CC BY
0UOT: 811.111
ADEKVATLIQ VO EKViVALENTLiKDO M9NA ANLAYI§I
gultokIn aziM QIZI salmanova
Azarbaycan Memarliq va in§aat Universiteti 3cnabi Dillar kafedrasi, muallim B aki/Azarbaycan
Xulasa:
Ekvivalent termini bir gox elm sahdldrindd i^lanmakdadir. Latin man§ali bu termindan dilgilihdd da geni§ istifada olunur. Terminin harfi manasi isa "barabarqiymatli, barabardayarli" demakdir. Xususila tarcuma asarlarinda intensiv §akildd i§lanan bu termin bu va ya digar mana anlayifina barabar tutulan, har hansi cahatdan ona uygun galan, onu avaz edan mana nazarda tutulur. Azarbaycan va ingilis dillarindaki leksik vahidlar nadir hallarda adekvat olur. Bunun asas sababi isa har iki dilin farqli morfoloji qurulu§a malik olmasidir. Farqli dil ailasina, farqli dil qurulu§una-biri iltisaqi, digari isa flektiv, malik ingilis va Azarbaycan dillarinda tarcuma prosesinda nadir hallarda mutlaq adekvatlara rast galinir ki, bunlara da dubletlar deyilir. Mutlaq adekvatliq va ekvivalentlik o zaman realla§ir ki, har iki dildaki leksik vahidlar tam eyni semantika danism. Maqalada mahz ingilis va Azarbaycan dillarinda tarcuma prosesinda meydana gixan ekvivalentlikda mana anlayi§indan va bu problema dunya dilgilarinin yana§masindan bahs edilib.
Agar sozlzr: adekvatliq, ekvivalentlik, mana, soz, anlayi§.
Giri§
Adekvatliq va ekvivalentlik anlayi§i dil9ilkda six i§lanan terminlardan sayilir. Xususila bir dildan digarina tarcuma prosesinda adekvat va ekvivalent leksikanin i§lanmasi tarcumanin ugurlu alinmasina sabab olur. Manba dildan hadaf dila tarcuma prosesinda adekvat va ekvivalent leksika o dil vahidlari sayilir ki, onlarda mana eynila i§lansin.
Mananin adekvatliqda va ekvivalentlikda olan rolundan muxtalif elm sahalarinin tadqiqat9ilari bahs etmi§lar.
Mantiq elmi ila ma§gul olanlarin, di^ilar, psixolinqvistlar, adabiyyat§unaslarin [3;4;7;9;11;14;15;17] bir 9ox asarlari mana, adekvatliq va ekvivalentlik anlayi§larina hasr edilmi§dir. Bu tip asarlarin 90X olmasi bu anlayi§larin tafsirinin qeyri-muayyanliyina va onlarin murakkab qar§iliqli alaqasina i§ara edir. G.F. Frege va onun mantiq9i ardicillari (R. Montagu, M. Creswell, D. Lewis) dilin dunyanin obyektlarina istinad etdiyi referensial nazariyyanin tarafdarlari idilar. R.i. Pavilionisin mulahizalarina gora, dilin ox§ar "mutlaqla§masi" B. Rassel va L. Vitgen§teynin falsafasinda da mu§ahida edilmi§dir. Alimlar bela hesab edirdi ki, tabii dilin mantiqi qurulu§u dunyanin qurulu§unu aks etdirmalidir. Tacrubada tabii dilin ideal suni dildan farqli oldugu aydin oldu, 9unki o, dunyanin qurulu§unu real va qeyri-real terminlarla adekvat §akilda aks etdira bilmir.
"Muxtalif sistemli dillarin qrammatik xususiyyatlari arasindaki farqlar tarcuma zamani daha bariz §akilda ortaya 9ixir. 9lbatta, orijinalin qrammatik qurulu§unu, cumlada soz sirasini, ayri-ayri sintaktik konstruksiyalari eynila tarcuma dilina ko9urmak ba§lica maqsad hesab edilmir. Ekvivalent tarcumada maqsad orijinalda ifada olunan fikir, hiss va duygunun daqiq va aydin §akilda verilmasidir ki, bu zaman tarcuma dilinin qrammatik ifada vasitalarinin orijinaldakindan farqlanmasi qanunauygun hesab edilir. Lakin ayri-ayri qrammatik xususiyyatlar uslubi ahamiyyata malikdirsa, masalan, kalma oyunu, sintaktik takrarlar, cumla qurulu§unda inversiya, qrammatik avazlanmalar va s. tarcuma prosesinda nazara alinmasi son daraca vacibdir.[6] R. Raslovun fikirlarinda boyuk haqiqat movcuddur. Eyni sistema malik dillar arasinda adekvat va ekvivalent dil vahidlari tapmaq na qadar asandirsa, muxtalifsistemli dillar arasinda, masalan Azarbaycan va ingilis dillari arasinda adekvat va evivalen dil vahidlarinin tapilmasi o qadar 9atin bir proses sayilir.
