CC BY
0ЖАНЫ КООМДО ЖАЦЫ МУУНДУ ТАРБИЯЛООНУН ОЛУТТУУ МАСЕЛЕЛЕРИ
Аннотация. Макалада эгемендYYЛYктYн мезгилинде жаштарды окутуунун жана коомго жацыча квз карашты калыптандыруу, улуттук каада-салттарды улантуу маселелери каралып, руханий баалуулуктун внYгYШYндв азыркы ку.ндв илим-билимдин, тарбиянын, адабиятты, тилди, маданиятты жана тарыхты окутуунун жаштарга тийгизген таасири абдан чон экендигин баса белгилвв. Азыркы мезгилде дYйнв ЖYЗYндв адептик-руханий тарбияга взгвчв квщл бвлYHYп жатат.Руханий дввлвттврY бай жана бекем Yй-бYлв бардык мезгилдерде, бардык коомдордун бакыбаттыгынын пайдубалы катары каралган. Ошондой эле, теманын актуалдуулугу жаш муундарды Yй-бYлвдв жана мектепте тарбиялоодо коомдун социалдык талаптары педагогикалык теорияда жана практикада жетиштYY иштелип чыкпагандыгы жана анын учурдагы социалдык-экономикалык шартта зарылдыгы менен белгиленет.Студенттердин, мектеп окуучуларын, бала бакча жана яслидеги мотуракай бвбвктврYбYздY азыркы мезгилде илим-билимге болгон кызыгуусун арттыруу ар бир агай-эжекелерден тартып окумуштууларыбызга чейинкилердин ыйык милдети болуш керек. Ар бир жаш муун вЗYHYн коомдогу ордун таап мамлекетибиздин внYгYШYYЧYн аз да болсо вз салымын кошсо, бул - биздин ийгилигибиз. Келечектеги муундарды тарбиялоодо аларды илим-билим жаатында гана тарбиялабастан, атуулдук сезимдерге, каада - салттарды ардактап сыйлоого да тарбиялоо бYгYнкY кYндYн актуалдуу маселеси катары чечYYдв бул макалада бир топ ой-толгоо, сунуш берилет.
Ачкыч свздвр. Руханий баалуулук,маданият,бала-бакча,мектеп,жогорку окуу жай, улуттук каада салт, эгемендYYЛYк.
ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ НОВОГО ПОКОЛЕНИЯ В НОВОМ ОБЩЕСТВЕ
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы обучения молодежи в период независимости и формирования нового взгляда на общество, продолжения национальных традиций, подчеркивается, что в настоящее время в развитии духовных ценностей очень большое влияние на молодежь оказывают наука, образование, преподавание литературы, языка, культуры и истории. В настоящее время в мире уделяется особое внимание нравственному и духовному воспитанию. Богатая и крепкая семья с духовными ценностями рассматривалась во все времена как основа благополучия всех обществ. Также актуальность темы определяется тем, что социальные требования общества в воспитании подрастающего поколения в семье и школе недостаточно развиты в педагогической теории и практике и необходимы в современных социально-экономических условиях. Воспитание интереса студентов, школьников, детей из детских садов и яслей к будущему в наше время должно быть священным долгом каждого гражданина. Если каждое молодое поколение найдет свое место в обществе и внесет хоть малейший вклад в развитие нашего
РЫСБАЕВА Ж.Т
ага окутуучу, Б.Осмонов атындагы Жалал-Абад мамлекеттик университети
ЖУСУПОВА М.М
т.и.к., доцент Талас мамлекеттик университети
АНАРБАЕВА Г.А.
т.и.к., доцент Ош мамлекеттик университети
государства, то это - наш успех. Воспитание будущих поколений не только в области науки и образования, любви к Родине, уважения традиций является актуальной проблемой сегодняшнего дня.
Ключевые слова. Духовная ценность,культура,детский сад,школа, высшее учебное заведение, национальные традиции, суверенитет.
