CC BY
2ЭОЖ 37.02
ЖОГАРЫ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫНЫЦ КЭС1БИ 0ЗШ-0З1 ЦАЛЫПТАСТЫРУДА
ТУЫНДАЙТЫН МЭСЕЛЕ
ДИХАН АРУЖАН БЕР1ЩЫЗЫ
«7М01101 - Педагогика жэне психология» БББ 2-курс магистранты, ^азак улттык кыздар педагогикалык университетi, Алматы, ^азакстан
Гылыми жетекш1: Б¥ЛАЦБАЕВА МЕЙРАМГУЛ КЕЦЕСБАЩЫЗЫ
Педагогика гылымдарыныц кандидаты, профессор, ^азак улттык кыздар педагогикалы; университет^ Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацалада ^3ipsi жогары сынып оцушыларыныц кэЫби 03rn-03i аныцтауда туындайтын элеуметтт-педагогикалыц мэселелердщ шешу жолдарын Kopcemedi. Оцушылар Kdci6u 03w-03i аныцтаудыц мацыздылыгы туралы бшм алады, жеке кэЫби жоспарды цуруга цойылатын талаптармен, мамандыц тацдау epeжeлepiмeн, кэсттер мен Kdci6u цызмет туралы mYciнiкmepмeн, Kdci6u ецбектщ мYддeлepi, моmивmepi мен цундылыцтары туралы mYciнiкmepмeн, темпераментпен, жеке тулганыц жemeкшi цатынастарымен, эмоционалды-epiкmi саламен, интеллектуалды цабшеттермен, царым-цатынас cmильдepiмeн танысады.
Ty^h свздер: кэЫби 03w-03i аныцтау, мамандыц, мотив, тулга, цундылыц.
Жогары сынып окушыларын кэаби eзiн-eзi аньщтауга дайындаудьщ езектшп кептеген жылдар бойы мацызды элеуметлк-педагогикалык проблема болып кала бередь Кэаби eзiн-eзi аныктау психологияды «тулганыц eзiшц дамуыныц келешегiн саналы жэне дербес жоспарлау мен жYзеге асыруга дайындык» ретшде карастырылады. Басты белгiсi -оныц кeп аспектiлiлiгiн нактылай отырып, жастардыц кажеттiлiгiн тYсiну, ересектердщ iшкi устанымын иелену, элеуметтiк мэндi жэне eмiрде eзiн аныктау, когамныц бiр мYшесi ретiнде eзiн сезiнуi. Окушылардыц ЖОО тацдауы - бул кэсiби eзiн-eзi аныктау, белгiлi бiр eмiр салтын мойындау, оныц болашак eмiрiн айкындаушы мацызды кезец екенiн ацгару. Мамандыкты саналы тYPде тацдамау кYPделi мэселелердi тудырады, ал мектептегi кэсiби багдар беру жумыстарыныц тeмендiгiнен мамандыкты немесе оку орнын кездейсок тацдауга экеледь
Кэсiби eзiн-eзi аныктау мэселесiн шешуге мектеп пен жогары оку орындары бiрлесiп белсендi тYPде айналысканы жeн. Егер кэсiби eзiн-eзi аныктау процес дурыс жYргiзiлмесе, онда кeптеген окушыларда ецбек iс-эрекетi бойынша тацдалынган мамандык туралы толык тYсiнiк калыптаспайды. Кэаби eзiн-eзi аныктаудыц толыктай аякталмауы оны тиянакты жYргiзудiц кажеттiлiгiнiц тагы бiр жагдайы.
Жалпы орта бiлiм беру мекемелершщ оку-тэрбие жумысын уйымдастырудыц мацызды шарты бiлiм алушыларды элеуметтiк-педагогикалык CYЙемелдеу болып табылады. Педагогтар мен психологтардыц пiкiрiнше, жогары мектеп жасы-бул осы жастагы орталык неоплазма болып табылатын бiлiм алушылардыц кэсiби eзiн-eзi аныктауы Yшiн сезiмтал кезец [1]. Осыган байланысты жогары сынып окушыларыныц кэаби eзiн-eзi аныктауын элеуметпк-педагогикалык колдаудыц мацызды мiндетi бiлiм алушылардыц болашак кэаби кызметтi негiзделген тацдауды жYзеге асыруга дайындыгы мен кабiлетiн калыптастыру болып табылады.