Leksik vahid ilk novbada i§aradir. Sozun manasi eyni zamanda i§aranin manasi ila alaqalandirilir.
Mana ham da birba§a dark edilmayan, lakin buna baxmayaraq, dilin özüna aid olan bir növ universal, darin struktur kimi qabul edilir. Bu prinsip bir 9ox ma§in tarcümasi sistemlarinin asasini ta§kil etmi§dir (Mana modeli <=> i.A. Mel9ukun matni, i.i. Revzin, V.Y. Rosenzweig, Y.N. Mar9uk va s. ma§in tarcümasi modellari).
Bu mana anlayi§ina semantikanin tafsir konsepsiyasi va ya "mananin cabri" uygun galirdi. [15, s. 37]. Bu nazariyyaya göra, darin struktur müayyan mahdud sayda qaydalara uygun qurulur va onun komponentlari "mana atomlari" adlanan semantik va sintaktik markerlardir. Dili ba§a dü§mak onun darin strukturunu dark etmakla tamin edilir. Manba dildan hadaf dila tarcüma zamani ekvivalentlardan istifadanin ilkin §arti har iki dildaki ekvivalent strukturlarin manalannin eyni olmasidir.
Bunun ü9ün manba va hadaf dilda dani§anlarin müvafiq dil biliklari olmalidir. Belalikla, yalniz dil sistemindaki alaqalari bilmak onun ifadalarini ba§a dü§maya imkan verir. Xarici alam haqqinda biliklar, bütün "ekstralinqvistik amillar"in ana dilinda dani§anin tafsir saylari ila he9 bir alaqasi yoxdur. Mana va ahamiyyat müasir anlayi§i, §übhasiz ki, dayi§ikliklara maruz qalmi§dir. Hazirki marhalada etiraf olunur ki, i§aranin manasi bir 9ox aspektlari ehtiva edir. Har iki dildaki ekvivalent dil vahidlarinin istifadasinda ekstralinqvistik amillarin da böyük rolu vardir.Tarcüma prosesinda ekvivalent dil strukturlarinn tapilmasinda ekstralinqvistik amillarin böyük va danilmaz rolu vardir. Ekvivalentlarin tapilmasinda xalqin dünyagörü§ünün, atraf alama münasibatinin, hatta cografi mühitinin, adat-ananalarinin, etnoqrafiyasinin alahidda önami mövcuddur:
Masalan, Kamal Abdullanin "Sehrbazlar darasi" asarindan gatirdiyimiz nümunaya va onun ingilis dilina tarcümasina nazar salaq:
"Gözal Pdrnisdni özüna artiq arvad elami§di vd günlarin bir günü bir oglan u§aqlari da anadan olmu§du bunlarin, gox fikirla§ib Mammadqulu bu u§agin adini qoydu Allahverdi, amma hardan-birdan azizlaya-azizlaya, oynada-oynada Gicinaqulu gagirirdi onu" [1, s. 200].
"He had already made Parnisa his wife and she had borne him a son. Mammadqulu thought long and hard and decided to call his son Allahverdi, but and again he teased him affectionately, calling him Nincompoop" [2, s.139].
Tarcüma9i hadaf dil da§iyicilarina "Allahverdi" antroponiminin izahini vermaya ehtiyac duyur. " The name Allahverdi means given by God equivalent to the name Theodore".
I.M. Kobozeva ekstralinqvistik amillarla yana§i birba§a dü§üncaya aid olan psixi va real dünyanin kateqoriyalarini, praqmatik amillari, yani insan faaliyyatinda dilin maqsadyönlü istifadasi ila alaqali olanlari va alamatlarin özlari arasindaki alaqani xüsusi vurgulayir [11, s. 43].
Görünür, mananin 9oxöl9ülülüyünü par9alayan alava terminlarin yaranmasi linqvistik i§aranin mazmununun arxasinda nayin dayandiginin xüsusiyyatlarini müayyan etmak istayi ila dikta olunur. Strukturalist paradiqma 9ar9ivasinda manaya münasibat kifayat qadar birmanali idi: mana dila aid edilirdi.
