CC BY
37
УДК 801, 58 Н.А.ХДМРОБОЕВ
ББК 83
ТАРЧУМА ВА ШАРХХОИ ФОРСИИ "ШЩОБ УЛ-АХБОР"
Вожа^ои калиди: "Тарчумаи Шихобул-ахбор", тарчума аз арабй ба форсй, Козии Куззоа, тарчумаи хадис, Насируддини Тусй, тарчуман маъной, "Рух ул-ахбоб", "Тарк ул-итноб", навъхои тарчума.
Китоби "Шихоб ул-ахбор фи-л-хикам ва-л-амсол ва-л-одоб" аз таълифоти Абуабдуллох Мухаммад ибни Салома ибни Ч,аъфар ибни Алй ибни Хукмуни Магрибй, маъруф ба Козии Куззоа (ваф.1013) буда, дар он беш аз хазор сухани кутох, ё худ хадисх,ои кутохи Мухаммад пайгомбар, бидуни асноду асбоб чамъоварй ва соли 453/1061 тадвин шудааст.
Козии Куззоа аз донандагону пешравони улуми замона махсуб ёфта, аз ин ру, дар сарчашмахо бо унвонхои мухаддису муфассир, муарриху чугрофидон ва факеху воиз шинохта шудааст. Муаллиф назди Алй ибни Ахмади Чдрчарой - вазири фотимиёни Миср, вазифаи дабирй ва мансаби казовати Мисрро бар ухда доштааст. Дар манобеи таърихй китобхои "Аммол фи-л-хадис", "ал-Анбох фи-л-хадис", "ал-Инбоъ би анбо ил-анбиё", "ат-Товорих ул-хулафо", "Тафсир ал- Куръон ал-азим", "Дуррат ул-воизин ва зихр ул-обидин", "Дакоик ул-ахбор ва хадоик ул-эътибор фи-л-хикам", "Шихоб ул-ахбор фи-л-хикам ва-л-амсол ва-л-одоб", "Уюн ул-маориф ва фунун ул-халоиф фи-т-таърих", "ал-Мухтор фи зикр ал-хутат ва-л-осор фй Миср", "Муснад ал-шихоб"(10,18) ва гайра аз мусаннафоти Козии Куззоа дониста шудааст (6,ч.3,327; 14,ч.2,1067-1068; 11,26).Козии Куззоа "Шихоб ул-ахбор"-ро соли 453/1061 барои Абуабдуллох Мухаммад ибни Баракот ибни Хилоли Нахвй таълиф мекунад. Ин асар хамчун китоби дарсй ба зудй дар байни устодону шогирдон макоми шоиста пайдо намуда, (14, хамон чо) аз руи ин китоб дар назди хамон Хилоли Нахвй соли 517/1123 таълим гирифтани Абуисхок Иброхим ибни Хотами Андалусй ва дар таърихи 597/1200 барои таълими шогирдон аз ин китоб истифода намудани Абулкосими Бусайро далели боризи ин матлаб мебошанд. (15,26)
Муаллиф сабаби таълифи асарашро якчо овардани калимоти кисори Пайгамбар баён дошта, дар огози он чунин мегуяд: "Дар гуфтори Пайгамбар ва роху расми он сарвар нурест, ки дилхои ошноёни Хакро чило дихад ва дардхои бинандагони худотарсро шифо бахшад... Ман дар ин китобам хазор калимаи хикмат гирд овардам, ки аз анвои мухталифаи васоёву одоб ва мавоизу амсоли маъсур аз Расул акрам илтикот кардаам. Бадихй аст, ки мабонии ин кабил осор орй аз такаллуф ва маонии онхо холй аз таассуф хохад буд, балки ба таъйиди илохй аз фасохати фусахо, балогати булаго мумтоз ва аз хамаи онхо бехтар ва зеботар ва шевотар хохад буд ва онхоро монанди халкахои занчир ба хам пайваста ва пушти сари хам гардонидам ва асноди онхоро низ накл накардам ва бар хасби такоруби алфоз ва таносуби маонй мубавваб сохтам то сахлалмаохиз ва карибуттановил бошад. Сипас, дувист калимаи дигар бар он афзудам ва адъияи марвй аз он Хазратро хам дар хотимаи китоб овардам ва китоби мустакиле низ дар бораи асониди ин ривоёт таълиф кардам то хар кй толиби асонид бошад, ба он китоб рачуъ кунад" (12,5). Аз кавли муаллиф бармеояд, ки у асноду ровиёни ин гуфтахоро дар китоби дигари худ, яъне "Муснад ал-шихоб" (7) баён сохтааст.
Хадафи мо дар мехвари маколаи мазкур, пеш аз хама, баррасй намудани тарчума ва шархи китоби "Шихоб ул-ахбор"-и Козии Куззоа мебошад, ки аглаби донишмандон ба ин китоб бахои босазо дода, аз истеъдод ва маърифати баланди тахиягари он дар навиштахои хеш ишорахо намудаанд. Аз ин чо, ба "Шихоб ул-ахбор" аз чониби донишмандону шорехон зиёда аз 20 шарх таълиф гаштааст, ки ин амр аз арзиш ва ахамияти илмии асар хабар медихад. Асарх,ои зеринро метавон, аз чумлаи шарххои маъруфи ин асар шуморид:
1.Шархи "Шихоб ул-ахбор"-и Ибни Фундук (491-561), ки Ёкути Хамавй дар "Муъчам ул-удабо" аз ин шарх ёдовар гаштааст. Ёкут аз як чилд будани он хабар медихад, аммо ба кадом забон шарх шудани онро ишора накардааст. Дар холе, ки зимни иттилои осори дигар, ба монанди "Хасас ул-асфийо фи касас ул-анбиё ало тарик ал-булаго" аз забону максад ва муч,алладоти он чунин иттилоъ медихад: "би-л-форсиййа мучалладатони" (4,ч.2,782).
2.Афзалуддин Хасан ибни Алй ибни Ахмади Мохободй, низ ба "Шихоб ул-ахбор" шарх навиштааст, аммо аз унвону матни он хабаре нест (12, дебоча).
3."Рух-ул ахбоб ва рух ул-албоб фи шархи ал-Шихоб" аз шарххои маъруфи асари мазкур буда, ба калами олим ва орифи машхур - Абулфутухи Розй тааллук дорад (15).
