CC BY
5ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. УКУК
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ПРАВО JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. LAW
e-ISSN: 1694-8661
№2(3)/2023, 87-97
УДК: 347.9
DOI: 10.52754/16948661 2023 2(3) 14
ЖАРАНДЫК ПРОЦЕССТЕГИ ДОО КОЮУГА УКУКТУУЛУК ЖАНА ДООНУ
КАМСЫЗ КЫЛУУ ШАРТТАРЫ
ПРАВО НА ИСК В ГРАЖДАНСКОМ ПРОЦЕССЕ И УСЛОВИЕ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИСКА
RIGHT TO ACTION IN CIVIL PROCEEDINGS AND CONDITIONS FOR SECURING A
CLAIM
Патиев Нурханбек Маматович
Патиев Нурханбек Маматович Patiev Nurhanbek Mamatovich
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет _Senior Lecturer, Osh State University_
Токтакун кызы Гулнура
Токтакун кызы Гулнура Toktakun kyzy Gulnura
т.и.к., улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
к.и.н., старший преподаватель, Ошский государственный университет Candidate of History, Senior Lecturer, Osh State University [email protected]
ЖАРАНДЫК ПРОЦЕССТЕГИ ДОО КОЮУГА УКУКТУУЛУК ЖАНА ДООНУ
КАМСЫЗ КЫЛУУ ШАРТТАРЫ
Аннотация
Макалада жарандык процесстик укутагы доо коюу укугунун орду жана мааниси каралат. Жарандык процесстик укуктун теориясында доо коюу жана доо коюу укугу тушунуктеру эн татаал жана талаштуу тушунуктердун бири. Илимде бул тема актуалдуулукту жаратып, бул тушунуктердун аныкталышы доонун тушунугунун мунездемелеру менен ажырагыс байланышта, андагы материалдык жана процессуалдык принциптердин ез ара байланышын изилдеену максат кылат. Илимий изилдеенун методологиялык негизин илимий таануу ыкмаларынын комплекси тузет башкача айтканда, анализ, синтез, индукция, дедукция, салыштырма-укуктук, формалдуу-логикалык жана башкалар. Материалдык мааниде доо коюу укугу - бул соттук коргоого укук деген тыянак чыгарууга болот. Процессуалдык мааниде талап коюу укугу (доо укугу) - бул конкреттуу укуктук талаш-тартышты мыйзамга ылайык чечуу зарылдыгынан соттун алдына коюу укугу. Доого укуктуулук, бир жагынан процесске болгон укуктуулук, экинчи жагынан доогердин жоопкерге коюлган материалдык укуктук талабын канаттандырууга болгон укук. Ошентип, доого укуктуулук дегенибиз, жогоруда керсетулген эки укук мумкунчулугунен турган, татаал тушунук. Доону сотко коюууга укуктуулуктун шарттары. Сотто доо коюу бул жарандардын жана уюмдардын соттук коргоо учун сотко кайрылуу укуктарынын бир формасы. Бул конкреттуу, материалдык- укуктук талаш-тартыш боюнча биринчи инстанциядагы сот адилеттигине укуктуулук дегендикке жатат. Анткени, ишти манызы боюнча карап чыгып, Кырыз Республикасынын атынан чечим чыгарып, сот адилеттигин ишке ашыру, мыйзамга ылайык биринчи инстанциянын сотторуна гана таандык.Жыйынтыктап айтканда, доону камсыз кылуу-келечекте доогердин пайдасына чыгарыла турган сот чечиминин реалдуу аткарылышына багытталып, сот тарабынан колдонулуучу чаралар. Бул чаралар келечекте доогердин пайдасына чыгарылуучу сот чечиминин реалдуу аткарылышын камсыз кылуучу процесстик, маанилуу кепилдиктердин бири болуп эсептелет.
Ачкыч свздвр: доо, доогер, жоопкер, юридикалык жак, жаран, мыйзам, соттук коргоо, жарандык процесстик укук
ПРАВО НА ИСК В ГРАЖДАНСКОМ ПРОЦЕССЕ И УСЛОВИЕ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИСКА
Аннотация
В статье исследуются место и значение права на предъявление иска в гражданском процессуальном праве. В теории гражданского процессуального права понятия предъявления иска и права на иск являются одними из наиболее сложных и противоречивых понятий. В науке данная тема создает актуальность, определение этих понятий неразрывно связано с характеристикой понятия иска и направлено на изучение взаимосвязи в нем материальных и процессуальных начал. Методологическую основу научного исследования составляет совокупность методов научного познания, то есть анализа, синтеза, индукции, дедукции, сравнительно-правового, формально-логического и других.Право на предъявление иска - это право на судебную защиту. В процессуальном смысле право на иск (право на иск) -это право передать конкретный правовой спор в суд для разрешения в соответствии с законом. Право на иск - это, с одной стороны, право на процесс, а с другой - право на удовлетворение материального юридического иска истца к ответчику. Таким образом, право на иск представляет собой сложное понятие, состоящее из двух упомянутых выше юридических возможностей. Условия подачи иска. Подача иска является формой права граждан и организаций обращаться в суд за правовой защитой.
