Научная статья на тему 'Значение национальных и этносоциальных процессов в социологическом исследовании человеческого капитала'

Значение национальных и этносоциальных процессов в социологическом исследовании человеческого капитала Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
60
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
человеческий капитал / этносоциальный / динамика / трансформация / инновация / наука / образование / здоровье / культура / промышленность / постмодернизм / феномен / общество / традиция / менталитет. / human capital / ethnosocial / dynamics / transformation / innovation / science / education / health / culture / industry / postmodernism / phenomenon / society / tradition / mentality.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мухриддин Содирджонов

Социологические исследования и изучение человеческого капитала приобретают все большее значение в современных социальных исследованиях. В статье исследуется социологический генезис концепции человеческого капитала в этносоциальных процессах, вопервых, наблюдение за его инновационным развитием как социальным феноменом, а во-вторых, проблема человеческого капитала как социокультурного феномена.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The importance of national and ethnosocial processes in the sociological research of human capital

Sociological research and study of human capital is becoming increasingly important in modern social research. This article examines the sociological genesis of the concept of human capital in ethnoscial processes, firstly, the observation of its innovative development as a social phenomenon, and secondly, the problem of human capital as a socio-cultural phenomenon.

Текст научной работы на тему «Значение национальных и этносоциальных процессов в социологическом исследовании человеческого капитала»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

The importance of national and ethnosocial processes in the sociological research of human capital

Muhriddin SODIRJONOV1

Namangan State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 25 June 2021

Keywords: human capital, ethnosocial, dynamics, transformation, innovation, science, education, health, culture, industry, postmodernism, phenomenon, society, tradition, mentality.

Sociological research and study of human capital is becoming increasingly important in modern social research. This article examines the sociological genesis of the concept of human capital in ethnoscial processes, firstly, the observation of its innovative development as a social phenomenon, and secondly, the problem of human capital as a socio-cultural phenomenon.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Инсон капиталини социологик тад;и; этишда миллий ва этносоциал жараёнларнинг ахамияти

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

инсон капитали, этносоциал, динамика, трансформация, инновация, фан, таълим, саломатлик, маданият, индустриал, посмодернизм, феномен, жамият, урф-одат, менталитет.

Замонавий ижтимоий тад;и;отларда инсон капиталини социологик тад;и; этиш х,амда урганиш долзарб ах,амият касб этмо;да. Ушбу ма;олада этносоциал жараёнларда биринчидан, инсон капитали тушунчасининг социологик генезисини ани;лаш, унинг ижтимоий хрдиса сифатида инновацион ривожланиш жих,атларини кузатиш ва иккинчидан, инсон капитали муаммосини ижтимоий-маданий феномен сифатида тад;и; этилди.

1 Doctoral student, Namangan State University. Namangan, Uzbekistan. E-mail: sodirjonov@mail.ru.

IScience

iArouyA Ci'm Срлсе

Значение национальных и этносоциальных процессов в социологическом исследовании человеческого капитала

_ АННОТАЦИЯ_

Ключевые слова:

человеческий капитал,

этносоциальный,

динамика,

трансформация,

инновация,

наука,

образование,

здоровье,

культура,

промышленность,

постмодернизм,

феномен,

общество,

традиция,

менталитет.

Социологические исследования и изучение человеческого капитала приобретают все большее значение в современных социальных исследованиях. В статье исследуется социологический генезис концепции человеческого капитала в этносоциальных процессах, во-первых, наблюдение за его инновационным развитием как социальным феноменом, а во-вторых, проблема человеческого капитала как социокультурного феномена.

Глобаллашув жараёнлари кечаётган бир даврда хам этник ва демографик вазиятлар долзарб масала сифатида уз ахамиятини са;лаб ;олмо;да. Уз навбатида, хал;аро ми;ёсда урбанизация ва миграция жараёнларининг кучайиши натижасида хал;ларнинг ассимиляциялашуви, демографик маргиналликнинг тезлашиб кетиши туфайли инсон омилига богли; янги муаммоларни пайдо булишига сабаб булмокда. Бундай вазиятда миллий ва этносоциал хусусусиятлар асосида инсон капиталининг мохияти, унинг ривожланиб бориш тенденциялари ва турмуш бар;арорлиги масалаларини урганиш заруратини келтириб чи;армо;да.

