Научная статья на тему 'Certain considerations concerned with one geographical work referring to the XIII-th century'

Certain considerations concerned with one geographical work referring to the XIII-th century Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
874
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
"ДЖАХАН-НАМЕ" БЕКРАНА / СРЕДНЕВЕКОВАЯ ПРОЗА / ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ СОЧИНЕНИЯ / ГЕОГРАФИЧЕСКАЯ КАРТА / КОММЕНТАРИИ К ГЕОГРАФИЧЕСКИМ КАРТАМ / ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ / JAHON-NAME‛ BY BEKRAN / MEDIAEVAL PROSE / GEOGRAPHICAL COMPOSITIONS / GEOGRAPHICAL MAP / COMMENTARIES TO GEOGRAPHICAL MAP / GEOGRAPHICAL TERMS / "ЉАњОННОМА"-И БАКРОН / НАСРИ ќУРУНИ ВУСТО / ОСОРИ љУѓРОФї / ХАРИТАИ љУѓРОФї / ШАРњИ ХАРИТАњОИ љУѓРОФї / ИСТИЛОњњОИ љУѓРОФї

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кодирова Ф.Р.

В статье говорится об одном увлекательном географическом сочинении XIII века ‚Джаханнаме‛, которое написано в качестве сопроводительного трактата к карте, автором которогоявляется Мухаммад ибн Наджиб Бекран. Приведены сведения об исследователях и о полной структуре данного сочинения. Отмечается, что ‚Джахан-наме‛ включает в себя описания обитаемой четверти земли, морей, озер, рек, гор, пустынь, полезных ископаемых и т.д. Особое внимание уделено языку и способам выражения автора, так как эти слова играют значительную роль для определения словарного состава языка в конце XII и начале XIII вв. В связи с этим делается такой вывод, что изучение словарного состава данного сочинения может обогатить лексический состав современного таджикского языка.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Некоторые соображения об одном географическом труде ХIII века

The article under consideration dwells on one of the fascinating geographical compositions referring to the XIII-th century called ‚Jahon-Name‛ which was written by Muhammad ibn Najib Bekran as an accompanying treatise to the map whose authors is Muhammad ibn Najib Bekran. The author adduces certain information concerned with the researchers and the completed structure of the composition at issue.‛Jahon-Name‛ includes the depiction of the inhabited earth quarter such as seas, lakes, rivers, mountains, islands, mineral resources and etc. Particular attention is paid to the language and the way of the author`s expression as these words play a significant role for determining the stock of words of the language at the end of the XII-th and the beginning of the XIII-th centuries. In association with this, the author comes to the conclusion that the study of the vocabulary of the relevant composition may enrich the lexical stock of Modern Tajik language upon the whole.

Текст научной работы на тему «Certain considerations concerned with one geographical work referring to the XIII-th century»

УДК 4 Т Ф.Р. КОДИРОВА

ББК 81,2 точ

МУЛО^ИЗА^О РО^ЕЪ БА ЯК АСАРИ ЧУГРОФИИ КАРНИ XIII

Ба риштаи тахкик кашидани забони осори маъхазхои асримиёнагй, аз чумла «Ч,ахоннома»-и Мухдммад ибни Начиби Бакрон дар ошкор кардани нуктахои печидаи вожашиносии таърихй мадад мерасонад. Аз ин чихат, мавзуи мазкур них,оят мух,им ва зарур ба шумор омада, метавонад дар инъикоси манзараи таркиби лугавии забон дар асри Х11 ва ибтидои асри Х111 ёрй расонад. Хдмзамон ахли илм ва шавкмандони соха бо як асари илмии аз назархо дурмондае ошно мегарданд. Бино бар ин яке аз хадафхои ма;олаи мазкур муаррифии «Ч,ахоннома» дар доирах,ои илмии Точикистон ба шумор рафта, омузиши минбаъдаи ин асар аз нигохд забоншиносй мебошад.

«Ч,ах,оннома» асари чугрофидон ва хариташиноси охири XII аввали XIII Мухдммад ибни Начиби Бакрон мебошад (7, 355). Бино бар акидаи мутахассиси адабиёти форсй Ю.Е. Боршевский, Бакрон дар Хуросон, дар шахри Тус зиндагй кардааст. Бештари хаёт ва фаъолияти илмию эчодиаш дар шахрхои Нишопур ва пойтахти Хоразмшохиён - шахри Гургонч гузаштааст (4, 402).

Аз руи ишораи В.В.Бартолд, Мухаммад ибни Начиби Бакрон барои Мухаммади Хоразмшох (солхои хукмронй 1200-1220) соли 605 х,.;. мутоби; бо 1209 м. бо номи «Ашколи аколим» («Ч,ахоннома») харитае тартиб додааст (2, 83).