Annotation. The article deals with the issues of youth education during the period of independence and the formation of a new view of society, the continuation of national traditions, it is emphasized that currently science, education, teaching literature, language, culture and history have a very great influence on young people in the development of spiritual values. Currently, the world pays special attention to moral and spiritual education.A rich and strong family with spiritual values has always been considered the basis for the well-being of all societies. The relevance of the topic is also determined by the fact that the social requirements of society in the upbringing of the younger generation in the family and school are insufficiently developed in pedagogical theory and practice and are necessary in modern socio-economic conditions.Fostering the interest of students, schoolchildren, children from kindergartens and nurseries in science in our time should be the sacred duty of everyone, from brothers and sisters to our scientists. If every young generation finds its place in society and makes at least the slightest contribution to the development of our state, then this is our success. The education of future generations not only in the field of science and education, but also patriotism, love for the Motherland, respect for traditions is an urgent problem of today.
Keywords. Spiritual value,culture,kindergarten,school, higher education institution, national traditions, sovereignty.
БYГYнкY ^нде дYЙнe жYЗY алаканга салгандай кичирейип, адамзат тагдыры бири-бирине жипсиз байланган жашоо, массалык жалпылашууга еткен заман, укмуштай тездик менен eнYккeн жогорку техника доору келди. Бул доор - адам баласынын акыл жeндeмдYYЛYГYHYн эц жогорку жетишкендиги. Ушундай доорго дуушар болгон, тагдыры чиеленишкен 200 дeй eлкeнYн бYГYнкY кYндeгY кeйгeЙY - ар биринин улуттук eзгeчeлYГYн, маданий-руханий баалуулуктарын, тарыхын, тилин, улуттук каада-салттарын сактап кала албагандыгы же тааный албагандыгы eкYHYчтYY. Кыргыз эли эгемендYYЛYккe жетишкенден баштап руханий баалуулуктары да бир топ жогорулады. Руханий баалуулуктун eнYГYШYндe азыркы кYндe илим-билимдин, тарбиянын, адабиятты, тилди, маданиятты жана тарыхты окутуунун жаштарга тийгизген таасири абдан чон. Мындай маселелерди чечYYДe, коомго болгон ^з карашыбызды eнYктYPYYДe жана аны татыктуу жашоого оцдоодо азыркы илим -билимдин, гуманитардык илимдерди, анын ичинен тарыхты окутуунун жаш муундарга тийгизген ролу чоц болушу керек жана жацы муунду турмушка тарбиялоодо жеткиликтYY иш-чараларды алып барышыбыз керек. Бирок турмуштун татаал тагдырына туш болуп андан чыгуу жолдорун таппай жYргeн атуулдарыбыз, кYHYмдYк ырахатка бeлeнYп алдоонун чецгелине туш болгон эже-сицдилерибиз, тирYYлeй жетим калган мотурайган балдарыбыз, тогуз ай сыздап тeрeп, eзY ичип жебей эрезеге жеткирип, бирок карыганда бир кесе ашка ээ болбой зацгырата салынган кец YЙДYн бир бурчуна ээ боло албай, текебер келин, eзYмчYл эр азаматтарыбыздын айынан карылар YЙYндe зар какшап, муцу кудайга жеткен ата-апаларыбыз канча?. Мындай аянычтуу тагдырлар тилеке каршы азыркы кYндe четтен чыгат. Кыргыздын тарыхында мындай терс кeрYHYш болуп кeрбeгeн. Жалпылап айтканда, эгер тез арада жаш