CC BY
5RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
^ЖЖЕТЛИ ШЫГАРМАЛАРДАГЫ МЭКАН ДЭМ ЗАМАН КОНЦЕПЦИЯСЫ
Жэримбетова ТолFанай Курбанбаевна.
Эзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы ^аракалпакстан белими каракалпак гуманитар илимлер илим-изертлеу институты, Некие каласы https://doi. org/10.5281/zenodo. 7993825
Аннотация. Мацолада цорацалпоц адабиётида салмоцли урнига эга ёзувчи ва журналист ГулайшаЕсемуратованинг «Уч даврнинг гуво%и «Инжиц» аёл %ацида афсона» асаридаги замон ва макон
бирлиги масаласи куриб чицилади. Асарнинг ца%рамони А.Булекбоева утган XX асрда куп машацатли цийинчиликларга царамай болаларга таълим беришда бор кучини сарфлаган истеъдодли уцитувчи булиб %исобланади. Асарда исмлари
курсатилган ца%рамонларнинг юртимиз илм-таълимининг ривожлантиришга цушган %иссалари ва улар билан боглиц воцеалар кетма кетлиги аниц %ужжат асосида замон ва макон муносабатларида тасвирланган. Асарнинг композицион цурилишида аниц макон ва вацтда юз берган, юз бераётган воцеалар тизими
тасвирланган. Аниц макон ва замон яхши тасвирланганликтан асар узининг тулиц маъносига эга булиб, мазмунни тулиц
очиб беришга хизмат цилган. Шунингдек, макон ва замон концепциясининг сюжетни ривожлантиришдаги ва ца%рамон
%аракат цилган макон ва вацттаги бадиий адабиётдаги куринишлари илмий-назарий фикрларга асосланиб та%лил цилинди.
Калит сузлар: макон ва замон бирлиги, аницлик, факт, %ужжатли асар, бадиий
образ.
Мэкан х,эм заман тYCиниги керкем шыгарманыц ажыралмас белеги. Ол уакыялар системасын, турмыс шынлыгын реал сэулелендириуде Yлкен эхмийетке ийе. Себеби, мэкан х,эм заман компоненти дурыс колланылса гана шыгарма езиниц толык мэнисине ийе болады х,эм оныц мазмуны да толык ашылады, керкем шыгарманыц китап окыушысы ушын тYCиникли болыуын тэмийинлейди. «Керкем шыгармадагы мэкан х,эм заман тYCиниклерин биз хронотоп деп атаймыз. Хронотоп грекше сез болып (chronos - уакыт, topos - орын), бул атама дэслеп тэбияттаныуда колланылган. Оны эдебияттаныуга рус алымы М.М.Бахтин дэслепки мэртебе алып кирген» [1.234-235].
Керкем шыгармада уакыя х,эм хэдийселер белгили мэкан х,эм заманда реал турмыстагыдай избе-из, системалы тYPде сэулеленеди. Бунда сюжеттиц басланыуы, рауажланыуы, шыцга кетерилиуи (кульминация), шешими, ягный жуумакланыуы избе-излик пенен бериледи. Бул классикалык усылда CYУретленген хронологиялык сюжет есапланады. Бирак, керкем деретиушиликте мэкан х,эм заманныц бундай хронологиялык усылы шэртли тYPде езгерип турады. Мысалы, сюжет дэстурий усылда избе-из баянланбастан (ретроспектив усыл), (еске тYCириулер) ямаса кахдрманныц ишки кеширмелери, толганыслары, руухый палаты (психологизм) аркалы CYУретленеди.
Мэкан х,эм заман тYCиниклери керкем эдебиятта берилгенинде езгеше багдарда бериледи. Ягный, реал турмыс уакыялары болып атырган мэкан ямаса заман жазыушы-шайыр тэрепинен керкем усылда баянланады. Ол уакыялар системасыныц избе-излигин, хдкыйкый х,эм турмыс шынлыгын тэмийинлеуши эдебий процесс. Эдебий текстте белгили мэкан х,эм заманда жYЗ берген, жYЗ беретугын х,эм жYЗ берип атырган уакыя-х,эдийселер системасы сэулеленеди. Белгили, анык мэкан х,эм заман болса гана шыгарма езиниц толык мэнисине ийе болады х,эм мазмунды анык ашып бериуге хызмет етеди. Соныц менен биргеликте керкем шыгарманыц китап окыушысы ушын тYCиникли болыуын тэмийинлейди. «Керкем деретиушиликте мэкан х,эм заманныц бундай елшемлери шэртли тYPде езгерип турады. Заманныц кыскарыуы х,эм узайыуы, токтауы ямаса артка кайтыуы, мэканныц бир жерден екинши бир жерге езгериуи мYмкин. Бундай баянлауда керкем
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
шыгармадагы сюжет классикалык емес усылда CYУретленеди. Бунда уакыя х,эм хэдийсе жуумаклаудан ямаса сюжеттиц ортацгы белеклеринен басланады. Сюжет уакыялары дэтYрий усылда избе-из баянланбастан, еске тYCириулер ямаса кахдрманныц ишки кеширмелери, толганыслары, руух,ый палаты аркалы эмелге асырылады. Бундай CYУретлеуде керкем мэкан х,эм заманды кыска х,эм тYCиникли етип бериу жазыушыдан айрыкша шеберликти талап етеди» [2. 126].
