Научная статья на тему 'ЖИНЛАШДАН СЎНГ ТОЛАДАН АЖРАГАН ЧИГИТЛАРНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ'

ЖИНЛАШДАН СЎНГ ТОЛАДАН АЖРАГАН ЧИГИТЛАРНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
Пахта / чигит / тола / саралагич / тукдорлик / фракция / шикастланиш / унумдорлик. / Cotton / seed / fiber / sorter / hairiness / fraction / damage / productivity.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Жўраева Муслима, Комилов Шухратжон Рахимжон Ўғли, Саримсаков Акрамжон Усманович, Мурадов Рустам Мурадович

Мақолада пахта тозалаш корхоналарида жинлаш жараёнидан сўнг пахта чигитининг сифат кўрсаткичлари таҳлил қилинган. Яъни, чигитнинг тукдорлиги ва хажмига қараб турли хил фракцияларга ажратилганлиги тадқиқотлар орқали ўрганилган. Таҳлил натижасига кўра чигит саралаш жараёнини муҳимлиги ва чигит саралаш қурилмаларининг чигит сифатига салбий таъсирини камайтирган ҳолда юқори ишончлиликда ишлайдиган қурилмаларни ишлаб чиқариш зарурлиги таъкидланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF QUALITY INDICATORS OF SEEDS SEPARATED FROM THE FIBER AFTER DRYING

The article analyzes the quality indicators of cotton seed after ginning in cotton ginning enterprises. That is, the division of the seed into different fractions depending on its hairiness and size has been studied through research. According to the results of the analysis, the importance of the seed sorting process and the need to produce devices that work with high reliability while reducing the negative impact of seed sorting devices on seed quality are emphasized.

Текст научной работы на тему «ЖИНЛАШДАН СЎНГ ТОЛАДАН АЖРАГАН ЧИГИТЛАРНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ»

ЖИНЛАШДАН СУНГ ТОЛАДАН АЖРАГАН ЧИГИТЛАРНИНГ СИФАТ

КУРСАТКИЧЛАРИ ТА^ЛИЛИ Жураева Муслима-талаба, Комилов Шухратжон Рахимжон ^ли-таянч докторант, Саримсаков Акрамжон Усманович-докторант, Мурадов Рустам Мурадович-

профессор

Наманган мухандислик-технология институти https://doi.org/10.5281/zenodo.7932578

Аннотация: Маколада пахта тозалаш корхоналарида жинлаш жараёнидан сунг пахта чигитининг сифат курсаткичлари тах,лил килинган. Яъни, чигитнинг тукдорлиги ва хажмига караб турли хил фракцияларга ажратилганлиги тадкикотлар оркали урганилган. Тах,лил натижасига кура чигит саралаш жараёнини мух,имлиги ва чигит саралаш курилмаларининг чигит сифатига салбий таъсирини камайтирган х,олда юкори ишончлиликда ишлайдиган курилмаларни ишлаб чикариш зарурлиги таъкидланган.

Калит сузлар: Пахта, чигит, тола, саралагич, тукдорлик, фракция, шикастланиш, унумдорлик.

ANALYSIS OF QUALITY INDICATORS OF SEEDS SEPARATED FROM THE

FIBER AFTER DRYING

Abstract: The article analyzes the quality indicators of cotton seed after ginning in cotton ginning enterprises. That is, the division of the seed into different fractions depending on its hairiness and size has been studied through research. According to the results of the analysis, the importance of the seed sorting process and the need to produce devices that work with high reliability while reducing the negative impact of seed sorting devices on seed quality are emphasized.

Keywords: Cotton, seed, fiber, sorter, hairiness, fraction, damage, productivity.

АНАЛИЗ КАЧЕСТВЕННЫХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ СЕМЯН, ОТДЕЛЕННЫХ ОТ

ВОЛОКНА ПОСЛЕ СУШКИ

Аннотация: В статье проанализированы качественные показатели семян хлопчатника после очистки на хлопкоочистительных предприятиях. То есть разделение семени на разные фракции в зависимости от его опушенности и размера изучено в ходе исследований. По результатам анализа подчеркнута важность процесса сортировки семян и необходимость создания устройств, работающих с высокой надежностью при одновременном снижении негативного влияния устройств сортировки семян на качество семян.

Ключевые слова: Хлопок, семя, волокно, сортировщик, ворсистость, фракция, повреждения, продуктивность.

КИРИШ

Замонавий ишлаб чикаришнинг асосий вазифаларидан бири халк хужалигининг устивор усиши, илмий техник тизимни ривожлантириш оркали ах,олининг турмуш шароитини яхшилашдан иборат. Бундан ташкари, шу йуналишда республиканинг ишлаб чикариш кобилиятини, ресурслардан тежаб-тергаб фойдаланиш ва иш сифатини ошириш масалаларига х,ам эътибор каратмок лозим.