Худи харита то замони мо нарасидааст, вале шархе, ки муаллиф бо номи «Ч,ахоннома» ба ин харита навиштааст, имруз дастраси мухаккикон мебошад. «Ч,ахоннома» асари чугрофиест дар бораи олам ва ё тасвири олам, ки ду нусхаи ;аламии он то замони мо расидааст. Дастхатхо соли 1892 дар шахри Бухоро дарёфт гардиданд. Х,оло яке аз онхо дар Китобхонаи миллии Париж (та^ти № 384) ва дастхати дигар дар Санкт-Петербург (дар шуъбаи Ленинградии ПХ АУ собик ИЧ,ШС тахти № С 612) нигох дошта мешаванд (9).

Дастхати Санкт-Петербург нусхаи кадимтарин ба хисоб рафта, китобати он 28-уми мохи рамазони соли 663 хдчрии ;амарй баробар бо 15-уми июли соли 1265 - и мелодй ба итмом расидааст. Ин нусха соли 1960 дар шакли факсимиле бо му;аддимаи Ю.Е.Боршевский нашр шудааст. Дар сарсухан Ю.Е.Боршевский (1924-1983) дар хусуси ин дастхат ва сарчашмахои он маълумоти пурра медихад (1, 9).

Ю.Е.Боршевский дар хусуси муаллиф ва нусхаи асли китоб маълумот додааст. Аз чумла, дар бораи муаллиф чунин зикр менамояд: «Мухаммад ибни Начиб гарчи худ дар дебочаи китоб гуяд: «Камтар банда, ки аз баъзе улум бахра дошт», аммо ин тавозуи марсум ва маъмул аст ва у як донишманди чугрофиёшиноси сода нест. Аз асараш пайдост, ки сохиби маълумоти васеъ ва яке аз доноёну зуфунуни асри худ ва аз мукаммилини сохибназарон будааст. Дар заминаи риёзиёт, хайат, нучум ва хатто тиб маълумоти кофй дошта, кори худро бо як равиши илмй анчом додааст» (1, понздах).

Ю.Е.Боршевский манобееро, ки мавриди истифодаи муаллифи асар карор гирифтаанд, ба се даста таксимбандй намудааст:

1. Маълумоти хосил аз тачрибахои шахсй;

2. Ахбори аз муосирон шунидаи муаллиф;

3. Манобеи китобй.

Сипас мухаккик оид ба хар яке аз он манбаъхо маълумот медихад. Аз чумла, дастаи аввал тачрибахои шахсии муаллифро фаро мегирад, ки дар асар баён шудаанд.

Дар дастаи дуюм шунидахои муаллифро аз хамзамонони хеш чой додааст. Ю.Е.Боршевский кайд мекунад, ки Бакрон дар 14 маврид накли шахсони дигарро зикр сохтааст. Дар мачмуъ, мухаккик ахбори ин дастаро назар ба аввала нисбатан зиёдтар арзёбй намудааст.

Дар дастаи сеюм бевосита он осоре, ки Мухаммади Бакрон аз онхо истифода намудааст, амсоли «Китоб-ул-масолик ва-л-мамолик»-и Абулкосими Абдуллох ибни Хурдодбех, «Китоб-ул-масолик ва-л-мамолик»-и Абуисхок ибни Иброхим ибни Мухаммад ал-Форсй ал-Истахрй, «Сафарнома»-и Носири Хусрав; «Осор-ул-бокия»-и Абурайхон Мухаммад ибни Ахмад ал-Берунй, «Китоби чугрофиёй»-и Имом Шарофуддини Тусй зикр мешаванд ва муаллифи му;аддима оид ба х,ар яке аз ин осор дар алохидагй маълумот медихад.

Х,арчанд Ю.Е.Боршевский маълумоти «Ч,ахоннома»-ро чолиб нахисобида бошад хам, ахамияти асарро баланд арзёбй намудааст: «Маълумоти чолиб ва дилкаш дар «Ч,ахоннома» чандон зиёд нест, аммо ин асар як ахамияти хеле бузург дар бар дорад ва он иборат аст аз иттилооти мавчудаи марбут ба баъзе аз осори гумшуда. Ба илова худи он яке аз намунахои осори чугрофиёиаст, ки чои мухимеро дар таърихи ин навъи осор ишгол менамояд ва аз хама болотар як намунаи гуёи олй аз вучуди накшакашй дар машрики Эрон дар карни Х111 мелодй аст...» (1, бисту чор).

Бино бар кавли Ю.Е.Боршевский, мухаккики дигаре, ки дар бораи «Ч,ахоннома» тахкикот бурдааст, шаркшиноси рус А.Г. Туманский (1861-1920) мебошад. У нусхаи соли 1892 м. дар Бухоро аз чониби Абулфазли Гулпоягонй пайдошударо тахкик менамояд. Баъдан, нусхаи дар даст доштаашро бо нусхаи Париж мукоиса намуда, тафовути байни ин ду нусхаро хам нишон додааст (1, нух).

