Научная статья на тему 'Constitutionalism of Tajikistan: law issues of its implementation and development'

Constitutionalism of Tajikistan: law issues of its implementation and development Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
9402
236
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ КОНСТИТУЦИИ / РЕАЛИЗАЦИЯ КОНСТИТУЦИИ / IMPLEMENTATION OF THE CONSTITUTION / КОНСТИТУЦИОННОЕ ГОСУДАРСТВО / CONSTITUTIONAL STATE / КОНСТИТУЦИОННОЕ УПРАВЛЕНИЕ / CONSTITUTIONAL GOVERNANCE / КОНСТИТУЦИОННОЕ ОБЩЕСТВО / CONSTITUTIONAL SOCIETY / КОНСТИТУЦИОННОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ / CONSTITUTIONAL REGULATION / INSTITUTE OF CONSTITUTIONALISM / SOCIAL-POLITICAL ESSENCE OF CONSTITUTION

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Мухторов Киромиддин Точиевич

Настоящая тема является одной из наиболее актуальных тем науки конституционного права, в ней дан анализ концептуально-теоретических основ института конституционализма в Республике Таджикистан, а также социально-правовые предпосылки для дальнейшего его совершенствования. В статье отмечается, что только в случае организации инфраструктуры конституционализма будет возможность прогнозировать дальнейшее его развитие. Сама концепция конституционализма (конституционное государство, конституции-онное управление, верховенство права) исходит из идеи естественного права и является буржуазно-демократической антитезой феодальной абсолютной власти. Именно с этого этапа и начинается институционализация конституционализма как концепцпия ограниченного управления в рамках Конституции.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Конституционализм Таджикистана: правовые вопросы его реализации и развития

The present theme is one of the most actual in the science of constitutional law, the author gives the analysis of the constitutional-theoretical foundations of constitutionalism in the Republic of Tajikistan; social-legal prerequisits of its further perfection being presented as well. It is noted that only if infrastructure is organized a further development of constitutionalism may be prognosticated. The very conception of constitutionalism (constitutional state, constitutional governance, rule of law) proceeds from the idea of natural right and is a bourgeoise-democratic antithesis to feudal absolute power. It is just that stage from which institutionalization begins as a conception of limited governance in the frames of the Constitution. The following items may act as the infrastructure of the institute of constitutionalism: legal, social-economic and cultural prerequisites, such as perfection of the legislation system in accordance with the provisions of the Constitution; establishment of the mechanisms of realization of the provisions referring to the international-legal instruments recognized by Tajikistan; creation of a commentary to the Constitution by the Constitutional Court interpreting each article; insurance of equal availabilities for citizens in order the latters could take part in governing state and society, etc.

Текст научной работы на тему «Constitutionalism of Tajikistan: law issues of its implementation and development»

УДК 34 С (2т)

ББК 67.400.1 (2т) К. Т. МУХТОРОВ

КОНСТИТУТСИОНАЛИЗМИ ТОЧ.ИКИСТОН: МАСОИЛИ ^У^У^ИИ

ТАТБИК ВА РУШДИ ОН

Давлат хдмчун ташкилоти махсуси хокимияти сиёсй ва субъекти муно-сибатхои байналхалкй бо санади эъломиявии истиклолияти давлатй ва конуни асосиаш ба чомеаи чахонй муаррифй карда мешавад. Сарконуни давлат дар даврахои ибтидоии ташаккулёбии худ хамчун «Эъломия» [8, с. 45], «Созиш-нома», «Хартия», «Конуни асосй» ва ё худ «Конуни конститутсионй» [7, с. 4] ном бурда мешуд.

Вожаи «конститутсия» маънои «сохт, мукаррар кардан» - ро дошта, барои ифодаи конуни асосии давлат дар чараёни инкилобхои буржуазй пайдо шудааст. Дар даврони феодалй бошад мафхуми мазкур мазмунан дигар чизро ифода менамуд. Конститутсияхои Амрико (соли 1787) ва Фаронса (соли 1791) аввалин конститутсияхои буржуазй эътироф карда шудаанд.

Аз хамин давра сар карда мархилаи падидасозии конститутсионй хамчун дурнамои идоракунии махдуд дар доираи конститутсия огоз мегардад. Худи дурнамои конститутсионй (давлати конститутсионй, идоракунии конститут-сионй, волоияти хукук) бошад аз гояхои хукуки табий сарчашма гирифта, антитезаи буржуазию демократии истибдоди феодалй ба хисоб меравад.

Конститутсия хамчун конуни асосии давлат манфиатхо ва иродаи халк ё худ гуруххои (табакахои) алохидаи ичтимоии чамъиятро ифода намуда, асосхои мухими сохтори чамъиятй ва ташкили хокимияти давлати дахлдорро дар заминаи манфиатхои онхо мустахкам месозад.