RIGHT TO ACTION IN CIVIL PROCEEDINGS AND CONDITIONS FOR SECURING A CLAIM
Abstract
The article examines the place and significance of the right to sue in civil procedural law. In the theory of civil procedural law, the concepts of filing a claim and the right to sue are among the most complex and controversial concepts. In science, this topic creates relevance; the definition of these concepts is inextricably linked with the characteristics of the concept of a claim and is aimed at studying the relationship between material and procedural principles in it. The methodological basis of scientific research is a set of methods of scientific knowledge, that is, analysis, synthesis, induction, deduction, comparative legal, formal logical and others. The right to sue is the right to judicial protection. In a procedural sense, the right to sue (right to sue) is the right to bring a specific legal dispute to a court for resolution in accordance with the law. The right to claim is, on the one hand, the right to process, and on the other hand, the right to satisfy the material legal claim of the plaintiff against the defendant. Thus, the right to sue is a complex concept consisting of the two legal possibilities mentioned above. Conditions for filing a claim. Filing a claim is a form of the right of citizens and organizations to go to court for legal protection. This means the right to justice of the first instance in a specific substantive legal dispute. After all, consideration of the case on its merits, making decisions on behalf of the Kyrgyz Republic and administering justice, according to the law, belong only to
Это означает право на правосудие первой инстанции по конкретному материально-правовому спору. Ведь рассмотрение дела по существу, принятие решения от имени Кыргызской Республики и осуществление правосудия, согласно закону, принадлежат только судам первой инстанции. Подводя итог, можно сказать, что обеспечение иска - это мера, применяемая судом, направленная на фактическое исполнение судебного решения, которое в будущем будет вынесено в пользу истца. Данные меры рассматриваются как одна из процессуальных, важных гарантий, обеспечивающих фактическое исполнение решения суда, вынесенного в пользу истца, в дальнейшем.
the courts of first instance.To summarize, we can say that securing a claim is a measure applied by the court, aimed at the actual execution of a court decision, which in the future will be rendered in favor of the plaintiff. These measures are considered as one of the procedural, important guarantees that ensure the actual execution of a court decision made in favor of the plaintiff in the future.
Ключевые слова: иск, истец, ответчик, юридическое лицо, граждане, закон, судебная защита, гражданское процессуальное право.
Keywords: claim, plaintiff, defendant, legal entity, citizens, law, judicial protection, civil procedural law
Киришуу
Жарандык доонун eзY эки тараптан турган укукту коргоонун процесстик каражаты болгондуктан, доого укуктуулук же^ндегу тYШYHYктe да доонун бул эки тарабы чагылдырылууга тийиш. Доогер жоопкерге доо менен сотко кайрылганда, ал процессти козгоо YЧYн да (доо коюуга укуктуулук) жана eзYHYн жоопкерге койгон материалдык укуктук таламын канааттандырууга (доону канааттандырууга укугу) да укуктуумун деп эсептейт. Чындыгында да ошондой. Ошондуктан, доого деген укуктуулук сeзсYЗ жогоруда кeрсeтYлгeн эки укук мYмкYнчYЛYктeр б.а. доо арызы менен сотко кайрылуу укугу, жана доону канааттандыруу укугунан турууга тийиш. Бул эки укук мYмкYнчYЛYГY бирдикте ишке ашырылуулары тийиш, анткени, доо арызын келтирYYгe укугу жоктун, доону канааттандырууга укугу болушу мYмкYн эмес. Ощону менен бирге доогердин, доону канааттандырууга укугу жок болсо, анда анын доо менен кайрылуу укугу предметсиз калат.
Демек, доого укуктуулук, бир жагынан процесске болгон укуктуулук, экинчи жагынан доогердин жоопкерге коюлган материалдык укуктук талабын канаттандырууга болгон укук. Ошентип, доого укуктуулук дегенибиз, жогоруда кeрсeтYЛгeн эки укук мYмкYнчYЛYГYнeн турган, татаал тYШYHYк.
Доону сотко коюуугаукуктуулуктун шарттары. Сотто доо коюу бул жарандардын жана уюмдардын соттук коргоо YЧYн сотко кайрылуу укуктарынын бир формасы. Бул конкретщуу, материалдык- укуктук талаш-тартыш боюнча биринчи инстанциядагы сот адилеттигине укуктуулук дегендикке жатат. Анткени, ишти мацызы боюнча карап чыгып, Кырыз Республикасынын атынан чечим чыгарып, сот адилеттигин ишке ашыру, мыйзамга ылайык биринчи инстанциянын сотторуна гана таандык.