Koqnitiv-diskursiv paradiqma manani mental sferaya qaytardi. Sintaktik aspektda L. Vitgen§teyn [8] va U. Kuayn [12] tarafindan payla§ilan nöqteyi-nazara göra ekvivalentlikda mananin asas anlayi§i dil istifada9isinin §üurunda mövcud olan a§ya ila onun §üurdaki inikasini ayirmaqdir. Leksik vahidlarin adekvatligi va ekvivalentliyi, ümumiyyatla, dil istifada9ilarinin bir-biri ila ünsiyyat qurmasina va ba§a dü§masina kömak edan nisbatan universal, zamana uygun bilik, asasinda mana formala§diran amil kimi müayyan edilir.
Bunu sübut etmak ü9ün psixoloq L.S. Viqotski, adabiyyat§ünas va filosof M.M. Baxtin va dil9i i.M. Kobozevanin mana va ekvivalentlik haqqinda xarakterik ifadalari taqdim edirik:
"...mana canli nitqda realla§an potensialdan ba§qa bir §ey deyildir" [9, s. 323].
"Dildaki sözlar he9 kima maxsus deyil, eyni zamanda biz onlari yalniz müayyan fardi nitqlarda e§idirik, ayri-ayri asarlarda oxuyuruq va burada sözlar artiq takca tipik deyil, ham da deyimin özünamaxsus fardi konteksti ila müayyan edilan az-9ox talaffüz edilan (janrdan asili olaraq) fardi ifadaya malikdir. Sözlarin neytral lügat manalari onun ümumiliyini va bu dilin bütün dani§anlarinin qar§iliqli anla§masini tamin edir, lakin canli nitq ünsiyyatinda sözlarin istifadasi hami§a fardi kontekstual xarakter da§iyir" [7, s. 282-283].
M.M. Baxtinin ifada etdiyi fikirda manadan birba§a bahs edilmir, lakin onun yaradiciliginin daha geni§ kontekstindan aydin olur ki, dilda sózlarin manasinin formala§masindan yaranir. Fikrimizca, illüstrativ maqsadlar ü9ün taqdim olunan ü9 mana va ahamiyyat mafhumu kifayatdir. Bu nóqteyi-nazar bir 90X tadqiqat9i tarafindan payla§ilir.
Belalikla, mana mazmun asasinda formala§an va i§aralayanin fardi dark edilmasi ila bagli olan malumatdir.
Ham mana, ham da mazmun insan §üuruna aiddir, lakin i§aralayicinin manasi ana dilinda dani§anlarin aksariyyati tarafindan bólü§dürülürsa va tez-tez avtomatik olaraq yenilanirsa, bu halda mana müayyan kontekstda mananin hayata ke9irilmasi va §axsi tacrüba, tarcüma9inin ilkin biliklari asasinda müayyan mana sahasinin dark edilmasi ila baglidir.
Malumat ideal mahiyyat da§isa da, mü§ahida olunmasa da, he9 vaxt gizli górünmür. Bu, dil deyiminin formasi ila onun manasi arasindaki alaqanin §artiliyi ila izah olunur: dilin formasi onun manasini ta§kil edan malumati avtomatik olaraq §üurda oyadir.Bunun müqabilinda mana adlanan malumat ona nail olmaq ü9ün aktiv §üur faaliyyati talab edir.
Góstarici ila i§aralanan arasinda birba§a alaqanin süniliyi barada F.de Sossürdan galan anana P.P. Da§inimayeva tarafindan da góstarilmi§dir [10, s. 18].
Mananin mazmuna münasibatda üstünlüyünü qabul edarak, qeyd etmak lazimdir ki, tarixan manalar mazmun asasinda formala§ir. Tani§ olmayan bir obyekt va ya hadisa ila qar§ila§an insan, ona tani§ bir obyekt va ya hadisa ila qar§ila§an insan, dark etmak maqsadi ila onu bir §akilda tayin etmaya 9ali§ir. A.M. Kaplunenkonun qeyd etdiyi kimi, konseptin ilkin marhalasi anlayi§in formala§masina uygun galir va konseptlar isa kifayat qadar fardi oldugundan onlar ham da farqlar diskursunda móvcuddur.
Bundan alava, idrakin takamülü zamani konseptin mazmunu daqiqla§dirilir va ahata dairasi daralir ki, bu da koordinasiya diskursuna xarakterikdir, 9ünki i§ara edan birmanali olaraq qavranilir va kommunikasiya i§tirak9ilarina bir-birini ba§a dü§maya imkan verir. Tarcüma9i, albatta ki, ilk nóvbada sózlarin uzun müddat istifada naticasinda 9oxdan tasbit edilmi§ manalari ila ma§gul olur.