Конститутсия хамчун санади олии хукукии давлатй аз руи нишонахои хукукй, ичтимой, ифодакунии демократия, шакл, тартиби кабул ва тагйирдихй, доираи амал, максаднокй тасниф карда мешавад.

Дар таълимоти хукукии муосир мохияти Конститутсия як навъ шартномаи чамъиятй махсуб шудааст, ки дар он муносибатхои мухими давлат ва шахрванд мукаррар карда мешаванд.

Назариядонхои конститутсия бар он акидаанд, ки Конститутсия на танхо доираи хокимияти давлатиро махдуд мекунад, балки дар як вакт мурофиаи баамалбарории функсияхои хокимиятиро низ мукаррар менамояд.

Х,амчун санади сиёсиву хукукй ва фишурда конститутсия бояд, ки меъёрхои махсусан мухимро танзим намуда, таъиноти ичтимоии худро ичро намояд.

Кобили кайд аст, ки меъёрхои хукукии одй аз меъёрхои конститутсионй на танхо аз лихози мукарраркунии усул ва шаклхои баамалбарории хокимияти давлатиашон, балки хамчунин аз хисоби мухиммияти матлаби батанзимандозии хукукиашон низ фарк мекунанд. Дар киёс аз конунхои одй Конститутсия муно-

сибатхои нихоят мухими хдёти сиёсии давлат ва чамъиятро танзим менамояд. Меъёрхои мухимияти муносибатхои хуцуци низ пурра муайян набуда, вобаста ба хар як давлат - шакли идоракунй, сохти давлатй, речаи сиёсй, низоми хукукй, дурнамои идеологй ва ба ин монанд махсусиятхо фарк мекунанд...

Дар Точикистон 5 маротиба Конститутсия кабул карда шудааст, ки ин вобаста ба шаклхои давлатдорй ба се давра таксим карда мешаванд:

Давраи якум, ин давраи дар мухторият карор доштани Точикистон дар хайати Ч,ШС Узбекистон махсуб меёбад. Анчумани дуюми Ч,МШС Точикистон 28 апрели соли 1929 Конститутсияи аввалини чумхуриро кабул кард, ки он мувофики Конститутсияи ИЧ,ШС (соли 1924) ва Конститутсияи Ч,ШС Узбекистон (соли 1927) тахия карда шуда буд.

Давраи дувум, ин давраи кабули се Конститутсияи Ч,ШС Точикистон дар асоси кабул шудани Конститутсияхои нави ИЧ,ШС ба хисоб меравад.

Конститутсияи аввалини чумхурии иттифокии Точикистон 25-уми феврали соли 1931 дар Анчумани чоруми шурохои Точикистон кабул карда шудааст.

Конститутсияи Ч,ШС Точикистон бошад якуми марти соли 1937 дар Анчумани шашуми фавкулодаи шурохои чумхурй кабул гардида буд.

Конститутсияи соли 1978 санаи 14 апрел дар Ичлосияи хдштуми гайринав-батии Шурои Олии Ч,ШС Точикистон, даъвати нухум кабул карда шуда буд. Ва нихоят давраи савум, ин давраи кабули Конститутсияи нави давлати сохдбистиклоли Точикистон - 6 ноябри соли 1994.

Добили зикр аст, ки хусусан Конститутсияи соли 1978 бо тагйиру иловахои соли 1990, ки дар асоси Эъломияи истиклолияти давлатии Чумхурии Точикистон ба амал пазируфта шуда буд, дар барпоёбии чумхурии тозаистиклоли Точикистон накши такдирсоз гузоштааст.

Х,адафх,ои сиёсиву ичтимоии кабули Конститутсияи нави чумхурй бошанд ин пеш аз хама таъмини хаёти осудаву ороми халц, бартараф кардани оцибатхои цанг, ноил гаштан ба созиши милли, гузаштан ба ицтисоди бозоргони, муътадил фаъолият кардани сохторхои давлати, ба рох мондани муносибатхои байналмилали ва гайра махсуб меёфтанд [3, с. 187].

Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии Точикистон [5] хдмчун поягузори давлати сохибистиклол, хукукбунёд, демократй, дунявй, ягона ва ичтимоии Точикистон 6-уми ноябри соли 1994 нахустин маротиба дар асоси изгори иродаи бевоситаи халки Точикистон бо тарики райъпурсии умумихалкй кабул гардид. Халки Точикистон худро боифтихор чузъи чудонашавандаи чомеаи чахонй, дар назди наслхои гузашта, хозираю оянда масъул, пуштибони сохибих-тиёрии давлати худ, эхтиромгузори хукуку озодихои шахс ва истиклолияти давлатхои чахон, тахкимбахши дустии тамоми халкияту миллатхо ва бунёдгари чомеаи адолатпарвар эълон дошт.