Доону коюу менен процессти козгоо, мыйзам боюнча белгилYY бир шарттарга байланыштуу. Бул шарттар жалпы жана атайын шарттар болуп экиге бeлYнeт: ). Сотто доо коюуга мYмкYнчYЛYк берYYчY атайын шарттар жана жалпы шарттарга. Жалпы шарттарга тeмeнкYлeр кирет:
1) Доогер жана жоопкер (тараптар) жарандык процесстик укукка жeндeмдYY болуулары керек. Бул талап, айрыкча, юридикалык жактардын ыйгарым укуктарын текшерY YчYн зарыл. Анткени, мындай формада процесске катышууга ишканалар менен уюмдардын баардыгы эмес, жалац гана юридикалык жактардын укуктарынан пайдалануучуларынын гана укуктары бар
2) Доогердин доо арызы тиешелYY сотто каралууга тийиш болуу керек (сотко караштуулук)
3) Эгерде мыйзамдуу кYЧYнe кирген, ошол эле тараптардын ортосундагы, ошол эле предмет жeнYндeгY, жана ошол эле негиздер менен талаш боюнча чыгарылган соттун чечими, же доогердин доодон баш тарткандыгын кабыл алуу жeнYндe же тараптардын тынышуу келишимин бекшуу жeнYндe соттун аныктамасы болсо;
4) Эгерде ушул сотто предмети боюнча жана ошол эле негиздер, ошол эле тараптар арасындагы талаш боюнча иш болсо;
5) Эгеpде взyнyн компетенциясыта жapaшa ошол эле тapaптapдын оpтосyндaгы, ошол эле ^едмет жвнyндвгY жaнa ошол эле негиздеp менен болгон тaлaш боюнчa aксaкaлдap же бейтapaп сотттоpyнyн чечимдеpи болсо, aндa доогеpдин сотто доо коюyгa укугу жок.
Commo doo mюуга мYмкYнчYЛYк 6epYY^Y атайын шapmmap кээ 6mp гата иштеp боюнчa коюлгaн [1]. Бул шapт боюнчa, доо apызы менен сотко кaйpылyyдaн мypyн доогеp взyнyн тaлaбы менен тикелей, жоопкеpге кaйpылyyгa тийиш. Tapaптapдын тaлaшы сотко чейин вз apa жвнгв сaлынбaсa, ошондон кийин гата доогеpде сотто доо коюу менен кaйpылyy укугу пaйдa болот (мисaлы: кээ 6mp эмгектик тaлaш иш боюнчa сотко чейин, эмгектик иштеp боюнчa комиссиягa кaйpылyy кеpек.). Эгеpде доогеp тapaбынaн бул кaтегоpиядaгы иштеp учун мыйзaмдa белгиленген тaлaшын сотко чейин жвнгв сaлyy тapтиби сaктaлбaсa, соттун apызды кaбыл aлyyдaн бaш тapтyyгa aкысы бap. Бул шapттapды тyypa колдонуунун пpaктикaлык мaaниси втв чоц. Эгеpде судъя жогоpyдaгы зapыл болгон шapттapдын жок экендигин apb^bi кaбыл aлyy yчypyндa эле бaйкaсa, aндa apызды кaбыл aлyyдaн бaш тapтyyгa милдеттуу, aл эми мындaй кaтaлык пpоцесстин жypyп жaткaн yчypyндa (ишти кapоонyн) тaбылсa, aндa иш вндypyштвн кыскapтылyyгa тийиш.
Доону кaнaaттaндыpyyгa жaткaн укуктун бapы же жогу, ишти мaцызы боюнчa сот отypyмyндa кapоонyн нaтыйжaсындa, судъя тapaбынaн гата чечилуу мумкун. Сотто доо коюууга укуктун жоктугу (мaтеpиaлдык укуктук мaaниде), жоопкеpден белгилуу биp apaкетти жaсоонy (кapызды кaйтapып беpyyнy ж.б.) тaлaп кылуу укуктун взунун жоктугун кepсeтeт. Ошондyктaн, мындaй yчypдa ишти кapоонyн жыйынтыгы, доону кaнaaттaндыpyyдaн бaш тapтyy чечими менен aяктaлышы кеpек.
Сотто доо коюуга укуктуулук, коюлгaн доого доогеpдин укугунун бapы жогyнa кapaбaйт. Сотто доо коюу менен кaйpылyy учун, доого болгон укуктуулуктун бap экендигин болжолдоонун взу эле жетишээpлик. Анткени, жогоpyдa aйтылгaндaй, доону кaнaaттaндыpyyгa жaткaн укуктун бapы же жогу ишти мaцызы боюнчa, биpинчи инстaнциядaгы сот отypyмyндa кapоонyн нaтыйжaсындa, судъя тapaбынaн гaнa чечилуу мумкун.
Сотто доо коюуга укук беpyyчy зapыл болгон шapттapдын бapы жогу дa, доо apызды кaбыл aлyy yчypyндa судъя тapaбынaн текшеpилет. Эгеpде, ошол шapттapдын биpввсy эле жок болуп чыксa, aндa судъя apызды габыл aлyyдaн бaш тapтaт. Ал эми aндaй шapттын жоктугу apыз кaбылдaнгaндaн кийин же сотто ишти rapan жaткaндa билинип кaлсa, aндa бул иш боюнчa сот вндypyшy мыйзaмгa тyypa келбеген жол менен козголгон иш кaтapы, пpоцесстин кaйсы гата стaдиясындa болбосун кыскapтылyyгa жaтaт.