Келтирип еткен пикирлеримизди тастыйыклау максетинде белгили журналист х,эм жазыушы ^лайша Есемуратованыц «Уш дэуирдиц гууасы «Тентек» хдял хдккында эпсана» керкем-^ужжетли повестиниц курылысында берилген мэкан х,эм заманныц керкемлик хызметине итибар каратамыз. Жазыушы повесть уакыяларын баянлауда х,эм кахдрманныц ишки толгансылары менен руухый хдлатын сэулелендириуде хронологиялык сюжетке караганда, психологиялык CYУретлеулерге де итибар каратады. Жазыушы повесть курылысындагы мэкан х,эм заманныц елшемлерин шэртли тYPде езгертеди, ондагы керкем уакыт х,эм уакыялар избе-из хдлында бериледи.
Повесть «^аракалпакстанга мийнети сицген мугаллим» ^рметли атагын алган хдял мугаллим Эйсе Белекбаеваныц еткен эсирдиц репрессия дэуиринен баслап сексенинши жыллардыц акырлары аралыгында болып еткен реал уакыя, ягный ^азакстанда, Эзбекстанда, соцынан ^аракалпакстанда болып етеди. Шыгарма Э.Белекбаеваныц еске тYCириулери аркалы берилип, ол ез шацарагы менен репрессия дэуиринде кеп зулымга ушыраган, ата-анасынан ерте жетим калган, мийнеткеш, кыйыншылыклардан корыкпайтугын, хакыйкатшыл хэм емиринде керген эдалатсызлыкларга карсы гYресе алган, жогалтыуларга, кыянетлерге шыдам бере алган кахдрман сыпатында CYУретленеди. Бизге белгили керкем шыгармаларда уакыялар белгили бир мэкан хэм заманда жYЗ берип, автор яки баянлаушы персонаж тэрепинен баянланады. Бунда, элбетте, бул шыгармалардагы кахарманлардыц диалог хэм монологлары автор баянына биригип келиуин талап етеди. Бул нэрсе окыушыныц дYнья карасында керкем уакыяны жанландырыуга хызмет етеди.
Шыгармада кахарман Э.Белекбаева дэслебинде емлеуханада папирос шегип отырган жеринен CYУретленеди. Емленип атырган авторга (Г.Есемуратовага - Т.Ж.) шыпакерлер палатада бир тентек хаял менен жатасыз, гэплерине жYДЭ кулак сала бермец, деп оган ескертеди. Ол тентек хаялдыц мийирбийкелерге шаншыуды ез уактында салмаганына, буйырылган исти булжытпай орынламай атырганына кескирт ескертиу жасап атырганын кереди. Буны еситип отырган Г.Есемуратова «не себептан ол тентек, эйне хдкыйкатты айтып атыр» деп, оныц касына келип, жакыннан танысады хэм усыныц менен екеуиниц ортасында сэубет басланады.
Шыгармада А.Белекбаева Шымкент деген елеатта тууылып, ол жерде кургын шацарак болган Панаберген исмли адамныц еки улы Жацаберген хэм Ресбергенниц Yйинде ДYньяFа келеди. Мал-ДYньясы соншелли кеп болганлыктан, хэттте дурыслы есап санын да билмейтугын эке-шешеси кайтыс болып, бул YЙде Эйсениц экеси Расберген езиниц жецгесиниц эдалатсызлыкларына шыдамай езге жерден отау тигип, шацарагын алып кетеди. Ол жерде бахытлы емир CYрип атырганында тосаттан изли-изинен Эйсениц ата-анасы дYньядан етеди, олар Yш тууыскан болып, эжагасы хэм жецгесиниц колына паналауга келеди. Ол жерде олар жецгесиниц берген барлык азапларына кенеди, хдрам елген ылактыц терисинен тигилген жылыуы жок жаргакты кийип, аш калса да кишкентай кыз Эйсе YЙ хэм дала жумысларын пукта орынлайды. «Эйсе бала болып ойнау, кыз болып бас жууыу, таза кийим кийген емес. Анасыныц тусында гулшедей болып шашы желкилдеп, CYЙмес киси CYЙгендей суп-сулыу, акыллы кыз болып есип киятырган Эйсе енди жаман перзент атанып, езиниц Yлкен адам шыдамайтугын жумысларды аткарып жYргенин де сезбейди, нэресте. Эмир бойы басы жууылмаган соц котыр болды, басы таз болды, калай болса солай басыныц торагы агып турады » [3.69].