Конститутсия тартиботи асосии хукукии хаёти чомеа буда, аз чихати мазмуни худ конуни асосии мамлакат мебошад, ки сохти чамъиятй ва давлатй, муносибатхои муштараки зинахои хокимият, ташкили фаъолият ва хадди ваколатхои макомоти олии хокимият, асосхои ташкили идоракунии давлатй ва худидоракунии махаллй, низоми хокимияти судй, самтхои асосии сиёсати хоричии чумхурй, вазъи хукукии инсон ва шахрвандро муайян ва мустахкам

намyда, арзишхои олии (милливу фархангии) халку миллатхоро дар худ инъикос менамояд.

Чй тавре ки олими рус В.Е. Чиркин кайд намудааст: «Барои он ки Kонсти-тутсия амал кунад, дар вай бояд шароити вокеии давлат, сатхи маърифати хукукии ахолй, иродаи халк барои тахкими асосхои демократа ва баамалба-рории ислохоти ичтимоию иктисодй ва ба ин монанд дигар омилхои хаёти чамъиятй ба инобат гирифта шаванд» [8, с.67].

Х,амин тарик Kонститyтсияи (Сарконуни) Ч,умхурии Точикистон, чи тавре ки дар боло кайд намудем, дар асоси ташкил шудани давлати сохибистиклоли Точикистон кабул гардида, асосхои сохтори конститутсионии Точикистонро дар худ мустахкам намуда, усул ва роххои баамалбарории онхоро бо назардошти фарханги миллй ва арзишхои умумибашарй муайян месозад. Ба сифати асосхои сохтори конститутсионй дар Точикистон хокимияти халкй (сохибихтиёрии халкй), мавчудияти Ч,умхурии Точикистон хамчун ташкилоти (махсуси сиёсй) хамаи халк, эътирофи инсон ва хукуку озодихои он хамчун арзиши олй, демократия хамчун асоси хаёти давлатию чамъиятй, гуногун-андешии сиёсиву мафкуравй, гуногуншаклии моликият ва фаъолияти озоди иктисодй ва ба ин монанд арзишхо баромад мекунанд.

Президенти чумхурй, мухтарам Эмомалй Рахмон ин вокеаи тарихиро хамчун дастоварди миллй бахо дода кайд менамояд, ки: «Вокеан кабули Kонститyтсияи нави давлати сохибистиклоли Точикистон имкон дод, ки низоми мукаммали хукукиву сиёсй ташаккул ёфта, асосхои рушди устувор ва пешрафти иктисодиву ичтимоии мамлакат ба вучуд оварда шаванд» [2, с. 36].

Асолати Kонститyтсия бояд пеш аз хама дар мавчуд будани имкониятхои татбики бемайлони худи он ифода мегардад. Масъалаи татбики меъёрхои конститутсионй вокеан бисёрчабха буда, кушиш менамоем, ки оид ба шаклхои асосии хукукй-давлатии амалигардонии он тахлилхо гузаронем.

Нахуст, кабл аз огози тахкик зарур мешуморем, ки ба мазмуни мафхуми «татбики конститутсия» равшанй андозем. Дар адабиётхои хукукй мафхумхои «амалишавии конститутсия» маъмулан ба чашм мерасад, ки дар аксар холатхо хаммаънои мафхуми «татбики конститутсия» истифода мешавад. Дар асл ин ду мафхум ба хам тавъам набуда, миёни онхо фаркияти маъной мавчуд аст...

Kонститyтсия хамчун санади меъёрию хукукии кувваи олии хукукидошта муддати тулонии таърих амал карда истода, чун унсури хатмии инкишофи хукукй-давлатии рушди чамъият баромад мекунад. кувваи амали Kонститyтсия хусусияти мунтазамро дошта, танхо дар сурати кабули Kонститyтсияи нав метавонад, ки Kонститyтсияи пешина кувваи амали худро гум кунад.

Чуноне, ки Kонститyтсияи Ч,умхурии Точикистон дар соли 1978 бо чумла тагйироту иловахо танхо аз лахзаи кабули Kонститyтсияи (Сарконуни) Ч,умху-рии Точикистон дар соли 1994 кувваи амал намудани худро гум кард.