Жoonкеpдuн кызыкчылыгын кopгooнун npo^ccmrn кapaжammapы. Жоопкеpдин доого кapшы коpгонyyнyн негизги кapaжaттapынaн болуп, коюлгaн доого кapaтa взунун кapшылыгын (мaкyл эместигин) билдиpYY жaнa доогеpге кapшы тосмо доо коюу болуп эсептелет. Жоопкеp учун коюлган доого кapaтa взунун жвн эле кapшылыгын билгизбестен доогеpдин тaлaмын жокко чыгapгыдaй фaктыны кapaмa-кapшы коюусу втв зapыл. Жоопкеpдин коюлгaн доого кapaтa пpоцесстик укуктук кapшылыгынa мисaл кaтapы, aнын бул иштин сотко кapaштyy эместиги, ушул эле иш боюнчa мыйзaмдyy кучунв киpген соттун чечиминин бap экендиги жвнундвгу дaгы бaшкa жyйввлвpдy келтиpсе болот. Ошентип, жоопкеpдин доого кapaтa кapшылыгы- aнын кызыкчылыгын коpгоого кызмaт кылгaн, aгa кapaтa коюлгaн доонун мыйзaмсыз экендигин негиздввчу тyшyндypмв.
Доого каршылык:
а). Бул иштин, ушул сот тарабынан каралышына каршы багытталышы;
б). Доогердин, иштин мацызы боюнча чечилYYЧY таламына каршы багытталышы мYмкYн. Ушундан улам, жоопкердин доого каршы аракетин, процесстик жана материалдык-укуктук деп экиге бeлсe болот.
Процесстик каршылык- доогердин таламына, анын негиздYYЛYГYнe тийишпестен гана, анын сотто каралуусуна болгон каршылык.
Материалдык укуктук каршылык- жоопкердин ага карата коюлган доонун мацызы боюнча тYШYндYрмe. Буга доогер кeрсeткeн фактылар менен жYЙeeлeрдY тану жана аны юридикалык фактылар менен негиздee: эгерде доогер доонун негизин далилдeeчY далилдерди келтирбеген болсо, жоопкер муну кeрсeтYп, соттун кeцYЛYн ушуга буруу керек. Мисалы: договордун туура тYЗYЛгeндYГYнe каршылык катарында, договорду тYЗгeндeрдYн бир тарабынын процесстик укук жeндeмдYYЛYГYHYн жок экендигин кeрсeтсe болот.
Тосмо доо. Жоопкер доогерге каршы, тосмо доо коюу менен да eз укугун коргой алат башкача айтканда, ишти сотто кароого даярдоо учурунда жана иш сотто каралып, сот тарабынан чечим чыгарылганга чейин, жоопкер ага карата коюлган биринчи доо менен кошо кароо YЧYн, доогерге каршы тосмо доо коюуга укуктуу. Тосмо доо YЧYн тeмeнкYлeр мYнeздYY• Тосмо доо ага чейин, мурун эле, пайда болгон процессте гана мYмкYн [2]. Тосмо доо, ушул эле иш боюнча жоопкердин мурунку доогерге каршы койгон доосу башкача айткандатосмо доону коюуга байланыштуу тараптардын ар кайсынысы, eз доолору боюнча доогердин ордунда болуп, ал эми экинчи тараптын доо талабы боюнча жоопкердин ролунда болот.
Тосмо доо сот тарабынан алгачкы доо менен бирге (кошо) кароо YЧYн, мыйзамда кeрсeтYЛгeн учурларда гана кабыл алынышы мYмкYн, атап айтканда:
1) Эгерде тосмо талап биринчи талапты чегерYY YЧYн берилсе (мисалы: доогердин жоопкерге берген карыз акчасын кайтарып алуу боюнча доо арызына каршы (анткени доогердин eзY кандайдыр бир жагдайга байланыштуу жоопкерге карызданып калуу да мYMYн); доогерден жоопкердин буюмуна келтирген зыянды eндYPYYгe багытталган жоопкердин доосу);
2) Эгерде тосмо доону канааттандыруу, биринчи доонун толук же жарым-жартылай канааттандырылышын жокко чыгарса (мисалы: квартирдик акыны тeлeбeгeндYГY YЧYн квартирден чыгарууну талап кылган доогердин доосуна каршы, ошол YЙгe болгон eзYHYн менчик укугун аныктоону сураган жоопкердин доосу);
3) Эгерде тосмо доо менен биринчи доонун ортосунда eз ара укуктук байланыш болсо жана аларды бириктирип кароо талаштарды тезирээк карап, туура чечYYгe алып келсе (мисалы: доогердин никеден ажыратууну суранган доосуна каршы жоопкердин доогер менен никеде турганда жыйналган акчаны (мYЛктY) бeлYштYPYY боюнча доосу).
Ишти карап жаткан сот ишти соттук кароого даярдоо учурунда жоопкердин тосмо доо коюуга укугу бар экендигин байкаса, анда ал бул жeнYндe жоопкерге тийиштYY тYШYндYрмe берYYCY зарыл, анткени, доогердин тосмо доосунун eз убактысында коюулушу жогоруда кeрсeтYЛгeндeй тараптар YЧYн да, соттун eзY YЧYн да (кыска мeeнeттe, эки eз алдынча ишти бир эле процессте, бир чечим менен ишке ашыруу мYмкYнчYЛYГY) талапка ылайык.