Жахоннинг етакчи илгор тад;и;от марказлари ва университетларида "инсон капитали" муаммоси этносоциал ва миллий идентиклик хусусиятларини инобатга олган холда илмий изланишларнинг тад;и;от объектига айланмо;да. Хал;аро ми;ёсда инсон капиталини такомиллаштиришга доир мехнат бозорининг самарали ишлаш механизмларини жорий ;илиш, демографик ва этник омилларнинг урбанизация жараёнларига ижтимоий таъсири, минта;авий ёки худудий хусусиятларга кура ахоли зичлигига оид муаммолар тахлилига оид тад;и;отлар олиб борилмо;да.

Ушбу тад;и;отимиз вазифасидан келиб чи;иб икки жихатга асосий эътибор ;аратилади:

биринчидан, инсон капитали тушунчасининг социологик генезисини ани;лаш, унинг ижтимоий ходиса сифатида инновацион ривожланиш жихатларини кузатиш;

иккинчидан, инсон капитали муаммосини ижтимоий-маданий феномен сифатида асослаш.

Илгари сурилган тад;и;от масалаларига утишдан олдин ушбу инсон капитали омилига "маданият" тушунчасининг таъсири ва унга богли; холда этносоциологик тад;и;отлар ;андай тал;ин этилишини аницлаб олиш масалаларига эътибор ;аратамиз.

Этносоциал жараёнларда кечаётган инновацион жараёнлар мисолида биз социумнинг динамикаси ва трансформациялашувига социологик жихатдан бахо беришимиз мумкин. Чунки хар ;андай инсон омили бир манзилдан иккинчисига кучар

iMlSf 1РПГР

Ull lv"'" Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

экан, унинг асосида инновациялар, яъни янгиликлар ва узгаришлар ётади. ХХ асрнинг 30 йилларидан бошлабок ижтимоий-маданий узгаришлар хусусият-ларини кузатадиган булсак, улар технологик ва аср сунгига келиб ахборот-техник инкилоблар натижасида вужудга келганлигига гувох булиш мумкин.

Х,озирги илмий-назарий дискурсда инсон капиталининг инновациялар билан богликлиги хусусида куп марталаб илмий мулохаза юритилмасин, унда этносоциал омилларнинг хам урни ю;орилигини инкор этиш кийин. Дунё тажрибасида "Япон мужизаси", "Осиё йулбарслари" (Сингапур, Малайзия, Жанубий Корея каби давлатлар назарда тутилади), "Цайта уйгонган Хитой" каби атамаларнинг илмий талаффузга киритилгани, хамда и;тисодиёт, сиёсат, таълим, ижтимоий ривожланиш сохаларида фойдаланилаётганлиги маълум.

Социумда ахборот-технологик инновацияларга богли; узгаришлар "чизиги" техник жихат ва и;тисодий томондан социомаданий томонга трансфор-мациялашди. Инсон капиталини ривожлантириш сохасидаги инновация масала-лари долзарблашди. Ишлаб чи;ариш сохаси кетидан, маданиятнинг бош;а сохалари онгли, ма;садли инновацион фаолият объекти булди. Бу эса бир ;атор тад;и;отчиларга ижтимоий-маданий типида инновацион ривожланишга узил-кесил утишини тасди;лашга имкон беради [1. Б. 37]. Капитал учун шаклланган устуворликлардаги алмашинувлар тугрисидаги илмий прогноз концепциялари ижтимоий-и;тисодий ва ишлаб чи;ариш сохалари тенденцияларини урганишга ;аратилди. Масалан, америкалик социолог Д. Беллнинг "постиндустриал жамият" назарияси [2. Б. 47] асосан маданият сохасини камраб олган булса, испаниялик мутафаккир олим М. Кастельс ишларида сиёсий капитал масалаларини куришимиз мумкин [3. Б. 601].

ХХ асрнинг сунгги ун йилликларида дунё буйлаб кенг таркалган постиндустриал жамиятдан кейинги маданий парадигма "постмодернизм" назарияси ижтимоий-маданий капитал хусусиятларга "даъвогар"лик килади. Россиялик тани;ли олим А. Кравченко постмодернизм феноменини тавсифлаб, ;айд этади: "Постмодернизм уз мавжудлиги ор;али иккинчи минг йиллик сунгига келиб айнан маданиятни кишилик жамиятининг янгиланишлари руй берадиган соха булишлигини исботлади" [4. Б. 689].