Mananin bilavasita qavrayi§dan gizladilmasina galinca, bu xüsusiyyat Í.M. Kobozeva tarafindan sózün manasinin tahlili asasinda góstarilmi§dir. Belalikla, mana ifadada dolayi yolla, masalan, i§ara ila góstarilan malumatdir va sonra yenidan qurulmalidir.
Unikal leksik laya malik matnlarda mana termini ila i§lamak onunla asaslandirilir ki, tarcüma9i ham da sathi qavrayi§ ü9ün al9atmaz olan malumatlari alda etmalidir; lakin bu, bir qayda olaraq, xarici dil matninda nayisa gizlatmak istayan müallifin niyyati ila deyil, orijinalin ingilis repisientina tani§ olmayan hadisalara istinad etmasi ila baglidir. Haqiqatan da, "fon manalari ana dilinda dani§an insanlarin madaniyyati ila six baglidir. Onlar müxtalif dillarda ahamiyyatli daracada farqlana bilar" [ 18, s. 34]. Mananin xalqin madaniyyatindan asililigina galinca, qeyd etmak lazimdir ki, bazi müasir asarlarda, masalan, mananin subyektiv da ola bilacayi móvqeyi sübuta yetirilir.
Belalikla, tadqiqat góstarir ki, qaranliq va i§iq sifatlarinin aktivla§dirdiyi bilik strukturlari rus va fransiz repisientlari ü9ün bir-birindan farqlidir. Bela qanaata galinir ki: "Mana bilik strukturudur, madaniyyat va dil vahdati ila birlaban müayyan bir xalq icmasinin atraf mühitla qar§iliqli alaqasinin milli spesifik tacrübasinda formala§ir" [5, s. 360]. Bu natica V.Fon Humboldt va onun ardicillarinin dünyanin tasnifatinin unikalligi, onun müayyan madani-linqvistik birliyin da§iyicisi tarafindan qavranilmasi haqqinda fikirlarini xatirladir.
"Mananin antroposentrik" va "etnosentrik" olmasi ila razila§mamaq 9atindir, bela ki, E.V. Padu9evanin qeyd etdiyi kimi, dünya aslinda oldugu kimi deyil, dünyaya óz baxi§ini tayin edan müayyan bir dilda dani§anlara góründüyü kimi tasvir olunur [16, s. 5]. Eyni zamanda qeyd etmak lazimdir ki, dilin idrak va tafakküra tasiri oldugu kimi, dü§ünca tarzi da dilda ifada olunur. Bu fikir "dil fikrin bilavasita realligidir" kimi ma§hur ifadasinda aksini tapmi§dir.
Mananin subyektivliyi müayyan bir madani-linqvistik birliya xas olan dünya fraqmentlarinin qavranilmasi kimi ba§a dü§ülür. Mananin subyektivliyi onunla izah olunur ki, matni ba§a dü§mak sózlarin linqvistik manalari haqqinda bilikla yana§i, daha sonra tarcüma9inin §üurunun müayyan bir kontekst ü9ün adekvat olan mana fraqmentini yenilamak, müvafiq asas biliklari calb etmak ü9ün faal
içini talab edir, hansi ki müayyan madani va linqvistik birliyin nümayandalari arasinda sözlarin manalarinin qavranilmasinin xüsusiyyatlarini bilmakla mahdudla§mir. Manba dildan hadaf dila tarcüma zamani adekvat dil vahidlarinin tarcümasinda manani bilmak heç da hami§a i§a yaramir. Hadaf dilda hamin manaya ekvivalent mananin tapilmasi daha vacib amil sayilir.
Nahayat, mananin subyektivliyini qavrayiçin fenomenoloji tabiati dikta edir. M.V. Malinoviçin qeyd etdiyi kimi, mana "faal faaliyyat göstaran qneseoloji man" subyektinin fardi va sosial tacrübasi ila idrak, yaradici faaliyyatinin naticasidir. Dünyanin cisimlarini, hadisalarini va onun digar faktlanni dark etmakla, o, onlari özünün fenomenoloji va sababli tafakküründan - obyektiv realligin §üurlu aks etdirilmasi prosesi - onun aks etdirilmasinin §üursuz prosesidir, çûnki o, insanin emosiya va hisslarini özünda ehtiva edir" [13, s.28]. Bundan alava, mana va mananin bölünmasi ifadanin tamamila linqvistik biliya asaslanan "sathi" ba§a dü§ülmasi ila onun faktiki tafsiri arasindaki farqi göstarir fikri ila razilaçmaq olmaz. Bu araçdirma çarçivasinda mana va mananin müayyanla§dirilmasi tarcüma prosesinin mahiyyatini açiqlamaq maqsadina xidmat edir. Eyni zamanda vurgulamaq lazimdir ki, mana va mazmun bir-birina zidd deyil, vahdat taçkil edir.