97
4.Шарди дигар, "Зиё уш-шидоб фи шарди шидоб ул-ахбор" унвон дошта, дар карни шашуми дичрй аз чониби ^утбуддини Ровандй таълиф гаштааст. (10, 5) Шарди мазкур аз шарддои машдур ва арзишманди "Шидоб ул-ахбор" ба забони арабй мадсуб ёфта, довии 1200 суханони дикматомез ва гударбори Пайгомбар мебошад.
5.Абубакр Мудаммад ибни Мусо низ шарде бо номи "Боб ул-абвоб" дорад, ки дар кутуби "Тарк ул-итноб", "Нуздат ул-икром" ва "Табсират ул-аввом" аз он ёд шудааст (12,дебоча).
6.Шоредон дигар - Сайид Фазлуллод ибни Алй ал-Ровандй, Зайниддин Мудаммад ибни Асъади Ирокии Хднафй (ваф.567/1171) ва Бадриддин Х,асан ибни Мудаммад Сафоии Х,индии Х,анафй (ваф. 650/1252) бо номи "Зу ал-шидоб" шард навиштаанд(8,56).
7.Имом Х,асан ибни Мудаммади Сагонй (ваф.560/1164) низ бо исми "Кашф ул-дичоб мин адодис уш-шидоб" шард навишта, дар баробари ин шарди худро ислоди шарддои дигар номидааст (12, дамон чо).
8.Суютй низ дар колаби "ал-Ч,омеъ ас-сагир"-и худ, шарде бо номи "Асъоф ут-тулоб би шарди тартиб аш-шидоб" навиштааст (12,дамон чо).
Ч,ои кайд аст, ки инчунин якчанд шарддое дигаре ба "Шидоб ул-ахбор" навишта шудаанд, ки аз руи унвон, муаллиф ва дачму навъ ондоро метавон ба се даста таксим намуд: Якум, якчанд шарддое мавчуданд, ки унвони ондо маълум нестанд. Дуюм, се шарди дигар мачдулулмуаллиф шинохта шудаанд, аз чумла шарде, ки бо тасдеди Мудаммадтакии Донишпажуд руи кор омадааст. Сеюм, ду шарди дигар бидуни унвон талхис шудаанд, ки талхиси Шайх Начмуддин Мудаммад ибни Адмад Fайтии Искандарй (ваф.975/1567) аз чумлаи он мебошад.
Гузашта аз ин, монанди "Шидоб ул-ахбор"-и ^озии ^уззоа асари дамноми дигаре низ аз чониби донишманд Шайх Ядёи Будронй бо номи "ал-Шидоб фи-л-дикам ва-л-одоб фи-л-адодис ан-набавиййа" (8) таълиф шудааст, ки он дам дорои дазор гуфтори Пайгомбар буда, дар сй боб ва ба тартиб алифбо тадвин гаштааст. Хдрчанд ин асар бо китоби ^озии ^уззоа дугоник ва дамнавъ мебошад, аммо тарчума ё шард будани он дар китоб зикр нагаштааст. Вале баробари мукоисаи мукаддима ва матни бокимондаи он маълум мегардад, ки Будронй дар таълифи рисола ба "Шидоб ул-ахбор"-и ^озии ^уззоа таклид намуда, тандо равиши онро ихтиёр кардааст, зеро мувофикат надоштани силсилаи адодис ва тафовутдои дигари матн аз асари чудогона будани он шадодат медидад.Се тарчума ва шарди форсии "Шидоб ул-ахбор"-и ^озии ^уззоа имруз дастраси мо аст, ки бо дамдигар пайванде надоранд ва хушбахтона дамаи ин нусхадои нашршуда хдстанд.
Тарчума ва шарди аввал, китоби "Тарк ул-итноб фи шард уш-шидоб ё мухтасар фасл ул-хитоб" мебошад, ки ба калами яке аз хошовандони худи муаллиф бо номи Начмулкуззо, Абулдасан Алй ибни Адмад ибни Алй, маъруф ба Ибни ^уззоа мансуб аст. Шарди мазкур ба забони порсй буда, чун ба наздикони худи ^озии ^уззоа тааллук дорад, аз ин чо кадимтарин шарди "Шидоб ул-ахбор" шинохта шудааст.
Асари мазкур дар поёни карни панчум ва огози садаи шашуми дичрй бо сабки бидуни такаллуф ва равону ширини порсии дарй, яъне бо насри такмилёфтаи давраи сомонй руи кор омадааст.
Ибни ^уззоа дар огози китоб сабаби тарчума ва шард кардани "Шидоб ул-ахбор"-ро чунин баён сохтааст: "^озиулимом, Саид Абуабдуллод Мудаммад ибни Салома ибни Ч,аъфар ибни Алй ал-^аззоа, радималлод, дар илми ахбор мутабаддир буд ва дар ин боб дофиз буд. Ва бар чумлаи одати хеш дазору дусад калима чамъ кард, аз калимоти Расул, алайдиссалом, то миёни мардумон мутадовил бошад ва забони мардумон ба годи музокирот ва эроди амсол ороста шавад. Лекин алфоз маъданй буд ва калимот набавй буд ва ба фаседтар лафзе аз забони арабй буд. Ва мардуми аср аз тозй ба порсй майл карда буданд ва маонии он мушкил монда буд, ман уро аз тозй ба порсй кардам ва укдае, ки дар вай буд бигушодам ва ангушти ишорат бар маънияш нидодам ва аз татвил ва итноб пардез кардам, ки беш аз ин шарде кардаам. Ва дар у сухан бисёр гуфтаам ва номи он китоб "Фасл ул-хитоб фй шард аш-шидоб" аст ва ин китоб аз он ихтисор кардам ва "Тарк ул-итноб фй шард аш-шидоб" ном нидодам. Ва ба Х,ак(к) такаррубе чустаам ва аз Борй, азза ва аъло, тавфик хостаам. Ва дува дасбуно ва ниъм ал-вакил" (3,4).