Мулохизоти кутохеро дар хусуси ин асар (ва дар бораи дастхати тахти № С 612) хамчунин дар тадкикоти В.В.Бартолд, А.А.Ромаскевич ва Н.Д.Миклухо-Маклай дидан мумкин аст (9) Масалан, шаркшиноси машхур, академик В.В.Бартолд (1869-1930), ки бо нусхаи парижии ин асар ошной дошт, чунин кайд менамояд: "Мо дар ин асар метавонем бархе аз иттилооти мухимро рочеъ ба чугрофиёи Мовароуннахр ва таърихи ^арохониён ба даст орем" (2, 83). Порчае аз асари «Чдхоннома» бо тарчумаи русй дар асари «Мавод дар бораи таърихи туркманхо ва Туркманистон» низ нашр шудааст, ки аз чониби А.А.Ромаскевич, С.Л.Волин ва дигарон тахия гардидааст (9).

Нахустин тавсифи нусхаи мавчуд дар Ленинград аз тарафи этнограф, антрополог, биолог ва сайёхи рус Миклухо-Маклай (1856-1888) анчом ёфтааст.

Х,амин тавр, донишмандон В.В.Бартолд, Ю.Е.Боршевский, Э.Блоше, Б.Дорн, И.Ю.Крачковский, А.Г.Туманский, Миклухо-Маклай, А.А.Ромаскевич ва М.Раёхй дар бораи хар ду дастхати кадима, муаллиф, мундаричаи асар, арзиш, маъхазхои он ва масоили дигар ибрози акида карда, баъдан тафовути нусхахоро шарх додаанд ва як кисми онро тарчумаву нашр намудаанд.

«Чдхоннома» - харитаи Бакрон ранга буда, аломатхои шартй доштааст: шахрхо бо доирачаи хурд, бахрхо бо ранги сабз, дарёву сойхо - сурхи баланд, шохобхо - нилобй, куххо - сурхи чигарй, биёбону регзорхо - зардчатоб, барфхои доимии Шимол бо ранги сафед, номхо бо ранги сурх ишора шудаанд. Дар харита хатхои тулу арз тасвир ёфтаанд" (8, 355).

«Чдхоннома» аз 20 фасли хачман гуногун иборат мебошад. Пас аз панч фасли мукаддимавии кайх,оншинос, ки ба масоили кайфияти сохтани «Чдхоннома», рубъи маъмур, шархи хату рангхо бар шакли олам, фоидаи шакли олам ва падид кардани баъзе масофатхо бахшида шудааст, дар асар рочеъ ба масоили гуногуни чугрофй маълумот оварда мешавад.

Фасли шашуми асар унвони "Дар зикри дарёно ва кайфияти чазру мад(д)"-ро дошта, муаллиф ин чо дарёву бахрхоро бо навбат зикр мекунад. Зимни баён бевосита худуди чойгиршавии онхоро тавассути номбар кардани мавзеъхои атроф мушаххас менамояд. Хдмчунин сифати об, тулу арзи онро бо зикри бахрхои минбаъда баён мекунад. Дар хусуси мардумони ин минтака ва бозаргононе, ки тавассути киштихо ба ин чо равуо доранд, низ андаке маълумот оварда шудааст.

Бакрон хар як фасли «Ч,ахоннома»-ро бо шархд номаш огоз мекунад. Масалан, фасли хафтум "Дар зикри бухайрахо" ном дошта, сабаби чунин ном ниходанашро муаллиф чунин шарх додааст: "...ва одат чунон рафтааст, ки хар дарёе, ки ба бахри мухит (у^ёнус.- ФД) пайваста набошад, чумла гирдогирди у хушк бошад, уро "бухайра" хонанд ва бахри мутлак нахонанд... " (1,31). Зимни шархи бухайра низ аввал худи истилохро шарх медихад, баъдан мавкеи чугрофй ва атрофи онро баррасй мекунад. Хдмчунин тулу арзи бухайраро муайян намуда, сарчашмахои онро номбар мекунад. Баъд дар хусуси оби он сухан ронда, сарватхои зериобй (хайвоноти обй)-ро низ зикр кардааст.

«Дар зикри чазирахо, ки дар дарё бошанд» унвони фасли хаштуми асар буда, Бакрон чазирахоро бо зикри тулу арз, мавкеи чойгиршавй, хусусияту ачоиботашон як-як номбар намудааст. Х,амчунин дар хусуси анвои чонвару ачноси инсонй низ сухан карда, тарзи зиндагии эшонро накл намудааст. Масалан, дар бораи чазираи «Ромй» маълумоти зайл омадааст: «Чдзираест дар бахри Ахзар ва дар вай хайвонест, ки уро «каркадан» хонанд. Ва он чонваре азим аст, аз говмеш бузургтар аст, аммо аз пил камтар аст. Ва хам дар ин чазира чинсе бакум аст, ки бехи у тарёк аст аз захри афъй ва бештар захрхо. Ва хам дар ин чазира говмеше багоят бузург бошад, аммо бе дунбол. Ва дар ин чазира низ чинси одамй бошад, барахна ва хурд, чунон ки тули у чахор бадаст беш набошад ва дар бешахо бошанд ва сухани эшон фахм натвон кард, монанди сафире бошад. Ва муи эшон кутох бошаду андак. Ва бар дарахтхо бошанд ва аз дарахт ба дарахте мераванд ба даст, чунон ки пой бар он чо наниханд» (1, 66).

