CC BY
4НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №1 2009
УДК 536.54, 556.16
ЖЕТК1Л1КС1З АППАРАТ НЕГ1З1НДЕ ЦАЛЫПТЫ АГЫНДЫ ШАМАСЫН АНЬЩТАУДЬЩ ДЭЛД1Г1Н БАГАЛАУ
Геогр. гылымд. докторы Ж.Д. Достай
С. К. Элiмк¥лов
Мацалада, Алаквл алабындагы ацпарат квлем1 6 жылдан кем бекеттер ушгн аныцталган цалыпты агынды шамасыныц цателгктерг талданган. Нэтижестде жетктказ зерттелген взендер ушн цалыпты агынды дзлдШн багалаудыц тэсш усынылган.
Аппарат кeлемi жеткшказ жагдайда езен агындысыныц негiзгi гидрологияльщ сипаттамаларын аныктау жэне олардыц дэлдтн багалау мэселесi унем1 нактыланумен келед1 Жалпы, агынды Yлестiрiмi кeрсеткiштерiн кажетп дэдщкте (5...10 %) аныктауга мYмкiндiк бермейпн ^ленцеи акпаратты жеткiлiксiз деп атасам, ондай акпараттыц eзiн кыска (п > 6) жэне аса кыска (п < 6) деп белуге болады. 6 жылдан асатын кщарларды кепж^1лд^1; кезецге ^зарту жэне олардыц дэлдтн багалау гидрологиялык есептеулерде жан-жакты карастырылган [1 - 5]. ¥сынылып отырган макала, Алакел алабындагы кeлемi 6 жылдан кем агынды кщарларыныц ^п^хл^щ гидрологиялык сипаттамаларын аныктаудыц дэлдiктерiн багалау мэселелерiне арналган. Аса кыска катарлар кeмегiмен ^п^хл^щ орташа агынды шамасын жэне оныц дэлдтн багалау эдiстерi [2 - 4] ецбектерде карастырылган. Кец таралган, бiр жагынан колдануга жещл, екiншiден - кыска болса да тшелей бакыланган гидрологиялык акпаратты пайдалануга мYмкiндiк беретш тэсiл - зерттелш отырган бекет пен аналог ретшде алынган бекеттеп бакыланган агынды модульдерш тецеструге непзделген. Модульдк коэффициенттер катынасы аркылы табылган аса кыска катарлардыц калыпты агынды шамасыныц орташа квадраттык кателт тeмендегiдей аныкталады [2 - 4]
мандаты yi - агындыныц ьжыл мэлiметi негiзiнде аныкталган калыпты
шамасы; у - барлык бакыланган жылдар непзщце аныкталган калыпты агынды.
(1) формула гамепмен зерттелiп отырган аса кыска катар бойынша аныкталган калыпты шаманыц дэлдiгiн тiкелей багалау мYмкiн емес.
(1)
102
Мунда ^ойылып отырган мэселенi шешу Yшiн зерттелiп отырган езен орналас^ан гидрологиялыщ тургыдан бiртектi ауданда узын ^атарга ие екi ба^ылау бекетi тандалып алынып, бiреуi-аналог, екiншiсi - есешгк ретiнде пайдаланылады, ягни, есептiк ^атардыц ^ыс^а белiгi ар^ылы табылган ^алыпты шамасы оныц толыщ татары бойынша белгiлi ^алыпты шамасынан ауыт^уы багаланады. Осылайша табылган багалауды зерттелiп отырган катар Yшiн кабылдаудыц тиiмдiлiгi аналог-бекеттщ дурыс тандалуына тэуелдi. Соган байланысты, аналог ретiнде бiрнеше бекеттi пайдалану да жш орын алады. Ондай тэсшдщ каншалыщты тиiмдi екенi [4]-те келтiрiлген. Бiрак, онда айтылгандай аналогтардыц саны есуiмен кателштщ темендеуi Yнемi орын ала бермейдi. Оган, ^арастырылып отырган, Алакел алабындагы Тарбагатай жотасыныц ощуспк беткейiнде орналас^ан езендер Yшiн жYргiзiлген есептеулер мысал бола алады. Теменде 1-суретте келтiрiлген графиктен ^ателштщ аналог саныныц есуiмен емес, олардыц орташа бшкпктершщ зерттелiп отырган езен алабыныц сэйкес шамасына жуыщтауымен байланысты. 1-суретте есешгк бекет ретiнде - Крсак езешнщ Кекезен ауылы тусындагы бекетi келтiрiлген, катар саны 6 жыл. Аналог саныныц 1-ден 2-ге есуiмен гана кателш магыналы шамага темендеген, эрi карай кателштщ езгерю калыптана тYCкен. Осы жерде, бiр гана аналог ретiнде пайдаланылган Каракол ез.-Таскескен а. бекетi алабыныц орташа тецгермелi биiктiгi есептiк алаптыц сэйкес шамасынан айырмашылыгы Yлкен, ягни бул жерде сэтсiз аналог деуге болады. Осындай жагдай баска есептiк бекеттер Yшiн де, ^атар саны 6 жылдан темен жылдар Yшiн де байкалады. 1-суретте жалгыз бiр аналог ре^нде есептiк бекеттен тецгермелi орташа бтктш
катынасы тургысынан екiншi жагдайда ец дурыс аналог алынган. Байкап отырганымыздай, кателш аналог саны есуiмен мiндеттi турде темендемейдi, нактырагы есешгк алап сипатына у^састык дэрежесiне байланысты. Алаптардыц езара уксастыгын сандык тургыдан сипаттаушы керсеткiш ретiнде карастырылып отырган аймакта орташа тецгермелi биiктiктi алуга болады. Бiрак, аталган шаманыц оц жэне терю ауыткулары бiрдей кателштерге алып келе бермейдi.
