CC BY
0Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
UOT 37.01
SOSIAL DIALEKTLORIN FORMALASMASINDA ICTIMAI SIYASI AMILL9RIN ROLU
ZEYNALOVA MUNAVVAR TEYMURKHAN
Baç muallim, dissertant Azarbaycan Dillar Universiteti ORCÎD ÎD: 0000 -0003 -3217 -8957
Xulasz. Tdqdim olunmuç mdqald fdrqli sosial sinifldrd mdxsus olan insanlarin iradi vd yaxud qeyri-iradi çdkildd musahibinin nitqind vd uslubuna dsaslanaraq ozunun vd digdrldrinin hansi sosial tdbdqdyd aid oldugunu qiymdtldndird bilmdsi mdsldldrind hdsr olunmuçdur.
Mdlumdur ki, dilin tdbidtindd onun ictimai mahiyydti aparici rola malik olsa da, dil butovlukdd çoxçaxdli vd çoxfunksiyali bir hadisddir. Son tddqiqatlar gostdrir ki, dil tdbidtdn ictimai hadisd oldugundan, dildd bioloji, psixoloji, mdddni, siyasi,tarixi, cografi-drazi amilldrin dd rolu az dhdmiyydt kdsb etmir. Ndzdrd almaq lazimdir ki, dilin sosial aspektldri onun içldnmd sahdldri ild six baglidir vd dildd daniçan xalqin inkiçafi hdmin dilin dd inki§afina tdkan verir.
Açar sozlzr. sosial dialekt, unsiyydt, sosial diferensiallaçma, sosial §drait, sosial tdbdqdldr, mdi§dt leksikasi.
THE ROLE of SOCiO-POLiTiCAL FACTORS IN THE FORMATiON OF
SOCiAL DiALECTS
ZEYNALOVA MUNAVVAR TEYMURKHAN
Senior Lecturer, PhD student Azerbaijan University of Languages
Summary. The presented article is dedicated to the issues of how people belonging to different social classes can voluntarily or involuntarily assess what social class they and others belong to based on the interviewer's speech and style.
It is known that in the nature of language, its social essence has a leading role, but language as a whole is a multifaceted and multifunctional phenomenon. Recent studies show that, since language is a social phenomenon by nature, the role of biological, psychological, cultural, political, historical, geographical and territorial factors in language is no less important. It should be taken into account that the social aspects of the language are closely related to its areas of development, and the development of the people who speak the language promotes the development of that language as well.
Keywords. social dialect, communication, social differentiation, social conditions, social classes, everyday vocabulary.
Tzdqiqatmovzusunun aktualligi. Dildan istifada xususiyyati mahz bir qrup daniçani digar qrupdan farqlandirir. 9gar arazi dialektlarinin ananavi araçdirilmasi daha çox kand arazilari ila mahdudlaçirsa, sosial dialektlarin araçdirilmasi zamani çahar ahalisinin daniçiq xususiyyatlarinin araçdirilmasi ehtiyacini ortaya qoyur. Sosial dialekt istifadaçilarinin ortaq yaçam, tahsil, dunyagoruçu saviyyalari onlari eyni dil variasiyasindan istifadaya bir sozla mahkum edir.
Cografi variantlara alava olaraq sosial mansubiyyat daniçanin nitqina oz tasirini etmakdadir. Misal olaraq, iki uçaq eyni arazida boyuya bilar, ancaq onlardan birini daha varli ailada dogulub, ozal maktablarda tahsil alaraq bir sozla tam farqli muhitda boyumasi kasib ailada boyuyan, dovlat tahsil muassisasinda tahsil alan uçaqdan daniçiq tarzi ila farqlanacak. Yani, onlar farqli sosiolektin (sosial dialektin) istifadaçisi olacaqlar. Îngiltaradaki fahla sinfi dialekti da buna misal ola bilar.
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
Tsdqiqatinpraktikaya tatbiqi. Beysl Bern§teyn qeyd etmi§dir ki, farqli siniflarin dani§iq üslublari dü§üncalarin farqliliyina va dünyani da farqli dark etmaya gatirib 9ixarir. Farqli sosial siniflara aid iki müxtalif dil §ifralarini tasvir edan B. Bern§teyna göra orta sinfin nitqi "daqiq se9ilmi§", tarkibinda ismin, sifatin va feilin da yer aldigi "universal qaydalara" uygun olmasi ila xarakteriza olunur.