Фасли нухум «Дар зикри баъзе чайхунхо ва рудхо» ном дорад. Бояд кайд кард, ки дар забони гуфтугуии форсй-точикии хамон давр вожаи «чайхун» на танхо ба маънои топонимии худ, балки ба маънии умуман «руди бузург» кор фармуда мешудааст: «Гуфта омадааст, ки чуи бузургро «руд» хонанд ва авом руди бузургро «чайхун» хонанд» (1, 45). Ва барои киёс мо ба фархангхои муосир руй овардем, аммо на дар "Фарханги забони точикй" (6) ва на дар "Фарханги тафсирии забони точикй" (7) ин калимаро умуман пайдо накардем. Дар "Лугатнома"-и Деххудо ин вожа чунин шарх дода шудааст: "Ч,айхун - номи руди маъруф дар Туркистон. Онро ба форсй Амударё ва дар замони кадимтар Вахшоб мегуфтанд, ки ба юнонй хамин калимаи эрониро ба шакли Ухсус (ба истилохи умумии макбул Окс - ФД.) бар он итлок карданд" (3, 193). Деххудо гунаи дигари ин вожаро, ки баръакси якуми он бо хо-и хуттй навишта мешавад, яъне шакли арабии онро хам ба хайси моддаи алохидаи лугавй оварда, онро чунин шарх медихад: "нахри Балх, ки ба Хоразм мунтахй мешавад; Омуя; Обест миёни Хуросон ва Мовароуннахр наздикии Балх; Руди бузурги Туркистон, ки аз фалоти Помир сарчашма гирифта, пас аз машруб кардани Хева вориди дарёчаи Орол мешавад" (3, 186). Бакрон хам ба маънихои гуногуни ин вожа ишора намуда, таъкид мекунад: "...дар лугати араб чайхун номи ин об аст, аммо авом бештар обхои бузургро "чайхун" хонанд" (1, 48).

Х,амин тавр, чайхунхоро як-як зикр намуда, хамчунин дар бораи хачму худуд, мавзеи чойгиршавй, хайвоноти обии дохили он ва г. маълумоти муфассале медихад.

Ба хамин минвол, муаллиф дар фаслхои минбаъда низ дар хусуси мавзеъхои гуногун, аз кабили куххо, биёбонхо, номи баъзе мавозеъ ва ихтилофи он, мавозеъх,о, ки ба хушй маъруф аст, хосияти баъзе аз мавзеъ, маъдану чавхар ва г. вобаста ба арзу тул, мавкеи чугрофй, тарзи зиндагии одамон ва чонварон, конхо ва сарватхои гуногун, навъу намуди хосилхо ва умуман махсулоти хурокворй, хусусиятхои хос ва ачиби он минтакахо ба таври муфассал ё андаке мухтасар маълумот додааст.

Дар «Ч,ахоннома» номи 600 махал аз кабили Бадахшон, Балх, Вахш, Кеш, Зобулистон, Мовароуннахр, Марога, Марв, Нишопур, Рум, Рай, Сова, Самарканд, Сарахс, Сугди Уструшана, Тирмиз, Фаргона, Хоразм, Хутан, Хучанд, Чоч, Шош ва г. шарху эзох ёфтаанд.

Дар мачмуъ, «Ч,ахоннома» тасвири рубъи маскуни Замин - бахрхо (бахри Ахзар, бахри Магрибй, бахри Машрикй, бахри Мазлум, бахри Кирмон, бахри Порс, бахри Уммон, бахри ^улзум, бахри Чин, бахри Х,инд...); бухайрахо (кулхо) (бухайраи Обаскун, бухайраи Рум, бухайраи Сиистон, бухайрахои Форс.); дарёхо (дарёи Порс, дарёи Уммон, халичи Магрибй, халичи Машрикй.); рудхо (руди Дачла, руди Зирех, руди Сайхон, руди Тоб, руди Марв.); чайхунхо (чайхуни Чоч, чайхуни Хоразм, чайхунхои Сайхон ва Ч,айхон-руде, ки аз худуди Рум гузарад); чазирахо ( Ёкут, Румй, чазирахои дарёи Порс, чазирахои Халичи машрикй, чазираи халичи Магрибй, чазираи Сарандеб...); кухдо (Бесутун, ^орун, Нух, Торик.); (Магрибй, Кирмон, Порс, Хуросон...) ва гайраро фаро мегирад. Чи тавре ки кайд гардид, ин мавзеъхо дар фаслхои алохида гурухбандй гардида, аз таърихи аксари онхо наклхои чолиб низ баён шудаанд.