Бу борада амалга оширилган ишлар ичида тайёрланаётган пахта чигитининг сифати хдмда корхонада тола чикиш микдорини ошириш катта ахдмиятга эга. Хозирда замон талабидан келиб чиккан х,олда мавжуд пахта тозалаш корхоналаридаги момик ажратиш

технологик жараёнига алохида эътибор каратилмокда. Чигитни тозалаш машиналарига, айникса чет аралашмалардан тула тозалаш, толадор чигитни ажратиб олиш вазифалари куйилмокда.

Республикамиз хужалик юритишнинг янги шаклига утиши муносабати билан ишлаб чикарилаётган махсулот сифатига талаб ошди. Бу эса пахта тозалаш саноати ишчи-ходимлари ва олимлар зиммасига янги вазифаларни юклади. Яъни, пахтанинг сифати ёмонлашиши, хом ашёнинг йукотилиши содир булаётган жараёнларни аниклаб, уларни бартараф этиш устида илмий изланишлар олиб бориш лозим булмокда.

Куплаб илмий тадкикотчилар томонидан аникланишича, тола чикишини ошириш имкониятини пахтани кайта ишлаш жараёнида жинлашдан чиккан чигитларни тукдорлиги буйича саралаб, йигиришга ярокли толаси бор чигитларни ажратиб олиш оркали хам хосил килиш мумкин экан. Пахта чигитини тозалаш ва саралашга багишланган илмий тадкикот ишларини танкидий нуктаи назардан тахлил килиш натижасида мазкур диссертация ишида жинланган чигитларнинг холатини, момик ва чигитнинг сифат бузилиши сабаблари урганиб чикилди.

Жинлаш жараёнидан чиккан чигитларни тозалаш ва саралаш буйича куплаб назарий ва амалий тадкикотлар олиб борилган, лекин хозирги кунда замон талабларига тулик жавоб бера оладиган техника ва технология долзарблигича колмокда. Чунки чигитларни саралашда уларни шикастланишига йул куймаслик, таркибидаги ифлосликларни тулик тозалаб олиш, йигиришга ярокли булган толага эга чигитларни саралаб олиб, кайта жинлаш оркали тола чикишини ошириш имкониятини яратувчи универсал технология ишлаб чикилмаган.

Шунинг учун бугунги кунда чигит тозалаш техника ва технологиясини такомиллаштириш, тола, момик, чигитни унумли хамда сифатли чикишини таъминлаш борасида илмий изланишларни амалга ошириш максадга мувофикдир. АСОСИЙ ЩСМ

Пахта тозалаш корхонасидаги жинлаш жараёнидан сунг пахта чигитлари турли ифлосликлардан тозалаш, линтерлаш, делинтерлаш каби жараёнларга юборилади. Экиш учун мулжалланган уруглик чигитлар эса, саралаш жараёнига юборилади.

Пахта таркибидаги ёт аралашмаларнинг бир кисми жинлаш пайтида толага кушилиб кетади, бир кисми эса чигитлар таркибига кушилиб, уларни ифлослантиради.

Жинлашдан кейинги чигитлар таркибида кум, майда ифлосликлар, барглар, металл жисмлар булиши мумкин. Бундан ташкари, чигитли массада чигитларнинг яхши ривожланмаган, пишиб етилмаган майдалари хам учрайди. Булар турли жараёнлар вактида эзилиб, майдаланади хамда момик ва чигит ифлослигининг ошишига олиб келади. Бундан ташкари чигитлар таркибида толаси тулик ажратиб олинмаган чигитлар хам мавжуд булиб, уларни саралаб олиш оркали тола чикишини ошириш имконияти яратилади.

Демак, чигитларнинг шундай хусусиятларини хисобга олган холда уларни турли фракцияларга ажратиб олиш ва тола чикишини ошириш максадида илмий тадкикот иши олиб бориш учун, шу жараёнлар устида олиб борилган илмий тадкикот ишларини тахлил килиш, урганиш лозим булади.

Физик-механик хоссаларга чигитларнинг шакли ва улчамларини, чигитли массанинг зичлиги, унинг огирлик кучини киритиш мумкин.

Э.Т.Максудов яратган кулланмада [1] чигит шакли тухумсимон шаклида куриб утилган.