Хдрчанд, ки "Шидоб ул-ахбор"-и ^озии ^уззоа ва шарди "Тарк ул-итноб" дар вазъияти вазнини сиёсй, яъне дар мардилае, ки дамаи каламрави Fазнавиён пасу пеш ба дасти Салчукиён мегузашту ин долат ба насри он давр бетасъсир набуд, таълиф шуда бошад дам, хушбахтона колаби беназири сабки давраи сомониро дар худ нигод доштааст. Ин чо дак бар чониби Маликушшуаро Бадор аст, ки насри ин китобро берун аз насри фаннй шуморида, табий ва соддаву бепироя бокй мондани онро таъкид кардааст (9,374). Вежагидои навиштории давр, аз чумла, чумладои кутоду пурмаъно ва истифодаи вожадо, истилодот ва феълдои зебои форсй, монанди:
оромгод додан - ба маънои осоиш бахшидан; омудани риш - ба маънои оростани риш; афзулидан - ба маънои барангехтан; ба хешовандй пайвастан - ба маънои силаи радм кардан; ба зиён додан -ба маънои исроф намудан; биявкандан - ба маънои афкандан; пояндон додан - ба маънои кафил, тоун додан; халадорй - ба маънои бедудагуй; ба зан даст кашидан; ба коми дигарон мурдан ва гайра далели боризи ин матлаб мебошанд.
Хамчунин аз шарди мазкур аён мегардад, ки мутарчим дар бисёр мавридх,о, аз кавли порсоёну суфиён, аз чумла Ибродими Аддам, Фузайл ибни Аёз ва аз бадсдои Х,асани Басрй ва дигарон ёд мекунад, ки ин амр аз дусторони адли тарикат ва пайрави машоих будани шоредро таъйид мекунад.Тарчума ва шарди форсии Ибни ^уззоа бо саъю эдтимоми Мудаммад Шервонй, соли 1343 дар Тедрон аз чониби интишороти Донишгоди Тедрон ба чоп расидааст (3).
Тарчума ва шарди дигари форсии "Шарди шидоб ул-ахбор" такрибан соли 567/1171 нигошта шуда, шоред ва мутарчими он маълум нест. Нусхаи мазкур аз чониби Мудаммадтакии Донишпажуд тасдед шуда, чун мачдулулмуаллиф шинота шудааст, аз ин ру бо унвони рамзии "Нусхаи Донишпажуд" ё нусхаи тасдеди Донишпажуд машдур аст (12). Тарчумаи мазкур барои Хоча Закии Соин Адмади Хднафй тарчума ва шард шуда, мутаассифона дар бораи мавсуф маълумоте дар даст нест.Чунонки каблан ишора шуд, насри ин тарчума низ мисли шарди "Тарк ул-итноб" насри давраи сомонй буда, мутарчим датталимкон кушидааст, барои амонати матнро нигод доштан, хеле борикбинона ва муйшикофона матнро тарчума ва шард намояд. Аз ин ру, мутарчим дар тарчума асар вожадо ва иборадои шево ва нодири форсй-точикиро хеле зиёд истифода бурдааст. Аз чумлаи он вожаю иборот: ором додан, аз ёд боз кардан, испед, ангушти худохон, авом, бо соя шудан, барафчидан, панод бо Худо додан, чойгоди намоз, чарб санчидан, сармояи кор, шитобзадагй кардан, саховатиён, добистан, деч мондан ва гайра мебошанд.
Мутарчим дар мукаддима сабаби тарчумаи худро чунин баён доштааст: " ... Ва муддате буд, то чамоати азизон аз ман дармехостанд то баёни ин маониро карда ояд ба порсй, ба дукми он ки рогибон бисёр, аз чумлаи мардумоне, ки дар арабият бегонаанд, на ба хондани ин китоб нишот карданд ва бас душвор меояд ва барояшон фадми маонй ва тафсири ин бикардан. Ва ман имтиноъ мекардам ба ду вачд: яке онки хештанро ин пойгод ва шоистагй намедонистам. Ва дуввум онки фарогате чунонки шарт бошад намеёфтам. Ва ба охир Хоча Закй Соин Адмади Хднафй, радимадуллод, рагбате балег намуд. Ва у аз чумлаи хосагон буд, вачди рад надоштам. Ба кадри чадд ва илми хештан баёне ва шарде ин китобро бикардам ба порсй, чунонки дархости у буд, битавфикиллоду таоло. ... Ва дар таъвили ахборе, ки дочаташ мебуд ба таъвил, ручуъ бар кутуби мудаккикони асдоб кардам ва ончи маро мумкин гардид, дарег надоштам. Ва таъвилдое, ки мухалластар буд, баёни он накардам ва агар садве ё хатое рафта бошад, дармеходам аз он мусалмоне, ки бар он вокиф шавад онро дуруст бикунад, иншоаллоду таоло..."(12,7).
Нусхаи мазкур аз нудсаду се дадис иборат буда, аз нусхадои дигар бо теъдоди адодис ва овардани ровиёни он тафовут дорад. Аз кавли шоред бармеояд, ки матни аслй дорои дазор калима буда, дусад дадиси дигар аз чониби шоред илова шудааст, аммо аз дазору дусад калимоти кисори Пайгомбар дар ин нусха нудсаду се дадис бокй мондааст. Хамчунин дар дошияи нусхаи мазкур ровиёни адодис оварда шудаанд, ки мусаддеди нусха кабл аз дадис ровии онро дар кавсайн зикр намудааст.
Шарди мазкур соли 1349 бо эдтимом ва тасдеди Мудаммадтакии Донишпажуд, тарики интишороти Донишгоди Тедрон аз чоп баромадааст (12).
Тарчума ва шарди дигари "Шидоб ул-ахбор" дар карни дафтуми дичрй, аниктараш соли 690/1291 нигориш ёфта, аз сабаби мавчуд набудани садифаи аввал ва охири он мутарчим ва шореди он ношинохта мондааст. Нусхаи мазкур дар китобхонаи Донишгоди Тедрон мадфуз буда, садифаи аввали он аз дадиси якуми Пайгомбар огоз мегардад. Ин нусхаи бо тасдед ва таъликоти Мирчалолуддин Хусайн Мудаддиси Урмавй ва бо мукаддимаи муфассали Алиакбари Шидобй соли 1342 аз тарафи интишороти идораи авкоф дар Тедрон чоп гардидааст(15). Чун шоред ва мутарчими он дар ягон чои нусха ишора нашудааст, аз ин ру, оид ба ин масъала дар назди мудаккикон ихтилофи назар ба чашм мерасад.