Нусхае, ки мо дар даст дорем, бо кушиши мухаккики эронй доктор Мухаммадамини Раёхй соли 1342 дар Техрон нашр гардидааст. Мухаккики номбурда китобро дар асоси нашре, ки аз чониби Ю.Е.Боршевский бо мукаддимаву тахкикот омода шудааст, тахия кардааст. Он ду мукаддимаро дорад. Маълум гардид, ки Раёхй зимни нашри китоб мукаддимаи Ю.Е.Боршевскийро низ, ки аз чониби профессор Мухсин Иброхимй тарчума гардидааст, ба асари омоданамудаи хеш ворид кардааст. Раёхй пас аз ба даст гирифтани тарчумаи мукаддимаи русй зарур донистааст, ки онро айнан руи чоп орад ва он никотеро, ки дар мукаддимаи русй зикр нашудааст, ба таври алохида зикр намояд.

Мухаммадамини Раёхй дар хусуси асар, арзиш, сабк, нусхаи асли китоб, шеваи тасхех ва дигар чихатхо ибрози акида карда, аз чумла кайд менамояд: «Арчмандтарин матолиби «Ч,ахоннома» он чост, ки муаллиф маводи лозимаро аз сари забонхо гирифта ва хар нуктаро бо калимаи «гуянд» баён кардааст. Ин шева шояд гохе ба зохир аз арзиши тахкикии китоб бикохад, аммо дар иваз онро ганчинае аз ривоёти шифохй карор медихад. Ва ба унвони иттилооте ногуфта ва нонавишта ва аз назари огохй бар афкору муътакидоти оммаи мардуми он рузгор бисёр арчдор аст» (1, панч).

Дар хусуси сабки асар Раёхй чунин кайд мекунад: «.Аммо насри «Ч,ахоннома» насре аст барахнаву сода ва беперояву ноороста, мисли насри хамаи осори илмй. Пайдост, ки муаллиф дар интихоби алфоз ва пардохтани иборот хеч кушишу тааммуле накардааст. Ба хамин муносабат муаллиф андешаи худро дар колаби хамон забоне рехта, ки босаводони аср муховара мекарданд ва насре сохтааст одй ва мутавассит бо чумлахое кутох ва холй.» (1, шаш).

Ба ин эроди мухаккики эронй чунин посух додан мумкин аст, ки забони асари чугрофй ташбех ва умуман ягон бадеиятро талаб намекунад. Содагй ва мучазбаёнй дар чахорчубаи асари чугрофй

буда, маводи асар худ ин гуна забон ва баёнро такозо мекунад. Дар ибтидо кайд намуда будем, ки Бакрон барои Алоуддини Хоразмшох харитае тартиб додааст, вале шох онро дарк накарда, шарху тавзех талабидааст. Махз хамин шархи харита сабаби асосии таълифи «Чдхоннома» мегардад. Ба ин васила, муаллиф низ то кадри имкон кушидааст, ки наклхояш чолибу оммафахм бошанд.

Адабиётшинос И.Рахимов харитаи тартибдодаи Бакронро хамчун глобуси асри Х111 тавсиф намуда, дар хусуси «Ч,ахоннома» ва забони он чунин акида дорад: "...Бакрон доир ба шахрхои "рубъи маскун" - чахоряки олам, ки чои ободй дониста мешуд, маълумоти илмй медихад. Забони асар сода ва фахмо буда, маълумоти ачиби чугрофй ва кишваршиносй медихад" (4, 8).

Яке аз махсусиятхои асар дар он аст, ки муаллиф дар баробари зикри истилохоти гуногун хамчунин худи истилохотро ба таври муфассал шарх медихад, маънии лугавии вожахоро низ то кадри имкон баён менамояд. Масалан, истилохи "Фаргона"-ро чунин шарх додааст: «Вилояте аст дар худуди Мовароуннахр ва касабаи уро Ахсекат хонанд... Ва гуянд Фаргонаро Нушервон бино ниход, чун ба мардум эхтиёч афтод, ки он чо сокин шаванд, аз хар мавзее кавме он чо овард, то сокин шуданд ва зироат карданд, то маъмур шуд. Пас чун ахли он аз хар чое буданд, онро «Аз хар хона» ном ниход, пас лафзи «аз» бияндохтанд ва «Х,ар хона» мехонданд. Пас баъд аз он, ба тадричу ба касрати истеъмол «Фаргона» хонданд...» (1, 113).

Барои хонандагони имруза маълум аст, ки шархи вачхи тасмияи вожаи «Фаргона», ки Бакрон овардааст, этимологияи халкй мебошад ва бо асли баромади ин истилох рабте надорад. Бо вучуди ин, шархи муаллиф барои омухтани ташаккулу инкишофи этимология аз ахамият холй нест.