Dil va siniflara dair tadqiqatlar aparmi§ Beysl Bern§teyn öz ara§dirmalarinda insanlarin sosial tabaqala§malarinin aydin §akilda linqvistik variasiyalarda aks olundugunu diqqata 9atdirdir. Dilda har mafhumun sosial olmasina, yani dilin camiyyatdan kanarda na yarana, na ya§aya, na da inki§af eda bilmamasina baxmayaraq, müxtalif saviyyalarin vahidlari va onlarin variantlari sosial cahatdan eyni daracada §artlanmami§dir.
Bu zaman sosialla§mi§ münasibatlarin sosial §artlanmi§ dayi§ikliklarini va sosialla§mi§ münasibatlarin struktur §artlanmi§ dayi§ikliklarini farqlandirmak lazimdir. Masalan, har bir sözün yaranmasi sosial cahatdan §artlanmi§dir, lakin sözlarin ayri-ayri formalarinin, ayri-ayri fonemlarin va fonem variantalarinin yaranmasi bilavasita sosial talabatlar, §üurun inki§afi talabati ila §artlanmir, dil strukturunun dilin faaliyyat göstarmasinin onun daxili qanunlarina uygunla§masi vasitasila §artlanir. Bu formalar dil ünsürlarinin daxili qar§iliqli alaqalari ila §artlanan daxili proseslarin mahsuludur.
Sosiolinqvistik aspekt dil9iliyin yegana aspektidir ki, bu aspekt vasitasila istanilan halda dil9iliyin galacayini bütövlükda, dünyanin müxtalif dillarini faaliyyat göstarmasi va inki§afi, onlarin funksiyalarinin perspektivlarini, habela müxtalif dillarin strukturlarinin inki§afinin ümumi ananlarini proqnozla§dirmaga imkani verir.
Yalniz dilin sosial hadisa kimi tadqiqi biza imkan verir ki, dil saviyyalarinin tarixan yaranmasi manzarasini nazardan ke9irak. ölda olunmu§ bu tarixi manzaranin fonunda güman eda bilarik ki, ilk önca dilin iki saviyyali strukturunda paralel olaraq leksik va sintaktik sosialla§mi§ münasibatlar, sonra morfoloji, nahayat fonoloji sistem yaradilmi§dir. Na qadar taaccüblü olsa da tarixan indidan böyük va "yüksak" dil vahidi olan "ifada" zamanca man§ayina göra birincidir. Dil strukturunun an ki9ik vahidi olan "fonem" isa zaman etibari ila maniaca sonuncudur.
Dildaki sosialligin mahiyyati onunla izah olunur ki, mövcud nainki söz, söz birla§masi, cümla, hatta bir morfem bela tak bir camiyyat üzvü, fard tarafindan yaradila bilmaz, bu vahidlar kollektiv amayin, yani fardlar arasi ünsiyyatin naticasidir. Bu ünsiyyat prosesinda dilin sosial mahiyyati elaca da tak bir fard tarafindan yaradilmasi mümkün olmayan kollektivin iki va daha artiq üzvlari tarafindan birga amak va nitq faaliyyati prosesinda yaradilan §üurun sosialligini xatirladir. Har bir dil vahidinin sosialligi onun digar insanlar vasitasila dark olunaraq farqlandirilmasinda da özünü büruza verir.
Camiyyatda sosialliq dedikda müxtalif sosial siniflarin varligi nazarda tutulursa, dildaki sosialliq isa hamin sosial tabaqalarin siniflarinin hamin dildan hansi saviyyada istifadasini va hamin dildan na daracada bahralandiyinin göstaricisi kimi qiymatlandirila bilar.
Dil da§iyicisi olan fahlanin, kandlinin, burjuaziyanin, aristokratiyanin "dili" sonda dilin sosial diferensialla§masina gatirib 9ixarir. Dilin bu müxtalif §akillari adatan sosial dialektlar (sosdiolektlar) adlandirilir.