Утказилган урталаштиришлар чигитнинг специфик характерларини йуколишига, айникса, жинлашдан кейинги чигитларни аник ажратиш тушунчасига эга булиш мушкуллашувига олиб келади. Регенераторда ажратилган фракцияларни кузатилганда, линтерлашга кетаётган куплаб толадор чигитларнинг толалари узунлиги 25-33 мм. булар экан. Уларни летучкалар дейиш нотугри, аммо уларни чигит дейиш х,ам хдкикатга тугри келмайди.

Х.Т.Ахмедходжаев [2] томонидан чигитларни тебранма саралагичнинг кия панжараси тешикларидан утиши оркали саралаш курилмаси таклиф килинган. Биринчи навбатда бу жараёнда чигитларнинг шакли ва улчамлари катта ахдмият касб этади. Турли тукдорликка эга чигитларнинг улчамларини аниклаш учун махсус асбоб ва услубият яратилган. Улчаш ишларини урта ва ингичка толали пахта чигитларидан 200 донадан олиб, куп марталик кайта утказиш оркали амалга оширилди. (1-жадвал).

1-жадвал. Пахтанинг куп тарцалган навларинингулчамлари

Селекцион нав Жинлашдан кейинги чигит улчами

Узунлиги (D1), мм Диаметри (D), мм 1000 дона чигитнинг массаси, г Толадорлик, %

С-6524 8,0-12,25 5,5-8,75 138,2 14,2

С-6530 8,2-12,22 5,4-8,84 136,9 14,0

Наманган-77 7,25-12,3 5,6-9,0 125,8 14,9

С-9070 8,1-12,2 5,8-9,8 128,3 13,8

9871-И 8.1-10,2 5,1-6,8 117,3 -

Ан-60 8,1-9,8 4,5-5,3 108,1 -

9853-И 8,2-9,8 5,2-5,8 125,25 -

Чигитда колган тола колдиги деб - пахтани жинлашда 200 дона чигитда тозаланмай колган тола микдорига айтилади [3]. Жинлашдан кейинги чигитларнинг тола колдиги [4] ишда таъкидланишича, жинлаш жараёнини нормал утишини таъминловчи керакли курсаткич х,исобланади. Лекин тадкикотларда жинлаш жараёнидан чиккан 3-5 % чигитларда йигиришга ярокли толалар мавжудлиги аникланди [5]. Шунинг учун бу чигитларни максимал х,олатда ажратиб олиш максадга мувофик.

Чигитларни саралаш жараёнига уларнинг шикастланганлик даражаси х,ам сезиларли таъсир курсатади. Жинлаш ва линтерлаш жараёнида чигитларнинг шикастланиши буйича утказилган тадкикотларда куйидагилар аникланди. Масалан, С-6524 1 нав 50 г. пахта чигитлари учун учликда 2-3 %, уртасида 9-22 %, пойнакда 3-6 % шикастланиш булса, С-6530 II нав чигитлар учун бу катталик учликда 1-3 %, уртасида 8-19 %, пойнакда 2-5 % булар экан. Бу кобик шикастланиши буйича «таксимланиш» пахта чигитларининг табиий физик хоссалари буйича х,ам тавсифлаш мумкин.

Жинланган тукдор чигитларни кайта ишлаш учун кейинги технологик жараёнга утказишда сифат курсаткичларининг мух,имлигини х,исобга олган х,олда, бундан ташкари охирги йилларда ишлаб чикаришга янги специфик физик-механик хоссаларга эга пахта навларининг жорий килинаётганлиги эътиборга олиб ишлаб чикариш шароитида тукдор чигитларни фракцион таркибини урганиш максадида тадкикотлар утказилди [6].

Ey.apgaH «HH.aHraH $pa^Hfl.ap TapKu6uga Ty.u; T03a.aHraH HurHT.ap 6y.umHHH Kypum MyMKHH. Y.ap um.a6 HH;apum HaBH Ba «HHHHHr yHyMgop.Hrura 6of.h; x,o.ga HHrHT.apHHHr yMyMHH MaccacugaH 2-5 % hh TamKH. KH.umu MyMKHH. EyHgaH Tam;apu 12 % TO.agop.HK gap^acura эгa HuruT.ap 45-50%, HuruT.u Maccagaru h^.oc.hk MHKflopu эсa 1-3 % hh TamKH. KH.agu. 1-pacMga HuruT ^pa^Hanapu Ba y.apHHHr HaBra 6ofh.h; y3rapumu TacBup.aHraH.