Х,амин тавр, дар баробари арзиши бузурги илмй, чугрофй, этнографй ва бадей «Чдхоннома» забони пургановате низ дорад, ки бо таркиби лугавии бой барои омузиши вежагихои лугавии забони форсй-дарии ин давр кумак мекунад. Ч,оиз ба кайд аст, ки дар асар дар баробари калимахои аслй (боргох, гунбад (бом), гурхар (хари ёбой), дара (водии танг), нардбон, рузгор, падар, чома, ях...) вожахои зиёди иктибосй (абад, адад, азоб, ахвол, бахс, вакт, васф, ватан, восита, галаба, гам, давлат, давр, илм, китоб, либос, мардум, одат, олам, хабар, хайвон, чавоб, шарт, шахс, шеър, шукр ва г.)-ро мушохида намудан мумкин аст, ки беш аз хазор сол инчониб дар забони адабии точикй мавриди истифода хастанд. Хдмчунин дар асар як катор истилохоти чугрофй ба кор рафтааст, ки сабаби худро дорад, зеро максади муаллиф аз таълифи ин асар дар он буд, ки харитаи тартибдодаашро шарху эзох дихад. Х,ар кадоме аз ин истилохот, дар навбати худ, ба шохаву сохахои гуногуни ономастика марбут буда, худи муаллиф истилохоти ономастикиро ба бобхо табакабандй намудааст: номи макон ё мавзеъхо (топонимхо) -Мовароуннахр, Порс, Сугди Самарканд, Хуросон, Хучанд, Фаргона...; номи бахру дарёхо (гидронимхо) - Порс, Уммон, Обаскун, Хоразм, Панчоб, Чоч, Ганг, Зандруд, Ч,айхон, Сайхон...; номи куххо (ойконимхо) - Ч,абалу-л-камар, Бехсутун, Тури Сино, Букубайс, Ч,удй, Данбованд, Палангон, Каркаскух, Сайроф...; номи ашхос ва кавмхо (антропонимхо) - шохону халифахо -Ч,олут, Искандар, Шопури Сосонй, Абулфатх Мухаммади Хоразмшох, Хусрав ва Парвиз, Нушервон.; донишмандон - Носири Хусрав, Бурайхони Берунй, Мухаммад ибни Бахр ар-Рахнй, Имом Шарофуддини Тусй, Абдуллох ибни Мухаммад ибни Хурдодбех, Мухаммад ибни Мусои Муначчим.; номхои паёмбарон - Довуд, Сулаймон, Мусо, Нух, Мухаммад; кавму кабилахо - Сомониён, Барбариён, Манкишлог, Зангиён, Сиёхони Магриб, Язир ва г.; номи хайвонот (зоонимхо) - хайвоноте, ки дар хушкй хастанд: «доббату-л-муск» - охуи бузург , «каркадан» - чонвари азим...; хазандахо - «ислол» ва «афъй» - мори захрдор, «чаррора» - навъе аз каждум; хайвоноти обй - «делфин», «саканкур» ва «раъода» - чинсе аз мохй, «макр» - хайвони мохимонанд ва г. ба таври алохидагй дар бобхои гуногун зикр шудаанд. Муаллиф хамчунин дар боби хабдахум, ки «Дар маъдану чавхар ва гайри он» ном дорад, аз хусуси сангхои кимматбахо (зар, нукра, марворид, садаф, зумуррад, булур, ва г.) ва мавзеву сарчашмаи онхо маълумот овардааст. Дар ономастика номи молу махсулотро бо истилохи «прогмоним»-хо ном мебаранд: «Ва дар худуди Самарканду Фаргона коне дигарест, дар он кух, ки пеш аз ин дар фасли куххо гуфтаем. Аммо пирузаи у хушранг набошад. Ва он ки аз Хучанд оранд ва онро «хучандй» хонанд (сухан дар бораи санге бо ном пируза меравад — ФД), ранг дар чирми у хамвору машоба набошад ва мухолиф бошад» (1, 95).

Хулоса, «Чдхоннома» мисли дигар асархо дорои хазинаи бебахои лугавии забон буда, ин лугатхо дар даврахои гуногуни таърихй ба вучуд омадаанд. Бо вучуди гузашти карнхои зиёд калимоти асар то хануз мавриди истеъмол карор доранд ва ба катори калимахои архаистй дохил нашудаанд. Муаллиф хар як калимаро барои ифодаи мафхуми муайяне бамаврид истифода намуда кушидааст, ки он мафхумхо ифодагари маънии амику дакик бошанд.

Баррасй ва тахкики пахлухои забонии «Чахоннома» (номи бахрхо, кулхо, дарёхо, куххо, чазирахо, чангалхо, шахрхо, канданихои фоиданок ва г.) як андоза вазъу холати забони адабиро дар он давра муайян месозад, зеро Бакрон тавассути асари хеш боигарихои забони адабии порсии дарии замонашро инъикос намудааст. Истилохоти кайх,оншиносй (космографй) (тасвири олам) ва чугрофии асар метавонанд барои ганй гардонидани забони адабии хозираи точикй маводи фаровоне диханд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Бакрон, Мухаммад ибни Начиб. Чахоннома/ Мухаммад ибни Начиби Бакрон. Бо кушиши Мухаммадамини Раёхй. - Техрон: Тобон, 1342. -164 с.

2. Бартольд В.В. Сочинение. Т. 1./В.В. Бартольд.- М.: Изд-во восточной литературы, 1963. -760 с.