Natica
Belalikla, yuxarida qeyd olunanlardan bela bir naticaya galinir ki, tar^maçi malumati ba§a dü§arkan, ilk növbada, matni taçkil edan sözlarin manasina asaslanir. V.Ekonun yazdigi kimi, "...the interpreter must first of all take for granted a zero-degree meaning" [3, s. 36]. ilk növbada sözlarin prototip manalari götürülür va onlarin asasinda sonradan §arh verilir. Kontekst §arhlarin sayini azaldir, sözlarin hansi manada içladildiyini va matnda üstüörtülü çakilda verilan adekvat sözlarin bu manalari aydinlaçdira bilacayini göstarir. Tarcüma olunmuç matnlari ba§a dü§mak üçün matnin semantik uygunluguna va matnda i§lanmi§ ekvivalent leksikaya uygunlaçdirilir. Lakin baçlangic addim matni taçkil edan sözlarin asas lügat manalarini ba§a dü§makdir. Alimlarin mana haqqindan fikirlarini araçdirdiqdan sonra bir daha amin olduq ki, bir-birlarina adekvat va ekvivalent olan dil vahidlarinda mana mürakkab va mazmunca hacmli anlayi§ kimi müayyan edilir. Belalikla, mana ila leksik vahid arasindaki alaqa dialektik xarakter daçiyir.
iSTiFADa OLUNMUS 9D9BiYYAT
1. Abdulla K. Sehrbazlar darasi. - Baki: Mutarcim, 2006. - 224 sah.
2. Rasulov Э. Ekvivalent tarcumada maqsad orijinalda ifada olunan fikir, hiss va duygunun daqiq va aydin §akilda verilmasidir https://aydinyol.aztc.gov.az/newsview/940 Aydin Yol / Ekvivalent tarcumada maqsad orijinalda ifada olunan fikir, hiss va duygunun daqiq va aydin §akilda verilmasidir (aztc.gov.az)
3. Abdulla K. Valley of the sorcerers. Strategic Book Publishing and Rights Co. 2014
4. Eco U. Mouse or Rat? Translation as Negotiation. London : Phoenix Press, 2004. 208 p.
5. Eco U. The Limits of Interpretation. Bloomington : Indiana University Press, 1990. 295 p.
6. Каплуненко А. М. «Передача смысла» как научная мифологема со временного переводоведения // Вестн. БГУ. Спецвыпуск. 2012, с. 194- 198.
7. Бахтин М. М. Эстетика словесного творчества. 2-е изд. М. : Искус ство, 1986. 445 с.
8. Витгенштейн Л. Логико-Философский трактат [Электронный ресурс]. URL: http://filosof.historic.ru/books/item/f00/s00/z0000272/ st000.shtml (дата обращения: 18.10.2017).
9. Выготский Л. С. Мышление и речь. М. : Лабиринт, 1999. 352 с.
10. Дашинимаева П. П. Теория значимости как основа психонейролинг вистической концепции непереводимости : автореф. дис. ... д-ра филол. наук. Иркутск, 2010а. 46 с.
11. Кобозева И. М. Лингвистическая семантика. 4-е изд. М. : URSS, 2009.
12. Куайн У. В. О. Слово и объект. М. : Логос, Праксис, 2000. 386 с.
13. Малинович М. В. Концепты. Категории: языковая реальность. Ир кутск : Изд-во ИГЛУ, 2011. 382 с.
14. Новиков А. И. Смысл: семь дихотомических признаков // Теория и практика речевых исследований. М., 1999, c. 132-144.
15. Павилёнис Р. И. Проблема смысла: современный логико-философский анализ языка. М. : Мысль, 1983. 286 с.
16. Падучева Е. В. Феномен Анны Вежбицкой // Язык. Культура. Позна ние. М. : Рус. словари, 1996, c. 5-32.
17. Рассел Б. Исследование значения и истины. М. : Идея-Пресс, Дом интеллектуал. кн., 1999. 399 с.
18. Тарасова И. П. Смысл предложения-высказывания и коммуникация : автореф. дис. . д-ра филол. наук. М., 1992. 44 с.
