабщь уручную. Нама-лявалi iзвод малюнка шпале-рау па у0х сценах як матрыцу. I толью у экспазщыйным зан-дажным поясе выканалi каля-ровыя варыянты жывапiснай рэканструкцыi. Такiм чынам, сам працэс рэстаурацып з'яуляецца экспазщыйным аб'ектам. Там няма поунага аднаулення, дый немагчыма ужо вярнуць тое, што цалкам страчана. Мы паказалi фрагменты аднаулення, як бы наюруню магчымай рэканструкцыi.

- Ц не дaвiць на вас страх пaмылкi?

- Сумненнi i страх не зрабщь памылку, вщаць, кожны

з нас адчувае, але галоунае -не быць звышупэуненым у сваей праваце, бо гэта самая вялжая памылка. Сумне-вы i адказнасць патрабуюць шукаць розныя шляхь новыя прыемы. Наша праца - гэта як коудра з ласкутоу. Уладзiмiр Ракiцкi некалi ездзiу у Вшьню да Зоськi Верас - паэтю, колш-няй сяброукi Макама Багда-новiча, Змiтрака Бядулi. Па-казала тады спадарыня Зоська яму свой альбом, дзе замест фотакартак - ласкутю розна-каляровыя. А ёй было ужо пад сто гадоу. У размове паэт-ка гартала альбом i распавя-дала: «Вось гэта сукенка была на мне, калi я з Багдановiчам сустракалася, а у гэтай я хадзь ла да Янкi Купалы на госщ...». Такая вось яна - мудрасць жанчыны i у нейюм сэнсе муд-расць псторыь И

Тамара ЧАРНЫШОВА