3. Деххудо, А. Лугатнома.Алиакбар Деххудо. - Техрон: Сирус, 1337. -193с.-16 ч-

4. Доирату-л-маорифи бузурги исломй. Ч,. 12. - Техрон, 1383. -761 с.

5. Рахимов, И. Глобусе, ки олими точик дар асри Х111 сохта буд/ И.Рахимов // Сухани халк - №6 (426) - 8.02.2017 - 8 с.

6. Фарханги забони точикй (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). Иборат аз ду чилд, чилди 2. - М.: Советская энциклопедия, 1969. -952 с.

7. Фарханги тафсирии забони точикй (нашри дувум). Иборат аз ду чилд, чилди 2. - Душанбе: Бухоро, 2010. -1097 с.

8. Энсиклопедияи советии точик.- Душанбе, 1988.- 668 с.- 1 ч-

9. www http://www.drevlit.ru/texts/b/b_bekran_text.php - охирин бознигарй: 30.08.2017.

REFERENCES:

1. Bekran, Muhammad ibn Najib, Jahon-Name/ Muhammad ibn Najib Berran/Compiler Muhammadamin Rayohi. - Tehran: Brightness, 1342hijra. - 164 p. (in Tajik)

2. Bartold,V.V.Collection of Compositions.-V.1./V.V.Bartold.-M.:Oriental Literature,1963.-760 p.(in Russian).

3. Dehkhudo Aliakbar. Dictionary (Interpretation Dictionary of Persian Language). - V.16./Aliakbar Dehkhudo. - Tehran: Sirus, 1337hijra. - 193 p. (in Persian).

4. Great Encyclopedia. In 22 volumes. - V. 12. - Tehran, 1383. - 761 p.

5. Rahimov I. The Globe Created by the Tajik Scientist Referring to the XIII-th Century/I.Rahimov// The World of People, № (426), 8.02.2017. -8 р. (in Tajik).

6. Interpretation Dictionary of the Tajik Language (the X-th - the beginning of the XX-th cc.). In two volumes. - V.2. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. - 952 p. (in Tajik).

7. Interpretation Dictionary of the Tajik Language (the second edition). In two volumes. - V.2. -Dushanbe: Bukhara, 2010. - 1097 p. (in Tajik).

8. Tajik Soviet Encyclopedia. - V.1. - Dushanbe, 1988. - 688 p. (in Tajik).

9. www http://www.drevlit.ru/texts/b/b_bekran_text.php - охирин бознигарй: 30.08.2017.

Муло^иза^о роцеъ ба як асари чугрофии к,арни XIII

Вожа^ои калиди: «Чауоннома»-и Бакрон, насри цуруни вусто, осори цугрофй, харитаи цугрофй, шаруи харитауои цугрофй, истилоууои цугрофй

Дар мацола дар мавриди яке аз цолибтарин асаруои цугрофй - «Чауоннома» баус рафтааст, ки онро дар асри XIII Мууаммад ибни Нациби Бакрон барои шаруи харитааш таълиф намудааст. Цайд мешавад, ки «Чауоннома» тасвири рубъи маскунро дар бар гирифта, аз хусуси бауру кулуо, дареуо, дашту куууо, канданиуои фоиданок ва амсоли ин маълумот медиуад. Таъкид меравад, ки роцеъ ба сохтору муутавои асосии асар ва мууаццицони он маълумот зикр гардидааст. Дар мацола диццати асосй ба забон ва тарзи баени муаллиф равона шудааст, зеро маводи он барои инъикоси манзараи таркиби лугавии забон дар асри Х11 ва ибтидои асри Х111 мадади калон мерасонад. Мууацциц аз хусуси бою рангин ва гановатмандии забони асар уарф зада, ба хулосае омадааст, ки омузиши таркиби лугавии он барои густариши забони адабии уозираи тоцик маводи фаровоне медиуад.

Некоторые соображения об одном географическом труде XIII века

Ключевые слова: «Джахан-наме» Бекрана, средневековая проза, географические сочинения, географическая карта, комментарии к географическим картам, географические термины

В статье говорится об одном увлекательном географическом сочинении XIII века "Джахан-наме", которое написано в качестве сопроводительного трактата к карте, автором которого

является Мухаммад ибн Наджиб Бекран. Приведены сведения об исследователях и о полной структуре данного сочинения. Отмечается, что "Джахан-наме" включает в себя описания обитаемой четверти земли, морей, озер, рек, гор, пустынь, полезных ископаемых и т.д. Особое внимание уделено языку и способам выражения автора, так как эти слова играют значительную роль для определения словарного состава языка в конце XII и начале XIII вв. В связи с этим делается такой вывод, что изучение словарного состава данного сочинения может обогатить лексический состав современного таджикского языка.