Замонавий ижтимоий тад;и;отларда инсон капиталига инновацияларнинг таъсири урганилар экан, унинг феноменини урганиш техник-и;тисодий мухитнинг тор доираси билан чекланган. Бугунги кунда шаклланиб бораётган инсон капитали омилини маданият маконида урганишга булган уринишлар хам жамият хаётида мураккаб яхлит ижтимоий-маданий феномен сифатида куриб чи;ишдан йироклашди. Бизнинг назаримизда ушбу феноменлар "техник янгилик" [5. Б. 109], "ривожланиш воситаси" [6. Б. 37] иборалари сифатида тал;ин килиниб, унинг кайсидир маънода атроф-мухит томонидан англашга булган кечикишлар сабаб булиши мумкин.

Этносоциологик тадкикотларда ижтимоий-маданий парадигма позицияси узига хос урин тутиб, унинг илмий асосини А. Вебер, П. Сорокин, А. Ахиезер, Н. Лапинларнинг илмий карашларида кузатишимиз мумкин. Этносоциологик тадкикотлар жараёнида мутафаккирлар "маданият" тушунчасини илгари суриб, унинг негизида бутун бир тизимга асосланган ижтимоий-маданий жихатларни тахлил этадилар. Инсон хаёт фаолиятининг ижтимоий ва маданий омилларини хамма вакт хам катъий методологик ёндашувларга асосланиб аник бир структуравий холатга келтиришнинг иложи йук, деб хисоблайдилар.

Социологик назариялар тизимида узига хос ахамият касб этадиган "ижтимоий-маданий" ёндашувнинг асосчиси П. Сорокин таъкидлайди: "Жамият ва маданият - узига хос шундай бирликки, унда социум узининг социомаданий ало;а ва жараёнларга киришиш билан индивидумни ташкил этади. Уз навбатида маданият социумдаги маънолар, ;адриятлар, меъёрлар мажмуини объектив-лаштириб, кишиларни этник ва диний жихатдан ижтимоийлашувга тайёрлаб беради. Маданият шу тари;а инсон ижтимоий хул;ининг асосий, аммо фа;ат унинг узигагина хос булган хусусий (шахсий) детерминанти (илгари сурувчи) сифатида жамиятга этномаданий омил сифатида уйгунлашади" [8. Б. 296].

Ижтимоий-маданий узаро таъсир этносоциал жихатдан П. Сорокин ;араш-ларига кура узига хос матрица булиб, унинг хар булаги мавжуд маконда ани;ловчи ва ани;ланувчи ходиса сифатида намоён булади. Узининг "Социомаданий динамика" деб номланган асарида у шундай ёзади: "Х,ар ;андай буюк маданият нафа;ат турли ходисаларнинг биргаликда мавжуд булган, лекин бир-бири билан богли; булмаган бирикмаси, балки барча таркибий ;исмлари битта асосий тамойилга ;араган ва битта асосий ;адриятни ифодалаган бирлик ёки индивидуалликдир. Бундай ягона маданиятнинг нафис санъатлари ва илм-фани, фалсафаси ва дини, ахло;ий ва ху;у;ий асослари, ижтимоий, и;тисодий ва амалий ташкил этишнинг асосий шакллари, куп маънода, урф-одатлари, турмуш тарзи ва фикрлаши (менталитети) - буларнинг барчаси унинг асосий принципи ва асосий ;адриятини узича ифода этади. Айнан ;адриятлар хар ;андай маданиятнинг асоси ва пойдеворини ташкил этади. Шу сабабли бундай интеграл маданиятнинг таркибий ;исмлари хам купинча узаро богли;: биронтаси узгарган холатда, ;олганлари хам албатта ухшаш трансформацияга учрайди" [7. Б. 429]. Сорокин фикрларидан куриниб турибдики, инсон капитали билвосита социомаданий жараёнларга узаро богли;.