Психологиялык-педагогикалык дереккeздердi талдау непзшде жогары сынып окушыларыныц кэсiби eзiн-eзi аныктау проблемасы кeптеген беларуссиялыктардыц
(И.В.Дементьев, Н.Н.Забавский, О.А.Олекс жэне т. б.) жэне ресейлш зерттеушшердщ (Е.А.Климов, И.С.Кон, А.В.Петровский жэне т.б.) зерттеу такырыбы болгандыгы аныкталды. ^a3ipri зертгеушiлер (М.В.Артюхов, О.М.Артюхова, Л.В.Антропова, Э.Ф.Зеер, А.И.Кочетов, А. М. Кухарчук, Н.С.Пряжников, С.Н.Чистякова жэне т.б.) жеке тулганыц кэаби e3rn-e3i аныктауыныц факторларын, себептерiн, кeрсеткiштерi мен децгейлерш аныктады.
Осылайша, теориялык дереккeздердi талдау бiзге жогары сынып окушыларыныц кызыгушылыктарына, тiлектерiне, бейiмдiлiктерi мен кабшеттерше сэйкес болашак кэсiби кызметп негiзделген тацдауга дайындыгы мен кабшетш калыптастыру максатында жогары сынып окушылары мен элеуметпк м¥Fалiмшц езара эрекеттесуiне негiзделген арнайы уйымдастырылган. Элеуметпк-педагогикалык процесс ретiнде жогары сынып окушыларыныц кэсiби eзiн-eзi аныктауын аныктауга мYмкiндiк бердi.
^азiрri зерттеушшердщ пiкiрiнше, жогары сынып окушыларыныц кэаби eзiн-eзi аныктау процесiнiц нэтижесi болашак мамандыкты тацдауга негiзделген жеке бшм беру маршрутын куру болып табылады.
Бiздiц зерттеу багытында жогары сынып окушыларыныц элеуметпк педагогикалык процесс ретшде кэсiби eзiн-eзi аныктау к¥рылымын аныктау мацызды болды. Жогары сынып окушыларыныц кэаби eзiн-eзi аныктауыныц келесi компоненттерш (танымдык, кундылык-мотивациялык, белсендiлiк) бeлудi орынды деп санаймыз, олардыц непзшде жогары сынып окушыларыныц кэсiби e3rn-e3i аныктау децгейiн багалау жYргiзiлетiн критерийлерге сэйкес келедi (сурет 1).
1-сурет-Жогары сынып оцушыларыныц кэсгби взгн-взг аныцтау цурылымы
¥сынылган критерийлер непзшде бiз жогары сынып окушыларыныц болашак кэаби кызметп негiзделген тацдауга дайындыгыныц калыптасу дэрежесiн кeрсететiн кэсiби eзiн-eзi аныктаудыц Yш децгейiн (жогары, орта, тeмен) бeлiп кeрсеттiк. (1-кесте)
Кесте 1 - Кэаби eзiн-eзi аныктау децгейлерi
Децгейлер Сипаттамасы
ЖоFары -e3rn-e3i багалаудыц барабар болуы; -кундылык багдарлары мен кeзкарастары накты аныкталган; -жеке кэаби жоспар дербес курылган; -мамандык тацдаудыц iшкi мотивi дамыган.
Орта -орта мектеп окушысыныц eзiн-eзi багалауы орта децгейде; -кундылык багдарлары мен кeзкарастары iшiнара аныкталган; -болашак мамандыкты тацдау сырткы факторларга негiзделген; -мамандык тацдау шшара бiлiм алушыныц жеке ерекшелштерше сэйкес келедi
Темен -бшм алушыныц eзiн-eзi багалауы жеткшказ болуы;
-болашак мамандыкты тацдауга катысты жоспарлардыц болмауы; -тацдау мотивациясы тек сырткы;
-кэсiби кызметтiц белгш бiр саласында кызыгушылык пен фокус жок.
Зерттеу мэселесi бойынша тэжiрибелiк-эксперименттiк жумыс Алматы каласындагы мектепте (Кыр^йек, 2023 - Сэуiр, 2024) жYргiзiлдi, оган 10-сынып окушылары 47 адам катысты. Эксперименттщ аныктаушы кезецiнде (Кыр^йек,2023) кэсiби eзiн-eзi аныктаудыц компоненттiк курамын (танымдык, кундылык-мотивациялык, белсендiлiк) ескеретiн арнайы тацдалган куралдар негiзiнде жогары сынып окушыларыныц кэсiби eзiн-eзi аныктау децгешн аныктау кажет болды.