Б^инчи доо менен тосмо доо тaлaмдapынын оpтосyндaгы бaйлaныштын болуусунун зapылдыгы, тосмо доонун вз aлдынчa мунввзунв тaaсиpин тийгизбейт. Бул твмвндвгу жaгдaйлapдaн бaйкaлaт. Адaттa, тосмо доонун тaлaмын кaнaттaндыpгaн чечим менен бaштaпкы доонун тaлaмын кaнaттaндыpyyдaн бaш тapтyyгa aлып келет. ^смо доонун вз aлдынчылыгынa мунввзду дaгы биp жaгдaй, бул aнын ушул иште коюлбaй кaлгaны менен, мындaй доо apыздын кийинчеpээк (бул соттун чечими чыккaндaн кийин деле) вз aлдынчa келтиpYY yкyгyнaн (мумкунчулугунвн) aжыpaбaгaндыгындa. Ошондой болсо дa взу жоопкеp кaтapы кaтышып жaткaн пpоцессте тосмо доо коюу менен, взунун укугун коpгоп aлyy, aл учун б^ топ ыцгaйлyy жaнa пaйдaлyy, себеби, aHbiH тaлaштыгы yкyктapы aлдa кaнчa тезиpээк коpголот жaнa бaшкaлa к^ет. Сотко тосмо доону келтиpYY, доо коюунун жaлпы эpежеси боюнчa жypгyзyлвт. TиешелYY мыйзaмдын бapдык тaлaбы тосмо доого дa тapкaлaт-тосмо доо койгон иш боюнчa жоопкеp бул пpоцессте доогеpдин бapдык yкyтapынaн пaйдaлaнaт жaнa aнын бapдык милдеттеpин aткapaт.
Тapanmapдын дoo талашында взгвpmYYлвpдY кupгuзYYгв бoлгoн укукmapы. Жapaндык ^одессте доонун негизи менен ^едметине взгвчв квцул бypyлaт, aнткени, доонун ушул эки элементи б^ жapaндык ишти экинчи б^ жapaндык иштен тaк aжыpaтyyгa жaнa aл ишти биp нече жолу кaйтaлaп кapоого жол беpбвв менен, ишти вз yбaгындa кapaп жaнa мыйзaмгa ылaйык чечим чыгapyyгa шapт тузвт. Жapaндык сот вндypyшyндвгY соттук теpиштиpyyнyн пpедмети болуп жapaндык субъективдик укук жвнундвгу тaлaш болуп эсептелет [3]. Доогеp доо коюу тaлaмы менен сотко кaйpылгaн apызындa свзсуз тypдв доонун негизи жaнa ^едметин квpсвтyy кеpек. Сот дaгы, aдaттa, ишти доогеp apызындa квpсвтквн негиз жaнa пpедметтин чегинде гaнa кapaп чечуугв милдеттуу. А биpок, кээ б^ жaгдaйлapгa бaйлaныштyy мыйзaмдa кapaлгaн yчypлapдa, доогеp доонун негизин же ^едметин взгвpтYYгв, доо тaлaбынын влчвмун квбвйтуп же aзaйтyyгa, ошондой эле доодон бaш тapтyyгa дa a^myy.
Жоопкеpдин жогоpyдa aйтылгaндaй доону мойнута aлyyгa, тосмо доо коюyгa a^rchi бap. Tapaптap ошондой эле, соттун кapaмaгындaгы иштеp боюнчa тынышуу келишимин тузуугв дa a^myy.
Сотто иш кapоонyн пpоцессинде мындaй взгвpтYYлвpдYн пaйдa болушу доогеp тapaбынaн apыз беpYY yчypyндa кетиpилген билбестик, бaйкaбaстык, жaцылыштык ж.б. кемчиликтеpге бaйлaныштyy жaгдaйлap менен тYШYндYPYлeт. Mыйзaмгa ылaйык доогеp ^о^сстин жYPYMYндв, тapaптapдын чыныгы укуктук мaмилелеpине тyypa келген негиз жaнa ^едметке тaянyy менен взунун кетиpген кaтaчылыгын овдоого aкылyy.
Дooну взгвpmYY. Mыйзaм боюнчa доогеpдин, доонун негизин же ^едметин взгвpтYYгв aкысы бap. Mыйзaмдa квpсвтYлгвндвй, доонун негизин же болбосо ^едметин гaнa взгвpтYYгв болот. Экввну тец биp эле мaaлдa eзгepтYYгe болбойт, aнткени, мындaй yчypдa б^ доону бутундвй экинчи доо менен aлмaштыpyyгa тyypa келет.
Доонун негизин eзгepтYY. Доонун негизин взгвpтYY мypyнкy apыздa коюлгaн доо тaлaпты негиздвв учун келт^илген юpидикaлык фaктыны жaцы жaгдaй менен aлмaштыpyyдaн, ошондой эле кошyмчa фaктыны келтиpYY же болбосо доогеp тapaбынaн мypдa квpсвтYлгвн фaктылapдын кээ биpин, иштен чыгapып сaлyy жолу менен жYpгYЗYлвт. Mисaлы: доогеp бaшындa жоопкеp бaлaсынын окyyгa бapyyсyнa тыюу сылгaндыгы учун aтa-энелик укугутан aжыpaтылсын деген тaлaп коюуп, кийин болсо, жоопкеpди aтa-энелик
укуктан ажыратууну жоопкердин баланы кайыр сурап, селсаяктык кылууга мажбурлоо фактысына негиздейт.