Х,амин тарик татбщи Конститутсия - ин фаъолияти мацсадноки субъек-тони босалоуият - мацомоти давлатй, мацомоти худидоракунии ма^аллй, шахсо-ни мансабдори ощо, ша^рвандон ва иттщодшх;ои цамъиятии ощо барои баамалбарории асосхои сохтори давлатй ва цамъиятй, ууцуц ва озодщои шахс ба уисоб меравад.

TaT6uK,H Metepxou KoHCTHTyTCuoHH acocaH gap xaeT TaT6uK HaMygaHH MyK,ap-papoTH KoHCTHTyTCuapo gap caTxu gujxox Ba maKJxou MyaHaH TaK,o3o MeKyHag. ^ap himh xyKyKH KOHCTHTyTCHOHH HyHHH maKJxou xyKyKuro gaB.aTHH TaT6uK,H Metepxou KoHCTHTyTCuoHH Matpy^aHg: 1) TamKHjH u^poumu Metepxou kohcth-TyTCHOHH; 2) 6aaMa.6apopHH 6eBOCHTau Metepxou KoHCTHTyTCuoHH 6o poxu hcth-$oga6apH Ba puoaKyHH; 3) TaT6uKH nopaxou Tap6ua Ba gap xo.aTxou 3apypH hcth-$ogau nopaxou Ma^6ypKyHH 6apou u^poumu Metepxou KoHCTHTyTCuoHH Ba nem-6hhhh ^a3o 6apou u^po HaKapgaHH ohx,o; 4) Ta^cupu Metepxou KoHCTHTyTCuoHH.

Hh TaBpe kh gap 6o.ro K,aHg HaMygeM, maK^H aKyMH TaT6uK,H Metepxou KoHCTHTyTCuoHH - hh TamKH.u H^pou Metepxou KoHCTHTyTCuoHH Max,cy6 Mee6ag.

Ea CH^aTH maKJxou TamKH.HH TaT6HK,KyHaHgau Metepxou KoHCTHTyTCuoHH MeTaBoH caHagxou Metepuu gap acocu KoHCTHTyTCua Tatju^mygau MyKappap-KyHaHga Ba aHHKKyHaHgau Metepxou KoHCTHTyTCuoHupo HoMHg, kh 6o MaKcagu MyanaHKyHHH TapTu6u HCTH$oga6apH, puoa Ba TaT6uKH ohxo Ka6yj Kapga mygaaHg. ^ap HaB6aTH xyg hh 6a MyKappapoTH KoHCTHTyTCuau (CapKoHyHu) ^yMx,ypuH To^hkhctoh gap 6o6aTH KyBBau 6eBocuTau aMajiu Metepxou KoHCTHTyTCua (m. 10) Myxoju^ HaMe6omag. Metepxou KoHCTHTyTCuoHH Bo6acTa 6a xycycuaTxou TaH3HMKyHuamoH ryHoryH TaT6uK Kapga MemaBaHg:

^KyM, gap KoHCTHTyTCuau (CapKoHyHu) HyMxypuu To^hkhctoh aK khcm Met-epxoe ^oh goga mygaaHg, kh 6eBocuTa aMa. MeKyHaHg. .HtHe MeTaBoH a3 Metepu gaxjgopu KoHCTHTyTCua 6eBocuTa hkth6oc oBapg. ^yHHH Metepxo gap 6o6xou ryHoryHH KoHCTHTyTCua ^oh gopaHg: gap TaBCH^H npuHCunxou acocxou coxTopu KoHCTHTyTCuoHH, Ba3tH xyKyKHH hhcoh Ba maxpBaHg; gap TamKHj Ba ^atojuaTH MaKoMoTH x,oKHMHaTH gaB.aTH Ba raHpa. Ammo 6o Ha3apgomTH oh kh Kohcth-TyTCHa x,aMHyH KoHyHH Maxcyc gopou ^yHKCuaxou cuecH Ba Ma^KypaBH Me6omag, MHKgopu nyHHH Metepxo hh3 Ha oh Kagap 3uegaHg.

Arap mo ryeM, kh Metepxou KoHCTHTyTCua 6e MexaHH3Mxou HjoBaruu xyKyKH TaT6uK MemaBag, oh rox umTu6oxe xoxag 6yg, 3epo TaT6uK,H Metepu KoHCTHTyT-cua MeTaBoHag, kh TaHxo Ba 6eBocuTa gap acocu caHagu Cygu KoHCTHTyTCuoHHH ^yMxypuH To^hkhctoh TaT6uK rapgag. ^ap cypaTH 6a MueH oMagaHH hxthjo^ MueHH Metepu KoHCTHTyTCua Ba KoHyHH oggH capaBBa. 6oag kh Metepu xhjo^h KoHCTHTyTCua 6eKop Kapga maBag Ba nac KoHCTHTyTCua 6eBocuTa aMa. KyHag.