Certain Considerations Concerned with One Geographical Work Referring to the XIII-th Century

Key words: "Jahon-Name" by Bekran, mediaeval prose, geographical compositions, geographical map, commentaries to geographical map, geographical terms

The article under consideration dwells on one of the fascinating geographical compositions referring to the XIII-th century called "Jahon-Name" which was written by Muhammad ibn Najib Bekran as an accompanying treatise to the map whose authors is Muhammad ibn Najib Bekran. The author adduces certain information concerned with the researchers and the completed structure of the composition at issue."Jahon-Name" includes the depiction of the inhabited earth quarter such as seas, lakes, rivers, mountains, islands, mineral resources and etc. Particular attention is paid to the language and the way of the authofs expression as these words play a significant role for determining the stock of words of the language at the end of the XII-th and the beginning of the XIII-th centuries. In association with this, the author comes to the conclusion that the study of the vocabulary of the relevant composition may enrich the lexical stock of Modern Tajik language upon the whole.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Цодирова Фируза Рустамовна, докторант (PhD)^ кафедраи забони тоцикии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: fkodirova9101@mail.ru

Сведения об авторе:

Кадирова Фируза Рустамовна, докторант(PhD) кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд),

E-mail: fkodirova9101@mail. ru

Information abou the author

Qodirova Firuza Rustamovna, Doctorial student of the department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: fkodirova9101@mail.ru

13.00.00.илм^0и ПЕДАГОГИ 1З.ОО.ОО.ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ I3.OO.OO.PEDAGOGICAL SCIENCES

13Ж01ЛЕДАГОГИКАИ УМУМЙ, ТАЪРИХИ ПЕДАГОГИКА ВА МАОРИФ 13.00.01.ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА, ИСТОРИЯ ПЕДАГОГИКИ И ОБРАЗОВАНИЯ 13.00.01.GENERAL PEDAGOGICS, THE HISTORY OF PEDAGOGICS AND

УДК 373.7 А.А.АЗИЗОВ

ББК 74.200 М.А.ДАДОБОЕВА

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ГОТОВНОСТИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ К ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ШКОЛЕ

Говоря о человеке как уникальном и неповторимом в своем роде индивидууме, необходимо в числе прочих его достоинств говорить о его постоянной и неразрывной связи с творчеством. Творчество как философская категория содержит в себе новый взгляд на что-либо, новый подход к решению чего-либо, иными словами, предполагает и выражает собой мотивированную готовность человека к отказу от устоявшихся норм и стереотипов, способность к восприятию и мышлению, т.е. готовность к самоизменению. Творческая деятельность непременно привносит в мир что-то новое; претворение в жизнь этого действа и является творческим актом. Творчество по своей исторической сути представляет собой эволюционный процесс, в котором осуществляется плавный переход от предшествующих форм деятельности к последующим. Под словом «творчество»,происходящим от слова «творить», в общеизвестном смысле принято понимать поиск, изобретение или создание нечто такого, чего не было в прошлом опыте человечества. В этом контексте педагогическое творчество следует понимать как постоянный поиск новых форм, методов, средств и приемов в учебной деятельности, это умение найти тот ключ, который открыл дорогу учащимся в научный мир, к познанию природных явлений, бережному отношению к культуре, национальному богатству, доброте и любви, терпимости друг к другу и т.п.Понятия «творчество», «творческая личность», «творческий учитель», «творческий ученик» неоднозначно трактуются в современной научной литературе, в частности, в философии, социологии, психологии и педагогике. У ученых отсутствует общепринятое, единое мнение о творчестве, как в широком смысле, так и на междисциплинарном уровне.

В современном философском словаре творчество рассматривается как «деятельность человека, созидающая новые объекты и качества, схемы поведения и общения, новые образы и знания» (5,529).

В ней наиболее полно исследуется творчество в связи с категорией деятельности. В этом плане выделяются следующие трактовки: многие авторы утверждают, что всякий труд есть творчество, исходя из понимания, того, что целенаправленная человеческая деятельность, труд составляют сущность человека; другие авторы полагают, что творчество представляет собой духовное производство; некоторые исследователи интерпретируют понятие творчества как оригинальность, нужно отметить, что речь здесь идет об одной из характеристик творческой деятельности.

«Творчество - высшая форма активности и самостоятельной деятельности человека. Творчество оценивается по его социальной значимости и оригинальности (новизне)» (4,215). «Творчество - это специфически человеческая деятельность, принципиально новая, преобразующая действительность» (2,144).

У современной западной философии к настоящему времени сформировался весьма оригинальный взгляд на творчество, согласно которому «творчество есть поиск вдохновения и результат вдохновения. Вдохновение же возникает в момент «встречи» с трансценденцией. Стало быть, творческий процесс можно представить в виде пути к трансценденции и обратно. В начале этого пути творец культуры стремится отрешиться от суеты мирских впечатлений и всецело сконцентрироваться на активном ожидании вдохновения, достичь настроенности на «встречу» с трансценденцией. Это, так сказать, муки творчества первого рода. Как только «встреча» с трансценденцией произошла, - на какой-то миг, в виде вспышки, в виде озарения, — начинаются муки творчества второго рода: попытки выразить, передать, сообщить открывшееся в откровении. На обратном пути творец культуры движется, таким образом-от трансценденции к

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.