Доонун предметин eзгeртYY• Доонун предметинин eзгeрYШY доогердин жоопкерге койгон материалдык-укуктук таламынын eзгeрYЛYШY дегендикке жатат. Мисалы, сатып алуучунун сатуучуга карата, алган буюмду сапатсыз деп, аны алмаштыруу жeнYндeгY таламынын, ал буюм YЧYн тeлeнгeн акчаны кайрып берYYHY сурануу таламы менен алмашылышы.
Доогердин доо талабынын eлчeмYн кeбeйтYYгe, азайтууга же болбосо доодон баш тартууга укуктуулугу. Доо таламынын eлчeмYн eзгeртYY доонун материалдык eлчeмYн, иштин учурдагы чыныгы жагдайына тууралоо дегендикке жатат. Ошону менен бирге доо таламынын eлчeмYн eзгeртYY, доонун негизи менен предметинин eзгeрYЛYШYнe эч кандай таасирин тийгизбейт.
Доогердин доодон баш тартуу укугу. Жарандык жана жарандык процесстик укуктарга ээлиги бар кайсы бир жак бул укуктардан баш тартууга да укутуу. Доогердин доодон баш тартуусу - бузулган же талашта турган жарандык укугун соттук коргоодон баш тартуу дегендикти билдирет. Доогердин доодон баш тартуу, иштин соттун чечимисиз аяктап, ишти кыскартуу жeнYндeгY аныктама менен бYтeт.
Прокурордун же болбосо башка жактардын укуктарын, мамлекеттик же коомдук таламдарды коргоо YЧYн сотко кайрылууга акылыры бар дагы башка жактар тарабынан келтирилген арыздары боюнча алардын доо таламынан баш тартуусу иштин мацызы менен каралуусуна жолтоо болбойт. Мунун себеби, аталган жактар процессте eзYлeрYHYн эмес башкалардын бузулган укуктарын коргоо YЧYн сотко кайрылышат, башкача айтканда, талаштагы материалдык укук аларга таандык эмес, ошондуктан, алардын талаштагы укукту буйруктоого акылыры жок.
Доону моюнга алуу - жоопкердин, ага карата коюлган доогердин доо талабын сeзсYЗ моюнга алуу боюнча сотто айтылган макулдугу. Мындай макулдук эреже катарында доону канааттандыруу боюнча, чечим чыгарууга алып келет. Жоопкердин доону моюнга алуусу, анын доо таламынын негиздYYЛYГYнe болгон ишенимине байланыштуу болот. Моюнга алуу толугу менен жана жарым-жартылай да болушу мYмкYн. Доону моюнга алууну туура деп тапкан сот доогердин пайдасына деп чечим чыгарат, жана чечимдин негиздee бeлYMYндe моюнга алуу фактысын доону канааттандыруунун негизи ктары кeрсeтeт [4]. Жоопкердин доону моюнга алышы, доогердин доодон баш тартышы жeнYндeгY арызы сыяктуу эле, сот отурумунун протоколуна киргизилет жана ага тийиштYY тYPдe доогер жана жоопкер eз колдорун коюшат. Эгерде, доодон баш тартуу же жоопкердин доону моюнга алышы сотко жазуу жYЗYндe берилген болсо, анда бул ишке тиркелет да бул туурасында да сот отурумунун протоколунда кeрсeтYлeт.
Доогердин доодон баш тартуусу ишти соттун чечимисиз эле аныктама менен кыскартууга, ал эми жоопкердин доону моюнга алуусу, ошонун негизинде эле иш боюнча чечим чыгарууга алып келип, алардын процесстеги материалдык жана процесстик укуктарына чоц таасирин тийгизет. Ошондуктан, доодон баш тартууну же доону моюнга алууну ырастоодон мурда, сот доогерге жана жоопкерге, алардын мындай процесстик аракеттеринин укуктук натыйжалары жeнYндe тYШYндYрeт. Аракеттеги мыйзамдар боюнча доогердин
доодон баш тартуусу, жоопкердин доону моюнга алуусу, сот YЧYн сeзсYЗ милдеттYY мааниге ээ эмес. Тескерисинче, тараптардын мындай аракеттери соттун кeзeмeлYндe болууга тийиш, ошондуктан мындай аракеттер сот тарабынан, анын аныктамасы менен бекитилгенден кийин гана юридикалык кYчкe ээ болот. Эгерде доогердин доодон баш тартуусу, жоопкердин доону моюнга алуусу мыйзамдарга карама-каршы келсе, же башка бир жактардын (жарандардын, уюмдардын) укуктарын, эркиндиктерин жана мыйзам тарабынан корголуучу таламдарын бузса, анда сот тараптардын мындай аракеттерин кабыл албайт-(бекитпейт) (ЖПК-тин 41 -беренесинин 4-пункту).