^yroM, aMajH TaH3HMKyHHH Metepxou KoHCTHTyrcua gap oh 3oxup MemaBag, kh ohxo MeTaBoHaHg TaHxo gap Ma^Myt 6o gurap Metepxou gap KoHyHry3opuH ^opH MycTaxKaMmyga nyppa TaT6uK rapgaHg. Hh xycycuaTH KoHCTHTyTCuau (CapKoHyHu) ^yMxypuH To^hkhctoh nem a3 xaMa gap oh H^oga Mee6ag, kh gap oh TaBaccyTH Metepxou xaBo.aKyHaHga 3apypaTH Taxua Ba Ka6yju KoHyHxou MoxuaTH oHpo H^ogaKyHaHga nem6uHH Kapga mygaaHg. ^ap ac. hh TaBpe kh kohcth-TyTCuoHajHCTH Mamxypu Pycua C.A. ABaKaH 6ucep ^ojh6 KaHg HaMygaacT: «koh-CTHTyTCHa Ha6oag to 6a caTxu TaH3HMH MyHocu6aTxou KoHKpeTH nacT ^apoag» [1, c. 194]. ^uecH MetepuH KoHCTHTyTCuaxou ^yMxypuu To^hkhctoh Ba OegepaTCuau Pycua a3 pyu xa^MH TaH3HMH MyHocu6aTxou ^aMtuaTH HumoH Meguxag, kh gap KoHCTHTyTCuau Pycua 6at3e MyHocu6aTxo KaMe BacetTap TaH3HM e^TaaHg. MacajaH, TaH3HMH xyKyKHH xygugopaKyHHH MaxajjH. Arap xygugopaKyHHH Ma-xajjH gap KoHCTHTyTCuau ^T TaHxo gap khcmh 6-yMH Moggau 78 umopa myga

бошад, дар Конститутсияи ФР ба ин институти хокимият як боби алохида бахшида шудааст.

Дар чунин холат меъёрх,ои Конститутсия бо меъёрх,ои конунхои сохдвй пурра карда мешаванд. Чунин намуди меъёрхоро метавон ба ду гурух чудо намуд: якум, меъёрхое, ки зарурати кабули конунхои конститутсиониро такозо мекунанд; дуюм бошад меъёрхое, ки кабули ин ё он конунхои одиро пешбинй мекунанд.

Баробари тахлили меъёрхои мукарраркунанда ва банакшагирандаи кабули конунхои такмилдихандаи мазмун ва мохияти Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии Точикистон муайян карда шуд, ки зарурати кабули зиёда аз 59 конунхои конститутсионй ва одй ба миён омадааст. Вобаста ба меъёрхои муайянкунй ва намуд конунхои мазкурро метавон ба тарики зайл гурухбандй намуд:

а) Конунхои конститусионие, ки кабули онхо дар Конститутсия пешбинй шуда, кабул карда шудаанд - 14-то (моддахои 7, 15, 47, 48, 49, 51, 66, 74, 78, 83, 84, 89, 95); б) Конунхои конститутсионие, ки кабулашон дар Конститутсия пешбинй шуда, вале то хол кабул карда нашудаанд - 1 -то (Масалан, дар моддаи 61 Конститутсияи (Сарконуни) Ч,умхурии Точикистон тафсири Конститутсия дар шакли конуни конститутсионй пешбинй гардидааст); в) Конунхои конститутсионие, ки бе нишондоди Конститутсия кабул карда шудаанд - 1-то (Конуни конститутсионии Ч,умхурии Точикистон аз 4 ноябри соли 1995, №106 «Дар бораи райъпурсии Чумхурии Точикистон»); г) Конунхои оддии амалкунандае, ки кабулашонро Конститутсия мукаррар намудааст - 22-то; г) Конунхои конститутсионие, ки аз дурнамои банакшагирии Конститутсия берун монда, вале, вобаста ба пурранамоии меъёрхои Конститутсия зарурият ба кабулро доранд; д) Конунхои одие, ки аз дурнамои банакшагирии Консти-тутсия берун монда, вале вобаста ба пурранамоии меъёрхои Конститутсия зарурият ба кабулро доранд - 2-то (Масалан, дар банди 26 моддаи 69-уми КЧ,Т ба салохияти Президент додани хукуки панохгохи сиёсй ба шахрвандони хоричй вогузор карда шудааст, вале ба андешаи мо ин муносибати хукукй дар хачми меъёрхои алохида кофй набуда, кабули конуни мустакилро такозо мекунад); е) Конунхои одие, ки бе нишондоди махсуси Конститутсия кабул карда шудаанд - 17-то (Масалан, нишондоди моддаи 31-уми КЧ,Т «Шахрванд хак дорад шахсан ва ё якчоя бо дигарон ба макомоти давлатй мурочиат намояд» ва мувофикан кабул шудани Конуни Ч,Т «Дар бораи мурочиати шахрвандон»; нишондоди кисми 2 моддаи 34-уми КЧ,Т «Падару модар барои тарбияи фарзандон... масъуланд» ва кабул шудани Конуни Ч,Т «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълим ва тарбияи фарзанд»).