Мудаммадтакии Донишпажуд дар тасдеди "Тарчума ва шарди форсии шидоб ул-ахбор" аз ин нусха фаровон истифода карданашро ишора намуда, тарчума ва шарди онро ба Абулфутуди Розй нисбат додааст, ки он бо номи "Руд ул-адбоб ва руд ул-албоб" шудрат дорад (12,8). Мудаддиси Урмавй низ дар дебочаи китоб дар бораи нусхаи дигаре сухан ронда, мегуяд, ки "содиби нусха окои Бостонирод дар варакаи мустакиле китобро муаррифй карда ва онро монанди нусхаи Донишгод (нусхаи мазкур - Н.Х.) аз Абулфутуди Розй, радматуллоди алайд, донистааст..." (15,13). Баъд ба тарчумаи доли Абулфутуди Розй ва муаррифии "Шарди Шидоб"-и вай пардохта, мегуяд: "
... Ин чавохири ноёб илова бар онки яке аз нафоиси кутуб ва таълифоти бузургони илму адаби Эронро ба мо мешиносонад, яке аз мутуни кадима, ки арзиши бе хадде аз лихози иншо ва тарзи нигориши форсии карни шашум дорад ва бар ганчинаи маорифи насру назми мо меафзояд. Шорех гохе пас аз тарчумаи хадис рубой ё байте дар маънии он ба форсй оварда, ки бо эхтимоли кавй аз худи Абулфутух аст ва хамчунин хикоёт ва амсилаи муфид низ накл намуда. Ин шарх тамоми хусусиёти наср ва иншои карни шашум ва мутуни он асрро дорад" (15, 14).
Ч,ои тазаккур аст, ки Мунчабуддин Алй ибни Бобуяи Розй дар "Фехраст"-и худ дар бораи хаёту фаъолияти Абулфутухи Розй сухан ронда, "Шархи шихоб"-ро ба калами у нисбат додааст (ниг.:15,14). Ин андешаи сохиби "Фехраст", яъне ^авли Мунчабуддин асоси назарияи мухаккикони оянда дар бораи сохиби шарх будани Розй гашта дар ин мавзуъ то андозае сабаби ихтилофи назари пажухишгарон шудааст. Аммо Мухаддиси Урмавй худ шубха дорад, ки шархи мазкур аз муаллафоти Розй бошад ва шубхаи худро дар мукаддимаи "Шархи шихоб"-и Розй чунин баён доштааст: "Пушида намонад, ки аз баёноти собика ба хубй равшан шуд, ки ин шарх ба соли 690 хичрй дар дасти таълиф будааст. Пас ба таври катъ наметавонад аз Абулфутухи Розй бошад, зеро Розй мутаваффо дар авоили нимаи дуюми карни шашуми хичрй буда..."(15,15). Дар натича, чун дар муковаи нусхаи то имрузрасида, шорехи он Абулфутухи Розй китобат шудааст, шархи мазкур бо номи "Рух ул-ахбоб ва рух ул-албоб" аз шарххои Абулфутухи Розй шинохта шудааст.
Аз натичаи тахкики пажухишгарон(12;15) маълум мегардад, ки ба чуз аз нусхаи мазкур, боз шарху тарчумаи дигаре дар карни шашуми хичрй руи кор омадааст, ки он хам мачхулулмуаллиф буда, аз руи сабку нигориш бо навиштаи Абулфутух монандихои зиёд дорад ва танхо аз нигохи теъдоди абёт бо хамдигар тафовут дорад. Аз руи микдори аходис низ хар ду нусха якнавъ буда, 968 калимоти кутохи Пайгомбарро хар нусха дар алохидагй дар бар доранд ва дар натичаи дарёфт нашудани нух сахифаи огози китоб ва хашт сахифаи охири китоб 232 хадис якчоя бо шарху тарчума аз нусхахо берун мондаанд. Ба андешаи мо, шояд ин нусхаи ношинохта шархи Розй бошад, аммо то имруз нусхаи комили ин шарх, ки ишорае аз муаллифаш дошта бошад, дарёфт нашудааст.
Аз равишхои дигар ва маъмули шархнависии карни мазкур, яъне ба хукми фоида хулосабардорй намудани матлаб, дар тарчумаи мазкур низ ба назар мерасад, ки бархе аз онхо хеле мухим ва арзишманд буда, онро шорех бо истифода аз оёт ва ашъори ширини форсй дар шарху тарчумаи мазкур чой додааст.
Барои муайян намудани сабку услуб ва навъи тарчумаи шарххои мазкур мо ба хукми намуна, якчанд матлабхоро бо хам мукоиса менамоем. Хадиси зерини Пайгомбар, О^л OjVj^I", ки шорехи нусхаи Донишпажух ровиёни онро Абдуллох ибни Умар ва Макхул донистааст, дар "Тарк ул-итноб"-и Ибни Куззоа чунин тарчума ва шарх ёфтааст: "Гуфт (Пайгомбар(с): Муъминон осон ва нарм бошанд. Яъне, ба даст овардани муъмин осон аст ва чун ба даст омад, нарм аст ва осониву нармии муъмин на аз хакорат ва забунй бувад, лекин хусумат андар олам аз бахри се чиз аст, ки онро чахорум нест. Ё аз бахри нафс бошад ва назди муъмин худ аз нафс адувтар (душмантар -Х.Н.) кас нест, аз бахри адув хусумат чаро кунад. Ё аз бахри дунё бошад ва назди муъмин аз дунё гаддортар ва номдортар ва фонитар ва нопоёндатар чизе нест, аз бахри он хусумат чаро кунад. Ё аз бахри дин бошад ва назди муъмин гумрох он аст, ки хаккаш гумрох кунад ва бар рох он аст, ки хаккаш рох намояд вайро. Ин хусумат бо Хак(к) аст ва муъминон бо хак(к) хусумат накунанд, пас намонад ин чо чуз нармй ва осонй"(3,72).
Маълум аст, ки мутарчим хадиси кутохро бо усули тарчумаи харф ба харф, яъне тахтулафзй тарчума кардааст, зеро аломатхои тарчумаи тахтулафзй, аз чумла нохамворй дар тарчума ва хифз шудани мавкеи калимахо дар тарчума ба мушохида мерасанд. Хамзамон мутарчим баъд аз тарчума матлабро тарики шархи илмй тавзех ва ташрех намудааст.