C-6524

m re x

50

1 39

6 ^^ i 5

mm

CO

re x

51

Ü

1

35

mm

52

1

40

ypmana

ypmana

56

35

max

50

10

m

38

max

8

7

1

1

9

5

CO

re x

48

39

49

10

39

mm

ypmana

max

1-pacM. YpTa TO^a^H naxTa ynyH KiiH.iaHraH HirHT^apHHHr ((paKuiiOH TapKHÖ

AiarpaMMacH

9

4

2

llllllll I I яхши жинланмаган чигитлар ва летучкалар;

икки марта линтерлаш керак булган чигитлар;

I-1 бир марта линтерлаш керак булган чигитлар;

KKWI тоза чигитлар.

Хрзирда куплаб пахта тозалаш корхоналарида чигит саралаш курилмаларининг иш унумдорлиги хдмда саралаш самарадорлигининг пастлиги туфайли технологик жараёнлардан олиб ташланган. Бунинг окибатида толанинг момикка ва бошка турли чикиндиларга кушилиб кетиб колиши окибатида кимматбах,о хом ашёнинг исроф булиши кузатилмокда [7-11]. Бундан ташкари чигит турли ифлосликлардан тозаланмасдан линтер машиналарига юборилмокда ва бу оркали момик сифати х,ам сезиларли даражада бузилмокда.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан келиб чиккан х,олда х,озирги шароитда чигит тозалаш жараёнида ишлайдиган курилмаларнинг чигит сифатига салбий таъсирини камайтирган х,олда юкори ишончлиликда ишлайдиган курилмаларни ишлаб чикариш зарурлигини таъкидлаш мумкин.

Пахтанинг турли навларида утказилган тадкикотлар шуни курсатдики, жинларнинг турли иш режимларида жинлангандан кейинги чигитларнинг ташки куриниши ва таркиби доим бир хилда булмас экан. Улар таркибида майда ва йирик ифлосликлар, тоза жинланган ва яхши жинланмаган чигитлар булиши мумкин.

Чигитларни кайта ишлашда куйилган масалага туликрок ёндошиш зарур. Яъни, уларнинг физик-механик хоссаларини, технологиясини атрофлича урганилиши лозим. Бундан ташкари пахта чигитларининг фракцион таркибини х,исобга олиб саралаш технологиясини танлаш ва самарадорлиги юкори машиналар конструкцияларини яратиш эътибор каратиш максадга мувофик.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Максудов Э.Т., Шорасулов Н.С., ^осимов С.М. Пахта чигитидан калта толаларни ажратиш. - Тошкент: «Фан»КК, 1991. - 328 б.

2. Ахмедходжаев Х.Т. Определение условий выделения на сетчатых поверхностях вибросортировщиков. // Сб. науч. трудов ММИЭ Киргизстан - Ош, 1995. - С.28-32.

3. Жабборов Е.Ж., Отаметов Т.У., ^амидов А.Х. Чигитли пахтани ишлаш технологияси. - Тошкент: Укитувчи, 1987. - 322 б.

4. Сафаров Н.М. Разработка методики определения динамических и технологических показателей пильного джинирования при различных плотностях: Дисс. канд. техн. наук. Ташкент. 1997. - 100 с.

5. Ахмедходжаев Х.Т., Якубов Д., Обидов А.А. Жинлаш жараёнидан кейинги толали чигитларни саралаш йуллари. // НамМИИ халкаро илмий-амалий конференцияси маколалар туплами.- Тошкент, 2002. - 389-392 б.

6. Ахмедходжаев Х.Т., Обидов А.А. Разработка и испытание нового сортировщика хлопковых семян после джинирования. // Сб. науч. трудов НамИЭИ. - Наманган, 2003. - С.30-32.

7. Ахмедходжаев Х.Т., Обидов А.А. К вопросу исследования вибросортировщика, оснащенного вибропитателям. // I Международная научно-техническая конференция ИГТА: Тез.докл. - Иваново, 2003. - С.158-159.

8. Obidov, A. A. Improvement of Technology of Cleaning and Sorting Processed Cotton Seeds. Diss. Ph. D. Dissertation, Tashkent Institute of Textile and Light Industry (TITLI), Tashkent, 2007.

9. A. SarimsaKov, J. Ergashev, R. Muradov. (2012). Improvement of seed sorting process for the purpose of quality improvement of linter and fibre output. Problems of textile, (3), 7-11.

10. Rejabboev, S., Muradov, R., Sarimsakov, A. (2021) Residual fiber study in fiber-separated seeds. Asian Journal Of Multidimensional Research, 10, 783-787. https://doi.org/10.5958/2278-4853.2021.00317.7

11. Rejabboev, S., Karimov, A., Muradov, R. (2021) Theoretical Study Of The Movement Process Of Cotton Seeds Transported On A Screw Conveyor. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11, 2300-2306. https://doi.org/10.5958/2249-7137.2021.00989.7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.