Шакли дуюми татбики меъёрхои конститутсионй - ин бо рохи истифодаба-рй ва риоякунй бевосита баамалбарории меъёрхои Конститутсия ба хисоб мера-вад. Махсусияти меъёрхои конститутсионй дар он ифода меёбанд, ки онхо на танхо дар муносибатхои хукукй, балки дар муносибатхои гайрихукукй низ татбик карда мешаванд.

Истифодабарии меъёрхои конститутсионй инчунин шакли татбики меъёрхои конститутсионй мебошад, ки мохияти он дар баамалбарории хукук аз руи

имкониятхои кафолатдодашуда ба вучуд меоянд. Хусусиятхои хоси шакли маз-кур дар он зохир мешавад, ки он рафтори фаъоли конунии субъектонро такозо мекунад.

Дар фаркият аз ичроиш бошад истифодабарй ба хукукхои субъективй тобеъ мебошад. Яъне, шахрванд дар доираи имкониятхои истифодабарии хукук амал ва рафтор менамояд. Масалан, истифодабарии хукуки интихоботй ва гайра

Риоякунй - ин чунин шакли татбиккуние мебошад, ки тибки он субъектони хукукистифодабаранда рафтори худро бо риояи манъиётхои конунй ба рох мемонанд. Хусусиятхои хоси шакли мазкур дар он зохир мешавад, ки субъектон дар асоси меъёрхои манъкунандаи Конститутсия гайрифаъол харакат намуда, танхо вазифахои ба ухдаашон вогузоштаро ичро мекунанд. Масалан, ухдадории хар як шахрванд барои додани андозу пардохтхо (моддаи 45); хифзи табиат, ёдгорихои таърихиву фархангй (моддаи 44).

Шакли сеюми татбики меъёрхои конститутсионй ин истифодаи чорахои тарбия, хавасмандгардонй ва дар холатхои зарурй чорахои мачбуркунй барои татбики меъёрхои конститутсионй мебошад. Одатан зери таъсири меъёрхои конститутсионй боварикунонии шахрвандони Чумхурии Точикистон барои иштироки фаъол дар халли масъалахои мухими давлатию чамъиятй фахмида мешавад. Пахлухои арзишманд ва афзалиятноки таъсири Конститутсия ба рафтори одамон ба дарачаи чахонбинй, эътимоднокй ва максадхои хаётии он алокамандй дорад.

Барои хамин шахрвандон, хусусан донишчуён бояд, ки Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии Точикистон - Сарконуни ватани худро хуб донанд ва эхтиром намоянд.

Шакли чоруми татбики меъёрхои конститутсионй ин тафсири Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии Точикистон мебошад. Дар илми хукукшиносй намудхои тафсири расмй, гайрирасмй, казуалй ва аутентикй мавчуданд.

Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии Точикистон соли 1994 институти тафсири расмии конститутсияро дар меъёрхои худ ворид намуда, хамзамон макомоти босалохияти онро макоми олии намояндагй ва конунгузории кишвар - Мачлиси Олй мукаррар намудааст (к. 3 м. 61). Дар Конститутсияи соли 1978 ЧШС Точикистон тафсири конунхо ба салохияти Президиуми Шурои Олии Чумхурии Точикистон (к. 6 м. 110) вогузор шуда буд. Бо кабули Конститутсияи 1994 бошад тафсири Конститутсия ва конунхо ба салохияти Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон гузашт (к. 2 м. 49). Пас аз 5 сол бошад баробари ворид намудани тагйироту иловахо ба Конститутсияи 1994 дар соли 1999 меъёр оид ба тафсири конунхо аз танзими конститутсионй берун карда шуд. Бо вучуди ба зарурат то хол дар Точикистон тафсири расмии Конститутсия тахия ва кабул карда нашудааст. Сухан дар хусуси тафсири расмие меравад, ки хамчун санади дорои кувваи махсуси хукукй барои хамаи субъектони хукуктатбиккунанда характери хатмиро дорад.