керiсiнше орташа тецгермелi
алынган, ягни, ортшаша бшкпктер
103
о % 20 г
Н
ор 1,6
1,1
0,6 0,1 -0,4
2 3 4
аналог-бекеттер саны
1-сурет. К^осац вз. - Квквзен (Ириновка) а. бекет1 цалыпты агындысы цател1гтщ аналог санына байланысты взгер1а жэне есептЫ пен аналог алаптар тецгермел1 бшктттер1 цатынасы. 1 - б1ртш1 аналог сэтыз болгандагы цателт, 2 - б1ртш1 аналог сэтт1 болгандагы цателщ 3 -б1ртш1 аналог сэтаз болгандагы бшктттер цатынасы, 4 - б1ртш1 аналог сэтт1 богандагы бшктттер цатынасы.
Мысалы, эксперимент ретшде алынган ею бекет - езара абсолютп дэрежеде уксас, ягни, орташа тецгермелi бшкпктер^ алап аудандары тец, ара кашыктыктары ете аз болганда эркайсысына екiншiсiн аналог ретiнде алып табылган кателiктерi теориялык тургыдан жуык болуга тиiс деп айтуга болады. Ал, накты жагдайда ол мYмкiн емес, соган орай кателiктерi де тец емес. Алаптагы, агынды катарлары узындыктары жYргiзiлiп отырган есептеулерге пайдалануга мYмкiндiк беретiн 13 бекеттiц аныкталган кателштерш талдау аркылы, олардыц есептiк жэне аналог катарлардыц орташа шамасынан ауыткуы шамаларыныц катынасына байланысты екеш байкалады. Ягни аналог катардыц езгерiмi есептiк катардагыдан жогарылаган сайын кателiк еседi. 2-суретте езара аналог ретiнде есептеуге пайдаланылган екi бекеттiц аныкталган кателiктерi келпршген. Каракол ез.-Таскескен а. бекетi Yшiн Yржар ез.- Казымбет а. бекет аналог ретiнде алынса, Yржар ез.-Казымбет а. бекетi Yшiн, сэйкесiнше Каракол ез.-Таскескен а. бекетi аналог болган. Yржар езенiнiц есепке алынган кезещ Yшiн езгерiм коэффициентi 0,28 болса, Каракол езенi Yшiн, сэйкесiнше, 0,56-га тец. Керiп отырганымыздай Каракол ез.-Таскескен а. аналог ретшде алынган жагдайда салыстырмалы кателш едэуiр жогары.
Сонымен, аргумент ретiнде екi алаптыц орташа тецгермелi биiктiктерi айырмасын да катынасын да алу мYмкiн емес, себебi олардыц сакталып
1
5
104
OTbipFarni eзiнде rçaтeдiктep эp тYpдi. Оньщ Ycтiне, rçaтeдiктep aдaптapдьщ кещспкпк apa rçaшыrçтьщтapьшeн де бaйдaныcты. Оpтaшa биiктiктepдщ OHFa aybT^y^i т-epic ayытrçyынa rçapaFa44a a3 кзтеткке гдып кедетiнiн eœepe отыpып, фaктоp pетiнде биiктiктepдщ aйыpмaшылыFы aнaшгтьщ биiктiгiне ^ramaera шйыздьщ т¥pFыдaн arnimm отыp. ОFaн ^oca, aлaптapдьщ
кещспкпк opтaдьщтapы apa кзшыкгыы e^epi^^ яFни:
f
* = f
w
. 1QQ
Я
Л
Л
+ L„
(2)
G %
4Q 35 3Q 25 2Q 15 1Q 5 Q
1
2
3
4
5
б
n, жыд
2-сурет. Цыскр щтлpлap негзнде щпыпты огындыны aныцтaудыц стыстырмты щтелжтер11 - Kapaцол - Тacкеcкен a., 2 - Уржир - Крзымбет a.