Инсон капитали омилини ижтимоий-маданий тизимда социумнинг мухим булган социал ма;омидан келиб чи;иб, ижтимоий-маданий яхлитлик сифатида англаш, унинг асосий базавий тамойил ва ;адриятларини белгилаб беради. Агар уни этносоциал ёндашувлардан келиб чи;иб ани;лайдиган булсак, бир ;атор жихатлар олдинга уринларга чи;ади. Жумладан, этник ёки миллий фар;, шунга оид менталитет ва идентиклик, худудий жойлашганлик, атроф-мухит ва унинг узо; йиллар мобайнида шаклланган атмосфераси, диний жараёнлар, замонавийликни белигилаб берувчи ижобий ёки салбий жихатлар (илм-фандан тортиб миграция жараёнларигача) ва х.к.

Иносн капиталини этномаданият тушунчаси билан боглаб урганар эканмиз, бунда биринчи навбатда "цивилизация" тушунчасига алохида тухталиб утишимиз керак булади. Махаллий тад;и;отчи К.Каланов фикрига кура: "XVIII-XIX асрларда замонавий маданият сузининг куп ;иррали, аммо чалкаш маъноли тарихи бошланди. Бу даврда маданиятнинг изохини ифодаловчи "culture" талаффузи ёнига "civilis", яъни "фу;арога тааллу;ли", "фу;арога оид" маънони берувчи атама кушилди. У лотинча "civis" - фу;аро сузи билан ;ушилган холда "цивилизация" жамланмасининг узагини ташкил ;илади. ХХ асрнинг 90 йилларида (кейинчалик хам) узбек тилидаги илмий адабиётларда айрим тад;и;отчилар ушбу атамани форсийдаги "тамаддун" сузи билан изохлашга харакат ;илдилар. Таъкидлаш мумкинки, бу изох узбек тилида узининг тули; лугавий ифодасини бера олмади. Хусусан, социолог ва сиёсатшунос тад;и;отчилар орасида кенг мунозарали асар хисобланган С.Хантингтоннинг машхур асари инглиз тили (The Clash of Civilizations and the Remaking of World 0^ег)дан таржима

iMlSf 1РПГР

Uli lv"'" Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

дилинганда "Тамаддунлар ёки цивилизациялар туднашуви..." деб эмас, балки "Маданиятлар туднашуви..." деб талаффуз дилинмодда (К.К.)" [8].

Цивилизацияга эътибор даратишимизнинг асосий шартларидан бири шундаки, бугун жуда куп тараддий этган мамлакатлар инсон капитали ва ижтимоий капитал муаммоларини юксак маданий тараддиёт асосида ечимини хал этдилар. Атодли немис социологи Макс Вебернинг акаси Альфред Вебер фикрига кура, "маданият ва цивилизация - иккита узаро ядиндан боглид, аммо турли феноменлардан ташкил топган хусусиятлардир. Агар маданият бизнинг хаётий борлигимиздан юдори кутарилганимизда пайдо буладиган ходиса булса, у холда цивилизация борлид рационализми, табиат кучларини узлаштириш, дулланиладиган ишлаб чидариш воситаларининг самарадорлиги билан чамбарчас боглиддир. Цивилизациянинг узига хос хусусияти шундаки, унинг меваларидан турли дитъаларда яшовчи одамлар, турли маданият дадриятларининг сохиблари фойдаланмодда. Цивилизация ютудларидан фойдаланиш - маданият ривож-ланишининг зарур шарти, янги, янада юдори босдичга утишдир. Турли мамлакатларда кечаётган цивилизацион ривожланиш жараёнинг бирлиги ижтимоий-маданий ходиса сифатида этник ва миллий хусусиятларни диёсий тахлил дилиш учун асос булади" [9. Б. 58].

Энди эътиборимизни инсон капитали вужудга келишида замонавий этносоциал жихатларга хам уз таъсирини утказа оладиган "инновация" тушунчасига даратамиз. "Инновация" атамаси лотинча "innovato" сузидан келиб чиддан булиб, янгиланиш ёки яхшиланиш маъносини англатади. Ушбу атама илк бор XIX аср Гарб маданиятшунослари илмий таддидотларида социумдаги "маданий диффузиялар" [10. Б. 27] ни таърифлаш учун дулланилган. Унга кура маданиятнинг бир унсурлари бошдаси билан уйгунлашув жараёнлари назарда тутилади. Хусусан, илмий изланишларда датор таддидотчилар [11. Б. 185] Европа урф-одатлари ва хаёт фаолиятини ташкил этиш усулларининг Осиё ва Африка маданиятларига киритилиши тугрисида суз юритилган. Демак, евроцентризм вакиллари маданият "нидоби"га беркинган гоялар асосида илк даврларда таъсир утказишни бошлаганлар. Бу жихат фанда "сиёсий капитал" сифатида эътироф дилинади.