Максади тафсир дар он зохир мешавад, ки чй тавр дуруст мукаррар кард, ки ин ё он меъёри конститутсиониро чй гуна бояд фахмид. Оё тафсири васеъ метавонад, ки барои татбики дурусти меъёрхои дахлдори конститутсия шарту шароити заруриро ба миён оварад. Албатта, баробари шарху тафсири

Конститутсия меъёри нав ба миён меояд, ки он мохиятан кувваи олии хукукиро сохиб мешавад [1, с. 209].

Кабули тафсири босалохият ва манфиатбахши Конститутсия аз субъекти кабулкунандаи он вобастагии бисёр калон дорад. Масалан, шархи расмии Конститутсия дар шакли конуни конститутсионй аз тафсири меъёрии Конститутсия вобаста ба мурочиати макомоти ба он хукукдор фарк мекунад. Дар Чумхурии Точкистон барои шархи расмии як модда зарур аст, ки мо кабули расмии конуни конститутсиониро интизор шавем. Дар Федератсияи Руссия бошад аллакай садхо тафсири расмии меъёрхои алохидаи Конститутсия аз чониби Суди конститутсионии ФР кабул карда шудаанд. Албатта ин мавзуъ васеъ ва доманадор буда, мавриди бахси олимони сохаи хукуки конститутсионии ватанй карор дорад [4, с. 55-62].

Бо максади таъмини волоияти Конститутсияи (Сарконуни) Ч,умхурии Точикистон дар низоми хукукии кишвар, мутобикати хамаи санадхои меъёрии хукукии Точикистон бо Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон, фахмиши ягонаи матни Конститутсия, шинос намудани оммаи васеи халк бо меъёрхои конститутсионй Президенти Точикистон Эмомалй Рахмон дар Паёми худ ба Мачлиси Олй аз 25 апрели соли 2008 иброз намуд, ки «... вакти он расидааст, ки аз чониби олимони хукукшиноси мамлакат тафсири илмиву оммавии Конститут-сияи Ч,умхурии Точикистон тахия карда, то чашни 15-солагии кабули ин хуччати сарнавиштсоз аз чоп бароварда шавад» [7, с. 13].

Дар хамин замина соли 2009 аз чониби як гурух олимони маъруфи чумхурй «Тафсири илмии Конститутсияи (Сарконуни) Ч,умхурии Точикистон» кабул карда шуд. Вокеан ин тафсир дар сатхи касбй навишта шудааст, вале тахлили методологии он нишон медихад, ки дар вакти тафсир баъзе усулхои герменевтикаи конститутсионй ба назар гирифта нашудаанд. Чунончи, агар дар Конститутсия меъёри муносибате танзим наёфта бошад, пас шархи он низ номумкин аст [6, с. 309]. Масалан, дар к. 6 моддаи 78 Конститутсия омадааст, ки «Макомоти худидоракунии шахрак ва дехот чамоат аст, ки тартиби ташкил, ваколат ва фаъолияти онро конун танзим менамояд». Оиди табиати сиёсию хукукй, асосхои худудй, моддиву молиявй, низом, принсипхо ва дигар асосхои ташкил ва фаъолияти он ягон меъёри алохида мукаррар карда нашудааст, аммо дар тафсир чунин шарх дода шудааст, ки «Чдмоати шахраку дехот ... ба низоми макомоти хокимияти давлатй шомил намегардад» [7, с. 13]. Х,ол он ки вазъи хукукии макомоти худидоракунии махаллй дар халли масъалахои хукукию сиёсй ва мурофиахои судй нихоят зарур мебошад.

Дар мачмуъ метавон хулоса намуд, ки дар Точикистон конститутсионализм зина ба зина рушд ёфта, барои татбики бемайлони мукаррароти конститут-сионй заминахои наву мусоиди сиёсй, ичтимоиву хукукй фарохам оварда шуда истодааст.

Калидвожа^о: мохияти ицтимоиву сиёсии конститутсия, татбщи конститутсия, давлати конститутсионй, идоракунии конститутсионй, цомеаи

конститутсионй, танзими конститутсионй

Пайнавишт:

1. Авакьян, С.А. Конституция России: природа, эволюция, современность: 2-е изд./ С.А. Авакьян. - М.: РЮИД, «Сашко», 2000. - 582 с.

2. Бобоцон, М. Адолатпанох /М. Бобоцон. - Хуцанд: Анис, 2002. - 367 с.

3. Имомов, А. Нацши Конститутсия дар бунёди давлатдории миллии тоцикон / А. Имомов. -Душанбе: Офсет Империя, 2011. - 358 с.

4. Имомов, А. О проблемах толкования конституции и законов Таджикистана / А.О. Имомов //Центральная Азия. -1998.- №1.

5. Конститутсияи (Сарцонуни) Чумхурии Тоцикистон. - Душанбе, 2004.