Тынышуу келишими. Соттогу тынышуу келишим бул сотто тYЗYлгeн тараптар ортосундагы жарандык укуктук маанисиндеги договор. Мындай келишим боюнча тараптар eз арасындагы жарандык укуктук талашты сотсуз эле жоюуга жетишишет. Соттук тынышуу, жалац гана тараптардын ортосунда мYмкYн. Мунун натыйжасында соттогу иш eндYPYштeн кыскартылат. Тынышуу келишими, аны сот бекиткенден кийин гана мыйзамдуу кYЧYнe кирет. Тынышуу келишимин бекитYYHYн алдында, сот анын мыйзамдуулугун, эч кимдин укугун бузбай тургандыгын тыкандык менен текшерYYгe милдеттYY• Эгерде сот, тараптардын тынышуу келишими боюнча аракеттери мыйзамга карама-каршы келет деп эсептесе, же кимдир бирeeнYн укуктарын жана мыйзам тарабынан корголуучу кызыкчылыктарын бузат деп тапса, анда анын тараптардын тынышуу келишимин бекитпeeгe акысы бар. Ошондуктан тынышуу келишимин бекитердин алдында, сот доогерге жана жоопкерге бул келишмиден келип чыгуучу тийиштYY процесстик аракеттердин натыйжаларын тYШYндYPYYгe милдеттYY• Эгерде, тынышу келишими ыктыярдуу аткарылбаса, анда ал мыйзамдын талабына ылайык, чечимдерди аткаруу каражаттарын колдонуу менен мажбурланып аткарылууга жатат. Соттук тынышуу келишимин тYЗYY, процесстин кайсы гана стадиясында болбосун, мYмкYн.
Доону камсыз кылуу. Доо арызы менен сотко кайрылган субъект баарыдан мурда жоопкерге койгон таламынын аткарылышын кeздeйт. Доону канаттандыруу жeнYндeгY соттун чечими, бузулган субъективдик укукту коргоо процесси ошону менен аягына чыкты дегендикке жатпайт. Бузулган укукту калыбына келтирYY, ошол доогердин пайдасына чыгарылган чечим реалдуу (чын-эле) аткарылганда гана мYмкYн. Сот практикасында доогердин пайдасына чыгарылган сот чечимдеринин жоопкер тарабынан eз ыктыяры менен (кээде айлап, жылдап) аткарылбай жаткандыгын ^п эле кездештирYYгe болот. Жоопкер, иш каралып, чечимдин аткарылышы YЧYн доогерге eндYPYЛYп берYYгe жаткан буюмду eз билгениндей башкарып, кара ниеттик менен, анын сапатын начарлатып, бекитип, же болбосо биротоло жок кылып коюуу да мYмкYн.
Доогер YЧYн мына ушундай коркунучту (опурталдуу) жагдайларды болтурбоо максатында, ишти карай турган сот же судья тарабынан доону камсыз кылуу чаралары колдонулат. ЖПК-тин 140-беренесине ылайык ишке катышкан тараптардын арызы боюнча иштин кайсы гана абалында болбосун, (соттун чечими чыгарылганга чейин), эгерде доону камсыз кылуу чараларын колдонбосо соттун чечимин аткарууга кыйынчылык туулуп же болбосо такыр эле мYмкYндYк бербей турган болсо, анда доону камсыз кылууга жол берилет [5]. Доону камсыз кылуу боюнча чаралардын тизмеси тeмeнкYлeр:
1. жоопкерге таандык же анын карамагында же башка жактарда болгон мYЛктY же акча каражаттарын камакка алуу. Акча каражаттарын камакка алуу, доо суммасынын жана соттук чыгымдардын чектеринде салынат;
2. жоопкеpге aйpым иш-apaкеттеpди жaсоого тыюу сaлyy;
3. мулкту беpYYгв же ara кapaтa бaшкa милдеттеpди aткapyyгa бaшкa жaктapгa тыюу сaлyy;
4. мулкту кaмaктaн бошотуу жвнундв доо коюлган yчypдa, мулкту сaтyyнy токтотуу;
5. сот тapтибинде кapызкоp тaлaшып-тapтышкaн araapyy документи боюнчa вндYPYп aлyyнy токтотуу, доону гамсыз кылуу боюнчa иш чapaлap болушу мумкун.
Зapыл болгон yчypлapдa сот мыйзaмдa квpсвтYлгвн мaксaттapгa жооп беpген доону кaмсыз кылуу боюнчa бaшкa иш чapaлapды дa квpв aлaт. Сот доону гамсыз кылуунун биp нече тYPYндв жол беpиши мумкун. Mыйзaмдa жaзылгaн тыюу сaлyyлap бyзyлгaн yчypдa, кунввлуу aдaмдap Кыpгыз pеспyбликaсынын мыйзaмдapынa ылaйык aдминистpaтивдик жоопкеpчиликке тapтылaт. Mындaн тышкapы, доогеp бул aдaмдapдaн доону кaмсыз кылуу жвнундв aныктaмaны aткapбaй коюyдaн yлaм келтиpилген зыяндын оpдyн толтypyyнy тaлaп кылyyгa укуктуу.