Хадиси мазкур бидуни тагйир дар матни арабй ва илова дар нусхаи Донишпажух, тахти раками 115, чунин шарх ва тарчума шудааст: "Муъминон сахл бошанд дар муомила ва нармдил. Яъне, ки бояд муъминон чунин бошанд. Ва тамомии хабар дар аснод он аст, ки: Бояд, ки мункод бошанд муъминонро бар хак ва бар хар чй на маъсият бувад" (12,20).
Ин чо низ мутарчим кушидааст, як навъ тарчумаро харф ба харф тарчума намояд, аммо барои дарки дурусти хонанда, тавассути изофаи таъбири "дар муомила" онро накл ба маъно намудааст. Хамзамон матлабро шархи мухтасар намуда, ровии онро дар хошия ёдрас намудааст.
Хамчунин хадиси мазкур бидуни тагйир ва илова дар матни аслй, дар "Рух ул-ахбоб ва рух ул-албоб фи шарх аш-шихоб"-и Абулфутухи Розй чунин шарху тарчума шудааст:
Муъминон нармхую хушгуянд, Тозарую кушодаабруянд.
Муъминон садл ва нарму осон бошанд. Ва Мустафо, алайдиссалом, гуяд, ки сиришт ва сирати муъмин он аст, ки дар дин кавй бувад ва агарчи тангдил бувад бо мардум некухуй ва тозаруй бувад ва имонаш бо якин бувад ва бар илм дарис бувад ва бар дустон мушфик бувад ва агарчи тавонгар ва дастфарох бувад миёна зияд ва ба дониш кор кунад ва ба чизи мардум тамаъ надорад ва касби далол кунад ва некуй бисёр кунад ва дар роди маздаб ва Хак бо нишот ва хуррамй бувад ва аз шадват дур бувад ва бар ранчурон ва дармондагон радмат кунад. Ва бадон-чи уро эмин кунанд ва бар вай эътимод кунанд амонат ба чо оварад ва дасад набарад ва касеро таъна назанад ва бар касе лаънат накунад ва ба Хдк мукир бувад ва касеро ба лакаб нахонад. Дар намоз хозеъ ва тарскор бувад ва ба закот додан шитобад ва дар бало ва меднат одиста ва собир бувад ва дар задмат ва родат шокир бувад ва бад-ончи Худои таоло дода бошад конеъ бувад ва ба ончи, ки набувад даъвии бузурге ва лоф назанад ва бо мардум биёмезад. Ва мунозира кунад то доно шавад ва бухл вайро аз хайр кардан боз надорад ва агар касе бар вай зулм кунад ё золимаш ранчонад сабр кунад то Худои таоло худ мукофот кунад. Ва ровиёни ин хабар аз Мустафо, алайдиссалом, ривоят кардаанд, ки муъминро вочиб бувад, ки ин хабар аз бар дорад" (15,48).
Чунонеки каблан гуфта шуд, содиби "Руду ул-адбоб" маталаби фавкуззикро аввал ба силки назм кашида, тарчумаи манзум менамояд, сипас бо равиши тарчумаи тадтулафзй матлабро ба наср тарчума мекунад. Розй кушиш намудааст, датталимкон дадафи гуяндаро муфассалтар нисбат ба рисоладои дигар шард намояд ва гояи аслй ва мудтавои дадиси Паёмбарро мукаммал ба мухотабаш тавзед дидад. Аз ин чо метавон гуфт, ки Розй барои ташреди возед ва садлу осон баромадани тарчума ва шарди худ аз ашъори ноби форсй ва дикояту киссадои рогибу чолиби кудани форсй ба нудрат истифода намудааст.
Хамчунин дадиси "l^j и^а ^ <>", ки дар дар се нусха бидуни тагйир ворид
шудааст, аз чониби мутарчим ва шоредон бо анвои гуногуни дунари тарчумонй тарчума ва шарду тавзед ёфтаанд.
Содиби"Тарк ул-итноб" матлаби мазкурро чунин тарчума намудааст: "Гуфт Пайгомбар(с): Хар, кй аз шумо суи тамаъе равад хортар равад. Бидон, ки тамаъ асли мазаллат аст ва сабаби камсангй ва иллати бедашматй ва аломати дундимматй. Ва гуфтаанд: "ал-Тамаъ фи-л-чинон кайд фи-л-лисон" ва тамаъ дар дил банди забон аст. Ва дакимеро пурсиданд, ки асли тамаъ чист? Гуфт: Камсангй. Гуфтанд: Сифати вай чист? Гуфт: Дундимматй. Гуфтанд: Падари вай кист? Гуфт: Камякинй. Гуфтанд: Модари вай кист? Гуфт: Хорй. Гуфтанд: Пешаи вай чист? Гуфт: Интизор. Гуфтанд: Саранчоми вай чист? Гуфт: мадрумй. Пас инат накудидгй, ки тамаъ аст. (Пайгомбар(с) гуфт: Агар касеро ба касе тамаъ бошад ва меравад, ки он тамаъ чуяд одиста равад, бошад, ки ончо дертар расад ва дар он дерй аз он тамаъ мустагнй гардад ва аз он мазаллат бирадад (3,231).
Мутарчими нусхаи Донишпажуд дадиси мазкур чунин шарду тавзед кардааст: "Хар кй аз шумо ба тамаъе равад, бояд, ки саъй ба мадоро кунад ва дарисй нанамояд, ки маълуми Худой, азза ва чалла, бинагардад"(12,54).
Дар шарди Абулфутуди Розй бошад, тарики зайл тарчума ва ташред шудааст: Хар кй аз шумо ба тамае биравад бибояд, ки ба одиста равад. Яъне бояд, ки таъчил накунад, ки тамаъ хорй бувад, чун нашуда бувад, ки Худои таоло вайро мустагнй гардонад (15,168).
Аз тарчума ва шарддои се нусхаи фавкуззикр равшан мегардад, ки содиби "Тарк ал-итноб" дар тарчума усули тадтулафзиро пеша карда, нисбат ба шарддои дигар матлабро муфасалтар ташред ва тавзед намудааст.Дар бораи шарди нусхаи Донишпажуд даминро метавон гуфт, ки мутарчим дар тарчумаи ин дадис тарчумаи накл ба маъноро интихоб намуда, матлабро дар колаби тарчумаи маъной бидуни итноби зиёд тавзед додааст. Абулфутуди Розй бошад, монанди содиби "Тарк ул-итноб" матлабро дарф ба дарф тарчума намуда, сипас онро шард ва фоидаи онро баён сохтааст.