Эксперименттiц белгшенген кезецiнде жогары сынып окушыларыныц кэаби eзiн-eзi аныктау децгейлерiнiц жиынтык ^рсете^^^ деректерiн талдау жогары сынып окушыларыныц кэаби eзiн-eзi аныктауыныц орташа децгей басым екенiн кeрсеттi (54%), респонденттердщ 24% тeмен децгей аныкталды. Жогары сынып окушыларыныц тек 22% кэаби eзiн-eзi аныктаудыц жогары децгейi бар. Кэаби eзiн-eзi аныктаудыц белсендi компонентшщ кeрсеткiштерiн аныктау Yшiн жогары сынып окушыларына Е.А. Климовтыц "дифференциалды диагностикалык сауалнама" (ДДС) эдiстемесi усынылды. Алынган нэтижелер 2-суретте кeрсетiлген.
2-сурет. Е.А. Климовтыц "дифференциалды диагностикалыц сауалнама" нэтижеЫ
3-
Эмпирикалык зерттеу нэтижелерi непзшде 2023 жылдыц кыркYЙегiнде алынган бшм беру процесше жогары сынып окушыларыныц кэаби eзiн-eзi аныктауын элеуметпк-педагогикалык колдау багдарламасы "Мамандыкка жол мектептен басталады", сондай-ак элеуметтiк-педагогикалык жэне психологиялык кызмет мамандарына арналган эдiстемелiк нускаулык эзiрлендi. Оку жылына арналган жэне эртYрлi дэстYрлi (дeцгелек Yстелдер, эцпмелер, пiкiрталастар, жеке жэне топтык кецес беру жэне т. б.) камтиды. Бiздiц ойымызша, жогары сынып окушыларыныц кэаби eзiн-eзi аныктауын элеуметтiк-педагогикалык колдау багдарламасы «Мамандыкка жол мектептен басталады» жогары сынып окушыларыныц кызыгушылыктарына, тшектерше, бейiмдiлiктерi мен кабiлеттерiне сэйкес мамандык тацдауга дайындыгы мен кабiлетiн калыптастыруга ыкпал етедi.
Дорыта келе айтарымыз, eзiн багалау ец алдымен, адамга баскалардыц беретiн багасына карай калыптасады. Психологияда eзiн-eзi багалау eзiн-eзi танудыц феноменi ретiнде карастырылады. 0зш-eзi тану-бул адамныц eзiн-eзi, eз «менш» тYсiнуi. Тулганыц кэсiби аныкталуында eзiн-eзi багалау сол кэсiп спецификасына адам eзiнiц мYмкшдiriнщ сэйкес келедi ме элде жок па соны багалайды жэне eзiне eзi бага береди Эзiн-eзi багалау баска психикалык курылым секiлдi eмiр барысында курылады жэне оны жас ерекшелiк аспектiде карастырган жeн.
Кэсiп тацдау барысында ец алдымен адамгершiлiк-ерiктiк касиеттерiне, одан кешн интеллектуалды жэне уйымдастырушылык касиеттерiне ^щл бeледi. МYмкiндiгi тeмен бола тура eздерiн асыра багалагандар кэсiп тацдаганда, кейiн арты eкiнiшке экеп жатады.
Кэсiби калаудыц негiзгi багыттарын аньщтауда оган эсер етушi басты факторларга назар аударган жeн. Тулгалык фактордыц жеткiлiксiз тYPде кeрiнуi кэсiби калаудыц дурыс калыптаспауына алып келуi мYмкiн. Жогаргы сынып окушысыныц eз болашагын модельдей бiлуi, мамандыктарга eз бетшше кызыгушылык танытып, талдау жYргiзуi, сураныска ие жаца мамандыктарга кызыгушылык танытуы казiргi нарык когамыныц талаптарына сай тулганыц калыптасуына алып келедi.
1. Климов, Е.А. Кэаби eзiн-eзi аныктау психологиясы: оку. студенттерге арналган нускаулык / Е.А. Климов. - 3-шi басылым., - М.: "Академия" баспа орталыгы, 2007. - 304
2. Кайырбекрва Г.А. Кэсiби eзiн-eзi аныктау: теория жэне практика: оку. студенттерге арналган нускаулык. - М.: Академия, 2008. - 320 б.
3. Чистякова, С. Н. Окудан кэсштш мансапка: оку куралы /С.Н.Чистякова, Н.Родичев. - М.: Академия. - 2012. - 176 б.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
б.