ögar tarixan ilk sosial diferensialla§ma prosesini nazardan ke9irsak, amayin ilk ictimai bölgüsü fonunda ibtidai qabila qurulu§unda tayfanin yaranmasi prosesinin camiyyatda ilkin sosial diferensiyanin yaranmasina takan verdiyinin §ahidi olariq. Mahz bu kollektiv daxilinda cins va ya§ xüsusiyyatlarina göra bölgü ilkin, tabii bölgü olaraq dilda diferensialla§ma alamatlarinin yaranmasina gatirib 9ixardi. Misal olaraq, tayfa daxilinda qadinin tutdugu mövqe ila alaqadar "qadin dilinin" tazahür etmasi faktini göstara bilarik. Burada qadin dili dedikda tabii olaraq onun özüna maxsus bir dil deyil, qadin nitqinda özünü büruza veran bazi spesifik alamatlar nazarda tutulur.
Qeyd etmak lazimdir ki, farqli tarixi dövrlar ü9ün dilin müxtalif sosialla§ma tiplari saciyyavidir. Bunlar qaliq sosial diferensiya va yaxud yeni tarixi §araita uygun olan yeni diferensialla§ma hali kimi da özünü biruza vera bilar. "Qadin dili" olaraq xarakteriza edilan qadin
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
2022 - 5.94 PHYLOLOGICAL SCIENCES
nitqinda ozünü büruza verán xarakterik xüsusiyyatlar farqli sosial §araitl ardan asili olaraq da meydana 9ixa bilar.
Yuxarida sadalanan §artlar qadinin camiyyatda rolu va ya qadinin aid oldugu camiyyatin ona münasibati fonunda meydana 9ixan xüsusiyyatlardir. Misal olaraq, Altay türklarina maxsus qadin mai§at leksikasini ki§i leksikasi ila qar§ila§dira bilarik.
Qadin Ki§i Tarcüma
Azu Ti§ Di§
Uran Bala U§aq
At Yilki At
Dillarda sosial-arazi diferensialla§ma prosesinin tarixan maldarligin akin9ilikdan ayrildigi dóvrda ba§ladigi güman edilir.Yani amayin ilk ictimai bólgüsü dilda da cox vacib bir prosesa takan vermi§dir. Daha sonra feodalizm qurulu§unda bu proses daha da süratlanir, belalikla müxtalif dialekt va §ivalarin yaranmasi ila naticalanir.
Daha sonralar kapitalizm qurulu§una xas olan markazi idara9iliyin qüvvatlanmasi, ólka daxilinda va xaricinda iqtisadi alaqalarin, elmin, sanayenin inki§afi va s. kimi sabablardan dolayi dil daxilinda §iva dialektlarin yaranma prosesi langiyir, daha sonralar isa §iva va dialektlarin milli dil formasinda tamarküzla§ma prosesi ba§ verir. Lakin biz bununla bela bu gun dünyada an inki§af etmi§ dillarin §iva va dialektlarini hala da mü§ahida edirik. Bu da ózlüyünda hamin dialekt va §iva da§iyicilarinin óz nitq §akillarina sadiq qalma, óz farqli xüsusiyyatlarini qoruyub saxlama arzu va istaklari ila alaqalandirila bilar. Qeyd etmak lazimdir ki, har bir dil daxilinda ba§ veran sosial-arazi diferensialla§ma prosesi dildaki sosial diferensialla§manin an sabit va daimi tipidir.
Eyni camiyyatda ya§ayan insanlari digar qrup insanlardan farqlamdiran dildan va dilin müxtalif 9alar va üslublarindan istifada bacarigi sosial dialektlarin óyranilmasi §ahar ahalisinin nitq xüsusiyyatlarinin óyranilmasi zaruratini meyana 9ixarmi§dir. Cografi variantlara alava olaraq sosial mansubiyyat dani§ani nitqina óz tasirini etmakdadir. Misal olaraq, iki u§aq eyni arazida bóyüya bilar, ancaq onlardan birini daha varli ailada dogulub, ózal maktablarda tahsil alaraq bir sózla tam farqli mühitda bóyümasi kasib ailada bóyüyan, dóvlat tahsil müassisasinda tahsil alan u§aqdan dani§iq tarzi ila farqlanacak. Yani, onlar farqli sosiolektin (sosial diaqlektin) istifada9isi olacaqlar. ingiltaradaki fahla sinfi dialekti da buna misal ola bilar.