6. Кряжков, В.А., Лазарев Л.В. Конституционная юстиция в Российской Федерации /В.А. Кряжков, Л.В. Лазарев. - М., 1998. - 346 с.

7. Тафсири илмию оммавии Конститутсияи (Сарцонуни) Чумхурии Тоцикистон. -Душанбе: Шарци озод, 2009. - 520 с.

8. Чиркин, В.Е. Сравнительное конституционное право/В.Е. Чиркин. -М., 1997. - 376 с.

Reference Literature:

1. Avakyan, S.A. Constitution of Russia: Nature, Evolution Modernity: 2nd ed. -M.: RYUID, "Sasha", 2000. 582p.

2. Bobojon, M. The Man who Advocates Justice. -Khujand: Anise. 2002. -367pp.

3. Imomov, A. The Role of the Constitution in the Formation of the National State of Tajiks. -Dushanbe: Offset Empire, 2011. -358 pp.

4. Imomov, A. On the Problems of Interpretation of the Constitution and Laws of Tajikistan // Central Asia. 1998. №1.

5. The Constitution of the Republic of Tajikistan. Dushanbe: Nashir. 2004.

6. Kryazhkov, V.A., Lazarev, L. V. Constitutional Justice in Russian Federation. -M., 1998. -346 p.

7. Scientific and public comments of the Constitution of the Republic of Tajikistan. -Dushanbe: Sharki ozod («Freedom of the Orient»).- 2009. -520 p.

8. Chirkin, V.E. Comparative Constitutional Law. -M., 1997. -376 p.

Конституционализм Таджикистана: правовые вопросы его реализации и

развития

Ключевые слова: социально-политическая сущность Конституции, реализация Конституции, конституционное государство, конституционное управление, конституционное общество, конституционное регулирование.

Настоящая тема является одной из наиболее актуальных тем науки конституционного права, в ней дан анализ концептуально-теоретических основ института конституционализма в Республике Таджикистан, а также социально-правовые предпосылки для дальнейшего его совершенствования. В статье отмечается, что только в случае организации инфраструктуры конституционализма будет возможность прогнозировать дальнейшее его развитие. Сама концепция конституционализма (конституционное государство, конституции-онное управление, верховенство права) исходит из идеи естественного права и является буржуазно-демократической антитезой феодальной абсолютной власти. Именно с этого этапа и начинается институционализация конституционализма как концепцпия ограниченного управления в рамках Конституции.

В качестве инфраструктуры института конституционализма могут выступать правовые, социально-экономические и культурные предпосылки, такие как совершенствование системы законодательства согласно положениям Конституции; установление механизмов реализации положений международно-правовых актов, признанных Таджикистаном; создание постатейного комментария Конституции Конституционным Судом; обеспечение равных возможностей гражданам для участия в управлении государством и обществом и т.п.

Constitutionalism of Tajikistan: Law Issues of its Implementation and Development

Key words: institute of constitutionalism, social-political essence of constitution, implementation of the Constitution, constitutional state, constitutional governance, constitutional society, constitutional regulation

The present theme is one of the most actual in the science of constitutional law, the author gives the analysis of the constitutional-theoretical foundations of constitutionalism in the Republic of Tajikistan; social-legal prerequisits of its further perfection being presented as well.It is noted that only if infrastructure is organized a further development of constitutionalism may be prognosticated. The very conception of constitutionalism (constitutional state, constitutional governance, rule of law) proceeds from the idea of natural right and is a bourgeoise-democratic antithesis to feudal absolute power. It is just that stage from which institutionalization begins as a conception of limited governance in the frames of the Constitution.

The following items may act as the infrastructure of the institute of constitutionalism: legal, social-economic and cultural prerequisites, such as perfection of the legislation system in accordance with the provisions of the Constitution; establishment of the mechanisms of realization of the provisions referring to the international-legal instruments recognized by Tajikistan; creation of a commentary to the Constitution by the Constitutional Court interpreting each article; insurance of equal availabilities for citizens in order the latters could take part in governing state and society, etc.

Роцеъ ба муаллиф:

Мухторов Киромиддин Тоциевич, номзади илмуои х,укуцшиносй, дотсент, мудири кафедраи ууцуци конститутсионии Донишгоуи давлатии ууцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: mkt-1977-20@mail.ru

Сведение об авторе:

Мухторов Киромиддин Точиевич, кандидат юридических наук, доцент, заведующий кафедрой конституционного права Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: mkt-1977-20@mail.ru

Information about the author:

Mukhtorov Kiromiddin Tochievich, candidate of Juridical Sciences, Associate Professor, chief of the Department of Constitutional Law under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand), e-mail: mkt-1977-20@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.