Хамчунин манзараи даммонанди тарчумаро дар шарди дадиси
""
метавон мушодида намуд, ки Ибни ^уззоа бо усули худ, яъне тарики тарчумаи тадтулафзй, бо шарду тавзеди муфассал ва бо истифода аз тамсилу тадлил тарчума ва шарди худро чунин зиннат додааст: "Гуфт Пайгомбар (с) осон гирифтан андар зиндагонй бедтар аст, аз бархе бозоргонй. Бидон, ки дар чизеро дадде даст, ки чун аз он дад(д) даргузашт, номадмуд аст. Набинй, ки намозро, ки чадор ракаъат аст. Агар се ракаъат кунй намоз ботил шавад ва агар низ панч кунй дам ботил шавад. Пас нафакатро низ дадде даст ва он дадди вай кифоят аст ба маъруф ва аз кифоят кам кардан мазмум (нописанд) аст, иктору тазйикро (танг кардан) ва бар кифоят фузун дам мазмум аст, исрофу табзирро. Ва ду кас андар ду кор пайваста малуманд: Яке тавонгари зафт(хасис) ва яке дарвеши род (бахшанда). Ва аз нест сахо кардан нописанд аст, дамчунонки бо даст бахилй кардан. Пас Пайгомбар(с) умматро кадхудой омухт. Гуфт: Дар кадхудой хортар
(осон) бигиранд то хамчунон бошад, ки бозоргонй карда бошед ва андар он фоида хосил карда бошед(3,122).
Мутарчими нусхаи Донишпажух хадиси мазкурро бо равиши тарчумаи накл ба маъно чунин тарчума мекунад: "Мадоро кардан дар зиндагонй бехтар аст, аз баъзе бозаргонй" (12,31), ки ин чо равонии тарчума аз истифодаи тарчумаи маъной хабар медихад.Дар идома шорех матлабро мухтасар ва содда бидуни тамсил ва акволи зиёд чунин шарх медихад: "зеро, ки бисёр тичорат бувад, ки дар он чуз дарду гуфтугу набошад ва ранчи рох хосил ояд". Яъне шорех танхо кисми дуюми матлабро, ки нисбатан номафхум аст, шарху тавзех намудааст.
Мутарчим ва шорехи нусхаи мавсум ба шархи Розй низ дар тарчумаи хадиси мазкур навъи тарчумаи маъноиро интихоб намуда, бо илова аз кавли дигари Мухаммад(а) ва Алй(р) шарху тафсири худро муафассалтар намудааст. Инак хадиси мазкур дар нусхаи Абулфутухи Розй чунин омадааст: "Мадоро кардан дар зиндагонй бехтар аст, аз баъзе бозаргонй, зеро, ки бисёр тичорат бувад, ки дар он чуз дарду гуфтугу набошад ва ранчи рох хосил ояд. Ва хазрати амиралмуъминин Алй фармояд, ки: Тичораткунанда фочир ва бадкор бувад, илло он кй хак бувад ва хак дихад ва хак ситонад. Ва хазрати амиралмуъминин Алй хар руз бомдод ба бозорхои Куфа баргузаштй ва ба хар бозоре биистодй ва овоз баровардй ва бозаргонон ва дукондорон чун овози мубораки он Хазрат бишунидандй ончи дар даст доштандй биниходандй ва гуш боздоштандй ва сухани вай ба чону дил бихаридандй ва у гуфтй:
j <L_O£]| IJJJL^J j IQUIJII ¿p. 1j&l±i j IJJJ jj j i(jjc.ljjxiJl qa tjjjjalj Д]j^LJb IJ£JJJJ SjlAlu: VI IJASS jlkjll j (jJjll jJil*-» L
jjAulie (jiajVl ¡ji ljJ*J Vj ^A^bjuil (Jiitjll IjiiiaJJ V J ' jl ji^ll J Ij3ji j lljjll IJJJSJ V J ijHa*ll Ijiuajl j yllill ¿¡С. IjSIaJ
Яъне, аз Худой хайр бихохед ва дар тичорат сахл бошед ва бо харидорон некухуй бошед ва бурдбориро зевари худ кунед ва аз савганд бозистед ва аз дуруг барканор бошед ва аз зулм пахлу тихй созед ва инсофи хар кас бидихед ва гирди рибо магардед ва тамом паймоед ва тамом санчед ва дар чизи мардум хиёнат макунед ва дар замин фасод макунед. Ва хазрати Мустафо(а) мефармояд, ки: "Бозаргонони ростгуй дар киёмат бо шухадо бошанд. Ва тичораткун бояд, ки дуруг нагуяд ва мадхи матои хеш накунад ва агар айбаш бошад, бигуяд ва айб накунад он чизеро, ки мехарад ва бо он кас, ки сахлалмуомила бувад, хамчунон бувад, ки бо онки истиксо(чустучу) кунад"(15,77).Хангоми мутолиа ва мукоисаи тарчума ва шархи ин хадис ва якчанд аходиси дигар маълум мешавад, ки сохиби ин шарх нусхаи Донишпажухро дар даст дошта, дар кори худ аз он истифода намудааст. Зеро тарчума ва шархи хар ду нусха якнавъ ва бидуни тагйиру илова буда, танхо Розй баъд аз тарчума ва шархи матлаб барои таквият ва тафсири матлаб аз аквол ва ахволи Алй ва хадиси дигари Пайгомбарро илова кардааст.
Ч,ои тазаккур аст, ки дар баробари тарчума ва шарххои форсй-точикй шарххои дигаре ба забони арабй таълиф шуданд, ки баробари арзиши таърихй доштан, аз арзишхои адабй низ бархурдор мебошанд. Ба хукми мисол метавон аз шархи "Зиё уш-шихоб фй шархи шихоб ул-ахбор"-и Кутби Ровандй ёдовар шуд, ки он бо тасхех ва мукаддимаи муфассали Хасан Косимй, соли 1389 дар Дорулкутуби исломии Техрон нашр гаштааст(10). Шархи мазкур аз руи меъёрхои зерин, яъне сабаби гуфта шудани хадис, тахлили сарфию нахвии калимахо, муайян намудани маънии лагавию истилохии баъзе аз калимахо, тахлили матлаб аз нигохи шаръй баррасй ва ташрех шуда, дар вокеъ дорои арзиши босазои таърихй ва адабй мебошад.