XX аср урталарида инновацияларнинг тушунчавий мазмуни бир дадар узгара бошлади. Бу эса инсон капитали мавзусига хам янгича маъновий йуналишларни ишлаб чидишни талаб этарди. Утган асрнинг сохага оид йирик таддидотчилари Н.Кондратьев ва Й.Шумпетерлар инсон капиталини идтисодий ривожланиш билан боглаб урганар эканлар, инновация феномени ва жамиятнинг идтисодий динамикаси уртасидаги муносабатларни инсон омилига боглаб асослашга харакат диладилар.

Х,озирги инновацион назарияларнинг шаклланишида диддатга сазовор маълумотларни Н.Д. Кондратьевнинг идтисодий-технологик ривожланиш концеп-циясида учратиш мумкин. У "ривожланган саноатнинг чудур ислохотлар ва техника индилобларига янги худудларни жалб дилишда, мавжуд малакали мехнатни замонавий кадрлар тайёрлаш ордали" [12. Б. 211] ифода этади. Таддидотчининг фикрига кура, хар дандай мухим техник ихтиро ва кашфиётлар инсон салохиятини узлаштириш билан боглид булган ижтимоий-идтисодий коньюктуранинг даврий жихатларини мавжудлиги билан амалга ошади. Кондратьев даврий айланишларни тахлил этар экан, "тудимачилик саноати ва чуян ишлаб чидаришдаги ихтиролар, силжишлар биринчи тулдин (XVIII аср охири) ривожида; иккинчи тулдин даври эса (XIX аср урталари) темир йуллар дурилиши, денгиз транспорти ривожланиши билан боглидлигини; учинчи тулдин (XIX аср охири - XX аср бошлари) электроника сохасидаги ихтиролар ва электр

Science

токи, шунингдек, радио тулкинлар туфайли янгиликларни оммавий жорий этиш билан богликлигини асослайди. Биз туртинчи тулкинни Интернетнинг ихтиро килиниши ва у билан боглик ахборотлашган жамият билан боглаб курсатамиз. Кондратьев фикрига кура, "илмий-техник кашфиёт ва ихтироларнинг инсон омилига йуналганлиги, интенсивлиги амалий хакикат талаблари сифатида фан-техниканинг аввалдан ривожланганлиги функциясидир" [12. Б. 62]. Бирок уларни амалда кенг татбик этиш учун иктисодий шарт-шароитлар даркор: "илмий-техник ихтиролар мавжуд булиши мумкин, аммо уларни татбик этиш учун зарур иктисодий шарт-шароитлар булмаса, амалий натижа бермайди... Техника ривожланишининг узи иктисодий динамика конуний жараёнига киритилган" [12. Б. 63].

Келиб чикиши австриялик булган тадкикотчи Й.Шумпетер томонидан илгари сурилган назарияда инсон капитали омили хам уз ривожини топади [13. Б. 454] Й. Шумпетер Кондратьев изидан бориб, ижтимоий-иктисодий ривожланиш мавжудлигини бевосита инновациялар тулкини билан боглайди. Узининг илмий назарий карашларида у инновациялар бевосита фойда ва моддий бойликлар ортишига олиб келадиган технологик тараккиётнинг узаро алокасидан келиб чикади. Инновациялар инсон капиталига мавжуд салохиятдан келиб чикиб хизмат килади. Аммо бу юксак маданиятни талаб этади.

Н. Кондратьев ва Й. Шумпетер тадкикотлари хозирги замон инновацион тараккиёт масалалари асосини ташкил этди. Улар томонидан аникланган ижтимоий-иктисодий тараккиёт ва инновациялар уртасидаги узаро богликлик инсон тараккиёти ва омилига боглик фундаментал илмий тадкикотларнинг дастлабки давридан то сунгги, яъни истеъмол килиш сохасигача булган амалий татбик этишдаги комплекс жараёнларни урганишни такозо этди. Ижтимоий фанлар тизимида "инновацион фаолият", "инновацион жараён", "инновацион давр" каби тушунчалар пайдо булди. Ва айнан уларнинг натижасида, бугунги кунда инсон омили масалаларига жиддий муносабат билдирила бошланди.