Cografi sarhadlarla barabar sosial farqliliklar da qruplarin dilina tasir edir. Har bir camiyyatda yüksak tabaqanin dili a§agi, fahla, kandlilarin istifada etdiyi variantdan farqli tarzda mü§ahida edilir. Misal olaraq ingilis camiyyatinin daxilindaki farqliliya nazar yetirak: Received pronounciation (RP) yüksak tabaqanin, yuxari sinifin dani§iq normasi olaraq dayarlandirilir. Standart English dünyanin har yerindaki savadli, tahsilli insanlarin sosiolektidir. Camiyyatlar daxilinda biz eyni zamanda qadin vaki§ilarin farqli sosiolektlardan istifada etdiklarinin da §ahidi oluruq.
Dil9ilikda müayyan sosial-iqtisadi qrup, pe§a, ya§ va digar qruplar tarafindan istifada olunan leksik vahidlar toplusu sosiolekt adlandirilir. Sosiolektlara bazan jarqon va slanqlara sinonim olaraq da yana§ilir. Sosiolinqvistlar sosiolektlari xüsusi linqvistik terminlarin paylanmasini tahlil edarak müayyanla§dirirlar. Masalan: Sosiolinqvist eyni dil da§iyicisi olan camiyyat daxilinda "you" avazliyinin i§lanma xüsusiyyatlarini ara§diraraq naticalar alda eda bilir. 9gar camiyyatda müayyan bir sosial qrup "you"-nun camini "your" kimi istifada edirsa, demali bu zaman sosiolektin varligindan dani§a bilarik.
Yuxarida deyilanlari bir daha ümumila§dirarak demak istardik ki, bir qrup dani§anlari digarindan farqlandiran onlarin dildan istifada eda bilmak qabiliyyatidir. Regional dialektlarin ananavi tadqiqi daha 9ox kand yerlari ila mahdudla§irsa, sosial dialektlarin óyranilmasi §ahar ahalisinin nitq xüsusiyyatlarinin óyranilmasinin zaruriliyini meydana 9ixarir. Sosial dialekt istifada9ilarinin ümumi hayati, tahsili, dünyagórü§ü onlari eyni dilin müxtalif variantindan istifada etmaya istiqamatlandirir.
Natica. Camiyyatin sinfi differensiyasi ila sosial dialektlar arasinda alaqa var, 9ünki sosial dialektlar sinfi differensiyanin móvcudlugunun naticasi kimi meydana 9ixir. Ba§qa sózla ifada etsak,
Impact Factor: SJIF 2G21 - 5.S1 2G22 - 5.94
camiyyatin sosial differensiyasinin meydana galmasi ila dilda da sosial differensiya ba§ verir, yani camiyyatda ba§ veran ictimai-siyasi dayiçikliklar naticasinda dilda da sosial differensiya amalagalir. Bu baximdan ictimai quruluçun, ideologiyanin dayiçmasi sosial dialektlarin formalaçmasina öz tasirini göstarir.
Sosial tabaqalaçma camiyyatda ba§ veran qruplaçmalarin mövcudlugunu, ahalinin müxtalif laylari arasindaki barabarsizliyi özünda aks etdirir. Bu qeyri-barabarlik galir (qazanc), pe§a, tahsil, sosial-iqtisadi va siyasi durum kimi faktorlarla izah oluna bilar. Sadalanan bu faktlar bu va ya digar amillar sosial tabaqalaçmaya gatirib çixarir. Sosial-linqvistik parametrlarin dil variasiyalarina tasirini tahlil edarkan müxtalif ictimai tabaqalara aid qruplarin nitqlarinda müayyan saslarin, sözlarin va nahayat qrammatik xüsuusiyyatlarin takrarlanmasinin §ahidi oluruq.
9D9BIYYAT
Azarbaycan dilinda
1. Babayev, A. Dilçiliya giri§ / A. Babayev. - Baki: Maarif, - 1992, - 504 s.
2. Racabli, Э. Sosiolinqvistika / Э. Racabli. - Baki: - Nurlan - 2004, - 516 s.
ingilis dilinda
3. Wolfram, W. Social varieties of American English language in the USA / W.Wolfram. -Cambridge: University, Cambridge University Press, - 2004. - 58-75 pp.
4. Holmes, J. An introduction to Sociolinguistics. - Routledge. - 2013. - 489 p.
5. Dirven, R., Marijolyn, V. Cognitive Exploriation of Language and Linguistics, - John Benjamins Publishing Company, - 2004, - 277 p.