Дар охир гуфтан мумкин аст, ки дар партави навиштахои Козии Куззоа як навъ анъанаи таълиф ва чамъоварии калимоти кутохи Пайгобар, дар мисоли "хазору як хадис", "чихил хадис" ва "саду як хадис" огоз шуд, ки намунахои онро метавон дар таърихи адабиёти арабии карнхои X-XII-ум зиёд дарёфт намуд (5). Баробари руи кор омадани ин навъи осор ба забони арабй, дар адабиёти форсй-точикй низ тарчума ва шарххои ин навиштахо огоз шуд, ки дар натича шарххои руикоромада мавриди истифода ва таъсирпазирии шоирону орифони оянда гардиданд. Чи хеле ки сохиби "Тарк ул-итноб фй шархи шихоб" зани зиштрую бадрафторро дузахи ин дунё медонад (3,686) ва шояд Шайх Саъдй аз ин гуфтаи Ибни Куззоа пайравй намуда, дар "Гулистон" ин байтро оварда бошад:
Зани бад дар сарои марди наку, Хам дар ин олам аст, дузахи у. (1,192)
Хулоса, харчанд "Шихоб ул-ахбор" хамчун мачмуи аходиси Пайгомбар аз осори динй ва аз намунахои насри хикаму васоё ва мавоизу одоб ба шумор меравад, аммо якчоя бо ашъору ривоёт ва тамсилу маколоти дар шарххо овардашуда, арзиши адабй касб намуда, дар катори ганчинахои безаволи осори панду ахлокй ворид гаштааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдулманнони, Насриддин. Куллиёти осор. Ч,илди панчум. "Шарди Гулистони Саъдй"/Н.Насриддин.- Хучанд: Хуросон, 2013. -588 с.
2. Абдулманнони, Насриддин. Шарднависй дар таърихи адаби форсу-точик (кисми 1)/А.Насриддин. - Хучанд: Радим Ч,алил, 2000. - 252 с.
3. Алй, ибни Адмад ибни ^уззоа. Тарк ул-итноб фй шард аш-шидоб ё мухтасар фасл ал-хитоб. Ба кушиши Мудаммад Шервонй/А. Алй. -Тедрон: донишгоди Тедрон,1343.-792 с.
4. Ёкут, Хамавй.Муъчам ул-удабо.Тарчумаи Абдулмудаммади Оятй.Ч,.1-2/Х.Ёкут-Тедрон:Суруш.-1381. -1392.
5. Камолов, Ф.А. "Чидил дадис"-и Абдуррадмони Ч,омй ва арзишдои адабии он/Ф.А.Камолов. -Хучанд,2014. - 188 сад.
6. Каддола, Умар Ризо. Ч,.3. Муъчам ул-муаллифин. Муаасиса ар-Рисола. -1414/1993. - 950с.
7. ^озй, ал-^уззоа. Муснад аш-шидоб. Тадкик Абдулмачид ас-Салбй/КДозй. - Бейрут, муассиса ар-Рисола, 1405. - 2 ч.- 890 сад.
8. ^озй,Мудаммад ибни Салома.аш-Шидоб фи-л-дикам ва-л-одоб/М.^озй.-Багдод:Шояндар,1327.-1090 сад.
9. Маликушшуаро, Бадор. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй Б.Маликушшуаро. -Душанбе: Бухоро, 2012. - 570сад.
10.Ровандй, ^утбуддин. Зиё уш-шидоб фй шард шидоб ул-ахбор. Тасдед ва тадкики Х,асан ^осимй/^.Ровандй. -Тедрон: Дор ул-кутуб ал-исломийа, 1389. - 458сад.
11.Ровандй, Начмуддин. Родат ас-судур ва ойат ус-сурур. Тасдеди Мудаммадикбол ба саъйи Мучтабо Минавй, мукаддима ба калам Бадеуззмон Фурузонфар/Н.Ровандй.-Тедрон,Амири кабир,1364.-585с.
12.Тарчума ва шарди форсии шидоб ул-ахбор. Тасдеди Мудаммадтакии Донишпажуд. -Тедрон, 1349. - 250 сад.
13.Х,асан, Ансорй. Нусхаи хаттии "Шарди шидоб ул-ахбор"-и Абулфутуди Розй/Ансорй X,. // Пажудишномаи забон ва адаби форсй, соли сеюм, шумораи чорум, 1391. -С..69-80.
14.Хочй, Халифа. Кашф уз-зунун ан асомиал кутуб ва-л-фунун. Тадкик Мудаммад Шарафуддин Ёлтакоё 4,.1-2/Халифа Хочй. - Бейрут-Лубнон: Дор эдё ат-туррос ал-арабй, 1360/1941. -205бс.
15.Шарди форсии шидоб ул-ахбор (калимоти кисори Пайгомбари хотам (с). Мукаддима ва тасдеду таълики Ч,алолуддини Хусайнии Урмавии Мудаддис. -Тедрон: маркази интишороти илмй ва фардангй, 1361.- 411 сад.
REFERENCES:
1. Abdulmannoni, Nasriddin. Collection of Compositions. The fifth volume. «Commentary to «Guliston» by Sadi»/ Nasriddin А. - Kujand: Khuroson, 2013. - 588 р.
2. Abdulmannoni, Nasriddin. The Interpretation in the History of Persian-Tajik Literature (part 1)./ Nasriddin А.- Khujand: Rahim Jalil, 2000. - 252 p.
3. Ali, ibni Anmad ibni Quzzot. Tark ul-itnob fi sharhi ash-shihob yo mukhtasar fasl al-khtob. Attempted by Muhammad Shervoni/А. Ali. - Tehran: Tehran University, 1343 hijra. - 792 p.
4. Yoqut, Hamavi. Mu'jam ul-udabo (Sitting of Men-of-Letters). Translated by Abdulmuhammad Oyati. V. 1 - 2/ Hamavi Y. - Tehran: Surush, 1381 hijra. - 1392 pp.