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
Усындай азаплы кYнлерди басынан еткерип жYрген нэресте Эйсе тосыннан эжагасыныц пайда болганын керип кууанып кетеди, эжагасы Мэмбет ДYЗде мал багып жYргенинде адамлардан интернаты еситип, ол жерде тэрбияланып атыр еди, енди ол езин тиклегеннен соц тууысканлары Эйсе менен Арысланларды ойлайды. Оларды жецгесиниц Yйинен алып кетип, интернатта жаца емир баслауы менен повестьте тийкаргы уакыялар басланады. Yш тууыскан Ташкент каласындагы интернатка гэ пиядалап, гэ ешек арбада жетип келип, ол жерде билим алып, Yсти басы азадаланып, бул емирге болган кез-карасы езгереди, жаца турмыска кэдем атады. Эжагасы жокары окыу орнына кирип, ол жердеги катарласлары, хэзирги езбек халкыныц белгили алымлары Сарымсаков, Камал Жораев, каракалпакстанлы Оспан Белекбаевлар менен окып тэлим алады. Турмысымызда жасаган адамлар хэм белгили илим тулгалары менен уакыялар жYЗ берип атырган мэкан хэм заман кериниси реал турмысты сэулелендиреди. Бунда жасап еткен адамлар образы жаратылып, уакыялар дизбеги оган тийкар етип алынган.
1921-жылы Ташкент каласында биринши мэртебе рус класы ашылады. Э.Белекбаева интернаттагы сауалландырыулардан соц сулыу кыз болып камалага жетеди, ол рус класында барлык пэнлерден катарына караганда тез илип кетеди. Окып жYрген пайытында класына окытыушы болып келген Жарылкаган Мустафаев Эйсеге айрыкша кеуил аударып, оныц зейинли, укыплы екенине хайран калады. Олар бир-бирине кеуил койып турмыс курады. Шымкентке келип, перзенти менен бахытлы емир CYрип атыр еди. «Эйсе муцшылыгын умытып, бахытлы емирге жаца аяк басканда 1933-37-жыллардыц исирапыл CYргини урган каралы кYнлердиц кирип келиуи Жарылкаган Мустафаев пенен Эйсениц жанып турган ошагыныц кYлин кекке сууырды...» [3. 88]. Ол балалыкта керген азапларын енди умытып, енди бахыт финишине жеттим дегенинде, емирлик жолдасы менен эжагасы да камалып кетеди. Эйсе кеп ойларды басынан еткереди, басымды кетердим дегенде, кулаганым ба, дейди, лекин, ол емир кыйыншылыкларын жецип Yйренгенликтен, езин тик тутады.
Керкем мэкан хэм заман шыгарманыц барлык деталларын ез ишине камтып алады. Ягный, кахарманныц ой-кеширмелерин керкем мэкан хэм замансыз сэулелендириу мYмкин емес. Шыгармада кахарманлардыц жагдайы тиккелей мэкан хэм заман кериниси тийкарында сэулеленеди. Шыгармадагы бир адамныц басынан еткен кеширмелердиц хэммеси хэр тYрли мэканда болып етеди. Уакыт етип, олар жазыксыздан жазыксыз камалып, емирликке кеткенин сезген Эйсе муцлы болып жYргенинде, эжагасыныц жорасы, базы да тутлыгып сейлейтугын Оспан оны ез бауырына басып, гамкорлык ете баслайды. «1935-жыл. Оспан жаца жылда кос кYУаныш пенен толып-тасып келеди де: -Э...й... Эйсе, с..с..ен б..б..билесец бе? Б..б..бизиц..ц...ц ^аракалпакстанда мугаллимлер таярлайтугын институт ашылган. Соган мени окытыушылыкка шакырып атыр, сени езим менен бирге алып кетемен.
- Ол ел каякта?