Жогоpyдa тизмеленген доону гамсыздоо чapaлapдын ap тYpдYYЛYГY, доогеp койгон тaлaмдapдын мунвзунв бaйлaныштyy экендиги менен тYШYндYPYлeт. Доону кaмсыз кылуу жвнундвгу apыздap apыз кaбыл aлынгaн кундун эpтеси эле, жоопкеpди жaнa бaшкa ишке кaтышyyчy жaктapды кaбapлaбaстaн эле, ишти кapоочy сот тapaбынaн чечилет MyHyH себеби, кечигип кepYЛгeн доону кaмсыз кылуу apaкеттеp, ошондой эле кepYЛгeн чapaлap жвнундв жоопкеpди кaбapлaп коюу, бул иштин эфективдуулугунв взунун теpс тaaсиpин тийгизип коюлapы мумкун. Ушул эле мaксaттa доону гамсыз кылуу жвнундвгу aныктaмa соттун чечимдеpин aткapyy учун белгиленген тapтипте, тaктоосyз aткapылyyгa тийиш. Доону гамсыз кылуу мaселелеpи боюнчa бapдык aныктaмaлapгa жaй apыз беpYYгв же пpедстaвление келтиpYYгв болот. Биpок, доону гамсыз кылуу жвнундвгу aныктaмaгa жaй apыз беpYY же пpедстaБления келтиpYY бул aныктaмaнын aткapылышын токтото aлбaйт. Ал эми тескеpисинче, доону кaмсыз кылууну aлып сaлyy жвнундвгу же доону гамсыз кылуунун биp тYPYн бaшкa тYPYнв aлмaштыpyy жвнундвгу aныктaмaлapгa жaй apыз беpYY же пpедтсaБления келт^уу aл aныктaмaлapдын aткapылышын. Доону гамсыздоо боюнчa квpYЛгвн чapaлap мыйзмдa кapaлгaн негизде жокко чыгapылышы дa мумкун.
Доону гамсыздоо жоопкеpдин apызы боюнчa же соттун демилгеси боюнчa ошол эле сот тapaбынaн жокко чыгapылышы мумкун.Доону кaмсыздоонy жокко чыгapyy жвнундв мaселе соттун отypyмyндa чечилет. Ишке ^таш^н aдaмдap отypyмдyн yбaктысы жвнундв кaбapлaндыpылaт, биpок aлapдын келбей коюшу доону гамсыздоону жокко чыгapyy жвнундвгу мaселени кapaп чыгуу учун тоскоолдук кылбaйт.
Доодон бaш тapтылгaн yчypдa, доону кaмсыздоо учун квpYЛгвн чapaлap чечим мыйзaмдyy кучунв киpгенге чейин сaктaлaт. Биpок, сот чечим менен б^ эле yчypдa же чечим чыгapылгaндaн кийин доону кaмсыздоонy жокко чыгapyy жвнундв aныктaмa чыгapa aлaт. Доо кaнaттaндыpылгaн yчypдa aны гамсыздоо боюнчa квpYЛгвн чapaлap соттун чечими aткapылгaнгa чейин вз кучун сaктaйт-жоготпойт. Сот доону кaмсыздоого жол беpYY менен биpге, чечимдин нaтыйжaсынa бaйлaныштyy, жоопкеp учун мумкун болгон зыяндын оpдyн толтypyyнy доогеpден тaлaп кылууга укуктуу.
Доогеpдин доодон бaш тapтyy жвнундвгу соттун чечими мыйзaмдyy кучунв к^генден кийин жоопкеp ошол эле сотто доо коюу жолу менен, доогеpдин втунучу боюнчa кaбыл
алынган, доону камсыздоо боюнча кeрYЛгeн чаралар менен ага келтирилген зыяндын ордун толтурууну доогерден талап кылууга укуктуу.
Жыйынтык. Жарандык процесстик укуктун теориясында доо коюу жана доо коюу укугу тYШYHYктeрY эц татаал жана талаштуу тYШYHYктeрдYн бири. Илимде бул тYШYHYктeрдYн аныкталышы доонун TYШYHYГYHYH мYнeздeмeлeрY менен ажырагыс байланышта, андагы материалдык жана процессуалдык принциптердин eз ара байланышын эске алат. Демек, авторлор доонун бирдиктYY тYШYHYГYнeн баштап, доо укугун да бирдиктYY категория катары карашат. Башка пикирге ылайык, доону материалдык жана процесстик укуктук мааниде тYШYHYYгe басым жасоо менен, талап кылуу укугунун eз алдынча тYШYHYктeрYн (доонун мазмундук жагына туура келет) жана укукту айырмалоого болот деген тыянак чыгарылат.
Ошентип, доону камсыз кылуу-келечекте доогердин пайдасына чыгарыла турган сот чечиминин реалдуу аткарылышына багытталып, сот тарабынан колдонулуучу чаралар. Бул чаралар келечекте доогердин пайдасына чыгарылуучу сот чечиминин реалдуу аткарылышын камсыз кылуучу процесстик, маанилYY кепилдиктердин бири болуп эсептелет.
Колдонулган адабияттар
1. Треушников М.К. Развитие гражданского процессуального права России // Заметки о современном гражданском и арбитражном процессуальном праве. М. Изд-во: Юрид.литература. 2004. С.8
2. Сорокин В.В. Концепция эволюционного развития правовой системы в переходный период: автореф.Дис.докт. юр. наук./ Екатеринбург. 2013. С.48-51
3. Ануфриев А.Ю. Теоретические и практические аспекты реализации гражданской процессуальной ответственности: диссертация ... кандидата юридических наук: 12.00.15/ А.Ю. Ануфриев. - Саратов, 2014. С.256
4. Уксусова Е.Е. Взаимосвязи гражданского процессуального права с правом материальным: проблемы теории и практики / Е.Е. Уксусова //Актуальные проблемы российского права. 2017. № 3. - С. 143 - 153; № 4. - С. 83
5. Кыргыз Республикасынын жарандык процесстик кодекси 29.12.1999-ж. №146.