¥сыныдып oтыpFaн бaйлaныc, Алaкeл aлaбыньщ Жет^ Адaтayы мен ТapбaFaтaй жoтaдapы eзeндepi Yшiн бepiдiп oтыp (3-cypeт). Жгдпы, жaнaмa фaктopдapмeн кзад^ дa бaйлaныc гидpoдoгиядьщ т¥pFыдaн бipтeктi ayдaндap Yшiн т¥pFызыдFaны д^ыс. Kapacтыpыдып oтыpFaн aлaптa arçпapaт кeдeмi жeткiдiктi 13 бекет 6ap, 6ipa^ oдapдьщ бapдыFы бipдeй сэйкес ya^rc шeктepiн ^мти aдмaFaндьщтaн, ^тедшп eceптeyдepдe эpбip бекет есеппк peтiндe де, aнaдoг peтiндe де rçoддaныдды. Мыcaды, anarnbirç «жericyдьщ бeдiгiндe» 2Q...25 жыддaн acaтын 4 rçarn бекет 6ap. ¥сыныдып oтыpFaн тэсш нeгiзiндe эpбip бекет aнaдoг жэне есеппк peтiндe eкi peттeн пaйдaлaнылды, нэтижесшде нYктeдep caны 12-ге жетп, яFни, эpбip eceптiк бекет y™^ сэйкесшше Yш aнaдoг-бeкeт. АтaдFaн тэсш aprçылы бipдeй rçaтeдiктep eкi peт ^a^ana^^i деп aйтyFa бoдмaйды. Себеб!, жoFapыдa aйтып eткeнiмiздeй, eкi экcпepимeнтaддьщ бeкeттepдi opнын ayыcтыpып пaйдaдaнy aprçылы
1Q5
табылган кателштер мэнi тец емес. Себеб^ орташа бшкпктердщ оц жэне сол ауыткулары ею магыналы кателштерге альт келетшдтн айтып вттiк.
о %
30 25 20 15 10 5 0
о -1
-2
50
100
150
200
(( На-Не)/На)*100)+Ь
ал. орт
гг
3-сурет. а = /
Н - Н
Н
-100
+ь
ал. орт
байланыс щисыщтары.
1 - Жет1су Алатауы взендер1, 2 - Тарбагатай жотасы взендер1.
3-суретте агынды катары 6 жылга тец болгандагы есептелген кателштер келтiрiлдi. Катар саны 1-5 жылдар Yшiн де осы mшшдi байланыстар бакыланып отыр. Есептеуге пайдаланылган Жетiсу Алатауы взендерi алаптарыныц орташа тецгермелi биiктiктерi 1120-дан 2330 м-ге дешн взгерсе, «тарбагатайлык» взендерде, сэйкесшше, 1050-ден 1800 м-ге дейiн взгередь Ал, алаптар орталыктарыныц ара кашыктыгы Тарбагатай жотасы взеццерi Yшiн 130 км-ге дешн жетсе, Жетюу Алатауы взендерi Yшiн бар жогы 47 км-ге жетп. Келтiрiлген байланыстардыц взгеру каркындылыгы осы аталган себептермен аныкталса керек, ягни, биiктiктердiц взгерiмi алап орталыктары ара кашыктыгына Караганда мацыздырак рольге ие. Егер есептеулерде гидрологиялык режiмдерi т^ргысынан бiртектi аудандар алынганын ескерсек, онда алаптардыц ара кашыктыгы факторыныц элсiздiгi тYсiнiктi болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Горошков И.Ф. Гидрологические расчёты. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. - 432 с.
0
106
2. Давлетгалиев С.К. Оценка точности параметров кривых распределения годового стока рек Урало-Эмбинского района // Гидрометеорология и экология. - 2007. - №3. - С. 85-93.
3. СП 33 -101. Определение основных расчётных гидрологических характеристик. - М.: Госстрой России, 2003. - 71 с.
4. Рождественский А.В., Ежов А.В., Сахарюк А.В. Оценка точности гидрологических расчётов. - Л.: Гидрометеоиздат, 1990. - 277 с.
5. Руководство по определению расчетных гидрологических характеристик. - Л.: Гидрометеоиздат, 1973. - 112 с.
Институт географии, г. Алматы
ОЦЕНКА ТОЧНОСТИ НОРМЫ СТОКА ПРИ НЕДОСТАТОЧНОСТИ ИНФОРМАЦИИ
Доктор геогр. наук Ж.Д. Достай
С.К. Алимкулов
В статье анализируется ошибка определения нормы стока рек Алакольского бассейна для гидростворов, где длина рядов наблюдений менее 6 лет. В результате предлагается способ оценки точности определения нормы стока недостаточно изученных рек.
107