- Ол мениц елим, каракалпак халкыныц Уатаны. Эзимниц тууылып ескен мэканым, жайлы уям. Ол жерде Yкем бар, биргеликте барлыгымыз бахытлы жасаймыз» [3.95]. Сол уакытта Эйсе бахытлы жасаймыз деген сезди еситип, ецирип жылап жибереди, бахыт деген не ези, шынында да маган бахыт есиклери ашылды ма, деп разы болып, биргеликте ^аракалпакстанныц бас каласы ТерткYлге келеди. ^аракалпакстанда биринши ашылган рус мектеби - Луначарский атындагы орта мектепте рус мугаллими болып орналасады.Уакыт етип, екеуи де уллы-кызлы болып, ез жумысларын айрыкша ислеп жYреди. Сол уакытта Эйсе ишинен мен бахытка ерсикеним бе, езице шYкирлигим кеп, керген хэсиретлерим умыт болгай деп жYргенинде, 1941 -жыл Екинши ДYЦья жYЗилик урыс басланады. Х,эмме урыска кеткенликтен, мектебиндеги барлык жумыслар Эйсе менен Оспанга жYкленеди. Сондай кыйын кыстаулы уакытта жумысына бир эбигер кыз Эйсениц алдына колындагы баласы менен кирип келеди. Оны аяп, Yйине алып келеди, лекин Оспан бийтаныс адамларды усындай кыстаулы уакытта Yйине киргизе бермеуин
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
катал тYPде айтып кояды. Жупыны болып жYрген Рахиймага рех,ими келеди. «Бир кунлери ези кыз бала, басын гырт-гырт касыйды да жYреди. Мен ашыуым келип, тас кылып басын байлап жYрген шYберегин жулып алсам, кезиц жаксылык керсин, болар емес, жуп-жууан еки бурым екшесине тYседи, ал, бийти бурымыньщ арасында бир кирип, бир шыгады» [3. 101]. Эйсе оган бар мехирин берип, ез сицлисиндей керип, оннан х,еш нэрсе гYманланбайды. Лекин Оспанныц ашыушак, ызалы болып кеткенин байкап, бир нэрселерди езинше ойлайды. Ой тYбине жете алмай жYргенинде, ^йеуи Оспан менен ез сицлисиндей керген Рахийма «тойдырганныц карнына» дегендей, оган опасызлык етеди. Екеуи бир-бирине кеуил койганын ез кези менен керген Эйсе емир бойы керген зэх,эрге кенсе де, мына бэлеге кенбейди. Ол ез перзентлери ушын х,эмме нэрсеге шыдайды, езин тутады, усы уакыяларды айтып отырып, ГYлайшаFа карап: «Эйсеге енди аныклап «тентек» деген ат таFылып, айдар койылды. Эне сицлим!» Усындай себеп болмаса, «CYДИFарда сазан балык не жесин». Кеп баскышлардан етип тентек болдым! Бул атак тамаFан ацсатлык пенен таFылмады» [3. 104]. Эйсе Белекбаева емирде кандай кыстаулы жаFдайларFа ушырасса да, опасызлыкларды керсе де, муFаллимшилик кэсибине кыянет етпеди, OFан садык болды. Ол кэсипти илэх,ий мэргия санап, халык балаларына тыянаклы билим берип, ^урметли атакка ериседи. Жазыушы кахдрманныц руухый x,алатындаFы мэканды оныц реал емирине шебер байланыстыра алFан. ^ахдрманлар арасындаFы диалоглар аркалы реал турмыстаFы мэкан х,эм заманныц ашшы хдкыйкатлы^ы керсетилген.
Мэкан х,эм заман сюжетти рауажландырып, дауамыйлы^ын тэмийинлеп кахдрман, персонажлардыц х,эрекетлери, психологиясын жYзеге шы^арыуына жэрдем береди. Сонлыктан да, шыгармада заман х,эм мэкан мэселесине айрыкша итибар берилген. ШыFарма сюжетинде мэкан х,эм заманныц керкем анализи аркалы социаллык, сиясий х,эм экономикалык машкалалар ез керинисин табады. Жуумаклап айтканымызда, керкем мэкан х,эм заман жазыушы Г. Есемуратованыц бул шы^армасында сюжет х,эм композициясын жYзеге шы^арыуда жаксы хызмет аткарFан.
REFERENCES
1. Бахтин М. Вопросы литертатуры и эстетики. - М.Художественная литература, 1975.
2. Бекбергенова З, Кмалова Д.Э. - Керкем эдебиятта мэкан х,эм заман концепциясын Yйрениудиц эх,мийети. (М.Нызановтыц «Акырет уйкысы» повести мысалында). Эзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы ^аракалпакстан белиминиц Хабаршысы. 2018. № 3.
3. Г.Есемуратова. Yш дэуирдиц гYУасы «Тентек» хдял хдккында эпсана. Некис, «Илим». 2018.