Этносоциал тадкикотларнинг замонавий куринишларини ифодалашда инновациялар назариясининг ахамияти ошиб борар экан, уларни тадкик этишнинг янги даври ХХ асрнинг 70-йилларида кузатилади. Дунёда глобал иктисодий инкироз даври кузатилар экан, унинг урнига "базисли инновация"лар тулкини вужудга келади. Бундай тадкикотлар "сахна"сига Б. Санто, Г. Менш, А. Клайхнехт, К. Фримен, Ж. Залтмен, П. Дракерлар уз тадкикотлари натижалари билан кириб келдилар. Хусусан, венгриялик мутахассис булган Б. Санто инновациларнинг инсон капитали ривожига улушини узига хос тушуниб, уни куйидагича таърифлайди: "инновациялар - бу ижтимоий-техник-иктисодий жараён булиб, улар гоя ва ихтироларни амалий куллаш оркали узининг хусусиятлари буйича инсон эхтиёжларини кондиришда энг яхши буюм ва технологияларни яратишга етаклайди" [14. Б. 74].

Бугунги кунда глобаллашган дунёда ахборот-коммуникатив инкилоби туфайли вужудга келган ижтимоий-маданий узгаришлар тулкини сабабли, "инновация" тушунчаси назарий жихатдан барча сохаларга куллананила бошланди. Ушбу тушунчанинг куп маънолиги учун биз уз тадкикот ишимизда унинг таърифларини этносоциологик тадкикотлар оркали инсон капиталига хам жорий этдик.

Инновацияда илмий гоя ёки техник ихтиро амалий татбик этиш боскичига етказилгач иктисодий самара беришни бошлайди. Шундай килиб, инновация феномени хозирги замон илмий дискурсида купинча иктисодий динамикага сабаб булган янгиликка асосланса-да, унинг трансформациялашувини инсон капиталига боглаб

niiSfipnrp

Uli lv"'" Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

курсатиш мумкин. Ундаги илмий ;араш ва тушунчаларни "кашфиёт", "ихтиро" атамаларига хам киёслаш мумкин ва у социологик ну;таи назардан семантик тахлил этилади.

Этносоциологик позициядан туриб тахлил этилса инновацион ёндашувлар ор;али инсон капитали худудий циклга кура "кашфиёт" ор;али амалга оширилади. У креативликни талаб этиб, ходиса ва жараёнларга нисбатан ижодий ёндашувни талаб этади. Кашфиёт мутла; (абсолют)ликга даво килмасада, индивидуал-шахсий савиядаги махсул сифатида намоён булади. Унинг социомаданий жихатларига эътибор ;илса этносоциал жараёнларни креатив жараён махсули сифатида намоён ;илиши мумкин.

Россиялик тад;и;отчи И. Балабанов кашфиёт ва инновацияни ;иёсиё тахлил этар экан, улар уртасидаги фар;ни куйидаги хусусиятларга кура фарклайди:

- Кашфиёт ёки ихтиро одатда фундаментал жихатларни, инновация эса технологик ходисаларни амалиётга жорий этади;

- Кашфиёт индивидуал мазмун касб этиши мумкин, инновация эса жамоавий, гурухли тарзда лойиха шаклида амалиёт (ижтимоий хаёт)га татби; этилади;

- Кашфиётдан ма;сад фойда куришга ;аратилмайди, инновация эса хар доим бирон бир айтарли манфаатни кузлайди, хусусан, катта маблаг келиши, фойда куриш, мехнат унумдорлигини ошириш ор;али турмуш фаровонлигини кутариш ва шу кабилар;

- Кашфиёт тасодифан булиши мумкин, инновация эса доимий изланиш ва интилиш натижасидир. У тусатдан пайдо булмайди ва маълум бир ани; ма;садга асосланишни талаб этади" [15. Б. 12]. Шундан хам куриниб турибдики, инновацион жараёнларда инсон капитали омили натижаларга сабаб булади.