5. Kamolov, F.A. «Forty Hadises» by Abdurrahmon Jomi and its Literary Values/ F.A. Kamolov,-Khujand, 2014. - 188 p.
6. Kahhola, Umar Rizo. Mu'jam ul-mullifin (Authors' Gathering). - Beirut: ar-Risola publishing-house, 1414 hijra/1993. - 950 p.
7. Qozi, al-Quzzot. Musnad ash-shihob. Researched by Abdulmajid as-Salbi/ Q.Qozi. - Beirut; ar-Risola publishing-house, 1405 hijra. - V.2. - 890 p.
8. Qozi, Muhammad ibni Saloma. Ash-Shihob fi-l-hikami va-l-obod/ М.Qozi. - Bagdad: Shoyandar, 1327 hijra. - 1090 p.
9. Malikushshuaro, Bahor. Stylistics or the History of Persian Pose Development/ B.Malikushshuaro. -Dushanbe: Bukhara, 2012. - 570 p.
10.Rovandi,Qutbuddin.Ziyo ush-shihob fi sharhi shihob ul-akhbor.Corrected and researched by Hasan Qosimi/Q.Rovandi.-Tehran:Dor ul-kutub al-isalamiya(Islamic Library),1389 hijra.-458 pp.
11.Rovandi,Najmuddin.Rohat as-sudur va oyat us-sudur.Corrected by Muhammadiqbol;Attempted by Mujtabo Minavi;the author of introduction Badeyzzamon Furuzonfar/N.Rovandi.-Tehran:Great Amir,1364 hijra.-585 p.
12.Translation and the Persian Commentary to Shihob ul-Akhbor. Corrected by Muhammadtaqii Donishpazhuh. - Tehran, 1349 hijra. - 250 p.
13.Hasan, Ansori. Written Copy of «Sharhi Shihob ul-Akhbor» by Abulfutuhi Rozi / Ansori H. // Bulletin of the Persian Linguistics and Literature, the third year, Issue 4, 1391 hijra. - Р. 69 - 80.
14.Hoji Khalifa.Kashf uz-zunun an acomi al kutub va-l-funun.Researched by Muhammad Sharafuddin Yoltaqoyo.V.1- 2/ K.Hoji. Beirut - Lebanon:Dor Ehyo at-Turros al-Arabiya,1360 hijra/1941.-2056 p.
15.The Persian Commentary to Shihob ul-Akhbor (Some Words of Prophet). The author of introduction, correction and revising Jaloluddini Husaynii Urmavii Muhaddis. - Tehran: Centre of scientific-cultural publishing-house, 1361 hijra. - 411 p.
Перевод и персидские комментарии к «Шихоб ал-ахбор»
Ключевые слова: перевод «Шихоб ал-ахбора», перевод с арабского на персидский, Мухаммад ибн Салома (Козии Куззоа), Насируддин Туси, «Рух ал-ахбоб», «Тарк ал-итноб», виды перевода.
В статье анализируются особенности перевода и комментариев к книге «Шихоб ал-ахбор фи-л хикам ва-л-амсол ва-л-одоб» Мухаммада ибн Саломы. На основе исторических, литературных и религиозных источников выявлены двадцать переводов и комментариев к книге Ибн Саломы, которые разделены автором на три группы. Исследованы и сопоставлены следующие переводы и комментарии, в полном объёме сохранившиеся до наших дней: перевод и комментарий под названием «Тарк ал-итноб», перевод анонимного автора, именуемый «Списком университета»; перевод и толкование «Рух ал-ахбоб», принадлежащие перу Насируддина Туси. Отмечается, что, хотя «Шихоб ал-ахбор» является сборником хадисов пророка, относится к трудам религиозного характера и считается образцом дидактических и проповеднических книг, однако стихотворные отрывки и предания, притчи и поговорки, использованные в переводах и комментариях, придают книге литературную ценность. Делается вывод, что труд Мухаммада ибн Саломы оказал определённое влияние на становление традиции составления сборников высказываний и сентенций пророка, таких как «Тысяча и один хадис», «Сорок хадисов», «Сто и один хадис», получивших бурное развитие в персидско-таджикской литературе в XI-XV веках.
Translation and Persian Commentaries to «Shihob al-akhbor»
Ke words: translation of «Shahab al-akhbor» translation from Arabic into Persian, Muhammad ibn Salom (Kozi-iKuzzot), Nosiruddin Tusi, «Ruh al-ahbob», «Tark al-itnob», types of translation
The article dwells on the peculiarities of the translation and commentary to the book of «Shihob al-akhbor fi-l hikam va-lamsol va-l-odob» by Muhammad ibn Salom. Designing on the premise of historical, literary and religious sources the author elicits twenty translations and commentaries beset with Ibn Salom's book which the latters in form were divided into three groups by the author. He explores the following translations and commentaries preserved up to nowadays in undamaged volume comparatively including: a translation and commentary under the title of «Tark al-itnob», a translation of «List of University» by this author, a translation and interpretation of «Ruh al-ahbob» belonging to Nasriddin Tusi'spen. In is stressed that though the theme in question is the collection of Prophet's hadises refers to the works of religious features and considers as a Pattern of didactical and preaching book, however, due to the usage of versified fragments and tales, parables and sayings in the translations and commentaries delivers to the book a literary value. The author comes to the conclusion that the literary production of Muhammad ibn Salom renders certain sway over the formation of traditions dealing with the composing collection of sayings and gnomes of Prophet such as: «Thousand Hadises and one more», «Forty Hadises», Hundred Hadises and one more» which gained a rapid development in the Persian-Tajik literature referring to the XI-th - the XV-th centuries. Маълумот дар бораи муаллиф:
Х,амробоев Насимцон Абдуллоцонович, номзади илщои филология, докторанти кафедраи забон ва адабиёти форсии факултаи забощои шарщи Донишгоци давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Fафуров (Цущурии Тоцикистон, ш.Хуцанд). E-mail: knasim@mail.ru Сведения об авторе:
Хамробоев Насимчон Абдуллочонович, кандидат филологических наук, докторант кафедры персидского языка и литературы факультета восточных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова. E-mail: knasim@mail.ru Information about the author:
Hamroboyev Nasimjon Abdullojonovich, Candidate of Philological Sciences, Claimant for Doctor's degree of Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic Tajikistan, Khujand), E-mail: knasim@mail.ru'