Инновациянинг гоявий асосларини ани;лаш учун назарий-методологик жихатдан "узгариш" тушунчасига ;иёслаш лозим. Шумьпетер фикрига кура социум узгаришлар ор;али инсон капиталини ани;лаши ва бир холатдан иккинчисига утиши учун замин яратади.

Франциялик таникли тад;и;отчи Ла Пьерре "инновацияларни дастлабки холатдан янгисига утиши билан хужалик (худуд) организми ички тузилиши узгариш сифатида бахоланади [16]. Инновациялар фа;ат сифат жихатидан ижобий бош;ариладиган, онгли равишда бошланган ва амалга ошириладиган узгариш-ларни назарда тутган булса-да, мавжуд узгаришлар ижтимоий хаётдаги ходисаларнинг янада кенгро; куламини белгилаб бериши мумкин. Узгаришлар социумга янгилик олиб киради.

Россиялик тани;ли социолог олим И.Бестужев-Лада фикрига кура: "Янгилик киритиш - бу бош;арув карорининг шундай куринишики, унинг натижасида у ёки бу (техник, и;тисодий, сиёсий, ижтимоий) жараёнда ;айсидир ходисаларнинг мухим узгариши руй беради" [17. Б. 124]. "Узгариш" ва "янгилик киритиш" каби тушунчаларнинг узаро муносабати бизга инсон омили ва инсон капитали жараёнларининг динамикаси ва трансформациялашув жихатларини ха;;оний акс эттиради. Бирок, социумга янгилик киритиш куп холатларда "узгариш" тушунчасига тобе булиб колади. А.Пригожин фикрича, "янгиликни жорий этиш (киритиш) махсус механизм сифатида купинча ма;садли узгаришларни амалга оширишда фойдаланилади" [11].

Шундай ;илиб, инновация тушунчасининг "кашфиёт", "ихтиро", "янгилик" ва "узгариш" тушунчалари билан богликликдаги семантик тахлили инсон капиталини

амалга оширишда креатив-назарий богли;ликда этномаданий ва этнохудудий тад;и;от йуналишларини очиб беради. ХХ аср илмий дискурсида утказилган инновациялар тахлили XXI аср ёндашувларида кескин узгарди ва социомаданий констекст доирасидан чи;майди. Бизнинг назаримизда, инновация феномени техник-и;тисодий соханинг тор доирасидан алла;ачон чи;иб кетган ва бугунги кунда маданиятнинг турли сохаларини ифодаловчи тара;;иёт ходисасидар. Инновацион фаолият замонавий жамиятда инсон капитали ривожланишининг асосий шартидир. Таълим, фан, саломатлик (тиббиёт), сиёсий (ижтимоий сиёсат), и;тисодий (эхтиёжлар) ижтимоий инновация сифатида юксак даражадаги социомаданий ха;и;атнинг тавсифини беради.

Тад;и;отчи Е. Краснухинанинг таъкидлашича, "утмишнинг му;аддаслиги хозирги кунда ;адрсизланиб бормокда ва ижтимоий ха;и;ат сохасида анъана эмас, балки инновация шакллантирувчи куч сифатида сахнага чи;мо;да. Агар тарихнинг бутун мазмуни долзарблиги билан бугунги кунда мухим булса-да, унинг "илдизи"га асосланган утмиш энди аввалгидек эмас. Хозирги замон уз-узини ишлаб чи;ариш, узини деконструкция (ривожлантириш, ;айта шакллантириш) ;илиш сифатида барпо булади... Утмишни ;айта жонлантириш эса инновация куринишида ма;садли янгиликка утади... Утмиш ;айтиб келиб, такрорланиши мумкин, фа;атгина янги сиймода, аввалги нарсалар янгиланиб, новация шаклига киргандагина фу;аролик хуку;ини олиши мумкин. Шунинг учун анъанавий утмиш узини янги ва замонавий ;илиб курсатади" [18. Б. 21]. Шундай ;илиб, инновациялар, биринчи навбатда, узининг ва;ти ну;таи назаридан асосланишини талаб ;иладиган мураккаб ижтимоий-маданий феномен сифатида намоён булади.

Шу билан бирга, ижтимоий-маданий ходиса сифатидаги инновация нафа;ат маданиятнинг бугунги куни барча хусусиятларини ;амраб олади, балки янгиликка йуналтирилган феномен сифатида маданият келажагини узида мужассам этади.

Хулоса сифатида айтадиган булсак, бизнинг фикримизча инновациялар социумда ривожланишнинг янгича ижтимоий-маданий модели сифатида белгиланиши лозим. Бу таъкидни асослаш учун, этномаданий фаолиятни инсон капиталига боглаб, унинг шаклланиш жараёнларини социомаданият ривож-ланишининг хар бир бос;ичига мувофи;, янгилик объективацияси сифатида ижтимоий моделини яратиш лозим булади.

Мавжуд замонавий жамият узига хос тизим ва тузилмаларга эга булиб, унинг ижтимоий хатти-харакатлари мазмуни, этномаданий шарт-шароитлари ахолининг таркибий ;исми, жойлашуви, экологик вазият, демографик-географик омиллар, хул;-атвор, маданият ва ахборот алмашинув хусусиятлари белгилаб беради. Бу борада Фаргона водийсида исти;омат ;иладиган ахоли кундалик хаёти, турмуш тарзидаги хусусиятларда инсон капитали масалалари этносоциология йуналишида атрофлича ва тизимли тарзда тад;и; этилмаган. Хусусан, шу пайтгача булган комплекс социологик тад;и;отларда миллий ва этник муносабатларда инсон омилини худудий ну;таи назардан чукур илмий асослаш имкониятини берадиган даврий ;иёсий маълумотлар етарлича мавжуд эмас.

Шу боис, этносоциологик тад;и;отларда инсон капиталининг ижтимоий жихатларини илмий тад;и; этишга багишланган диссертация ишимиз мазкур камчиликларни муайян даражада тулдиришга хизмат ;илади, деб хисоблаймиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Фонотов А.Г. Россия: Инновации и развитии. - М.: "Изд-во Бином", 2010. - С. 37.

2. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования. М.: Academia, 2004. - С. 47.

3. Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура: Пер. с англ. под науч. ред. О.И. Шкаратана. - М.: ГУ ВШЭ, 2000. - С. 601.

4. Постмодернизм // Культура и культуралогия: Словарь / Сост.: А.И. Кравченко М.: Академия; Екатеринбург: Деловая книга, 2003 - C. 689.

5. Келле В.Ж. Инновационная система России: формирование и функционирование - М.: Едиториал УРСС, 2003 - С.109

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Фонотов А.Г. Россия: Инновации и развитии - М.: 2010 - С. 37.

7. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество / - М.: Политиздат, 1992 - С. 296.

8. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и преобразование мирового порядка. - М.: АСТ-Геополитика, 2017. - C. 534.

9. Шендрик А.И. Социология культуры - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. - С. 57-65.

10. Александренков Э.Г. Диффузионизм в зарубежной западной этнографии // Концепции зарубежной этнологии. М, 1996, - С. 26-67.

11. Пригожин А.И. Современная социология организаций. М., 1995. - С. 185.

12. Кондратьев Н.Д. Большие циклы конъюнктуры и теория предвидения -М.: "Экономика", 2002. - С. 211.

13. Шумпетер Й.А. Теория экономического развития. М.: Прогресс, 1982. - С. 454.

14. Васильева Н.Ф., Кавура В.Л. Модели инновационного развития экономики: зарубежный опыт реализации // Вестник института экономических исследований 2016, № 3. - С. 74.

15. Балабанов И.Т. Инновационный менеджмент - СПб.: Питер, 2000. - С. 12.

16. La Pierre R.T. Social Change - New York, 1965.

17. Бестужев-Лада И.В. курс лекций для студентов, обучающихся по направлению подготовки 080200.62 «Менеджмент» (профиль «Менеджмент организации») / Саратовский социально-экономический институт (филиал) ФГБОУ ВПО «РЭУ им. Г.В. Плеханова». - Саратов, 2014. - С. 124.

18. Краснухина Е.К. Традиции и новации как формы образования социального // Серия "Symposium", Инновации и образование, Выпуск 29 / Сборник материалов конференции Санкт-Петербург: Санкт-Петербургское философское общество, 2003. - C. 121.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.