муундарга жеткиликтYY таасир калтыра турган таалим-тарбия бере албасак кайрадан туцгуюкка кириптер болушубуз толук ыктымал. Глобализация жана eнYГYY процессин жаштар кандай кабылдайт?. Кандай ой жYГYртeт?. Алар аны сицирууге даярбы же даяр эмеспи?. Бул eзYнчe каралуучу азыркы KYHДYH олуттуу маселеси. Чыныгы тарбия, илим-билимге кызыгуу YЙдон башталат. Yй-бYлe куруп, балалуу болуп, аларды коомубуздун керегине жарагыдай кылып тарбиялоо ар бир ата-эненин ыйык милдети болуп саналат. Азыркы кYндe коомубуздун экономикалык оор шартында коп балалуу болуу, аларды туура багытта тарбиялоо оцой-олтоц
иш болбой калды. Кеп балдар ата-эненин мээримине зар болуп чоцоюшууда. Балдарды татыктуу, жетиштYY жана барчылыкта эч нерсеге муктаж кылбай чоцойтуп, эрезеге жеткируу максатында ата-энелер аргасыздан акча табуу ниетинде илгери Россия жана Казакстанага чыгышса азыркы кYнде бир катар Европа елкелерYне барып иштеп, баланы акча менен толук камсыз кылып, бирок тарбия жагына коцул бурулбай жаткандыгы бYГYнкY кYндYн дагы бир оорчундуу проблемасы болуп саналат. Ишенип калтырган (туугандар) тарбиячылар тарабынан аянычтуу жана кайгылуу окуялардын курмандыгына чалдыккан наристелердин тагдырын кYн сайын массалык маалымат каражаттарынан угуп, керYп тебе чачыц тике турат. Адамдар айбандан да жырткыч болуп кеткенине екYнесYн. БYГYн аларга тиешелYY чара колдонбосо, мындай иштер кенYMYш адатка айланып кетпесине ким кепилдик бере алат?. Балдар биздин келечегибиз деген сез кайда?. Алгач балдарды тарбиялоодо бала бакчалардын ролу чон. 2020-жылдакы маалымат боюнча 132 бала бакча иштеген, анын 90у мамлекеттик бюджеттин эсебинен каржыланса, калганы жеке менчикке еткерYЛYп берилген, аларда, жалпысынан, 9729 бала тарбияланган. Бирок акыркы жылдарда кеп бала бакчалар бош калып, айрым мекеме-ишканалардын менчигине етYп кетYYДе. Биринчиден, бакчанын телемY ескендYктен, кеп ата-энелер ага даремети, жетпей балдарын бере албай жатса, экинчиден, ал бакчалардагы тYЗYлген шарттар азыркы талапка жооп бербейт. Кеп бала бакчалар, айрыкча, айыл жерлеринде такыр эле иштебей калды, иштеген бакчаларда балдардын саны аз. Ал эми шаардагы шарты жакшы бала бакчаларда 1 эле тайпада 40-45 балага жетип, аларга жеткиликтYY кенул бурулбай калууда. Эгер мамлекет тарабынан бала бакчаларга жакшы кецул бурулуп, алардын шартын ондоп, тамак-аш жагынан жардам берилсе, кептеген мотурайган наристелерибиз ез мезгилинде тамактанып, уктап, кептеген кызыктуу мааалыматтарды алып, келечекте татыктуу тарбия алышмак. Балдарды атуулдук сезимин кYчтYY кылып тарбиялоодо бала бакчалардын ролу чоц. Бул курактагы балдардын кабыл алуусу, кызыгуусу кYчтYY болуп YЙретYЛген нерселерди бат кабыл алат. ЖеткиликтYY керсетме куралдарды кебYреек пайдаланып сабак етYYге азыркы кYндегY шарттын жоктугу терс таасирин тийгизYYДе. БYГYнкY кейгейлYY маселелердин дагы бири - бакчада эмгектенген тарбиячылардын жана мээрбан эжелердин маянасынын аздыгы. Алар ^н бою балдар менен болуп арзыбаган айлык акы менен эмгектенишYYДе. Билим берYYHYн башаты бала бакчадан курулат эмеспи. Бала бакчаларда жакшы шарт тYЗYЛYп тарбиячылар татыктуу тарбия беришсе келечектен кепту YMYттендYрген балдар-кыздар тарбияланып чыгат деген YMYттебYЗ.
Социалисттик коом таркап, башка коомго етYYДе кыргыз эли ар тараптан езгерYYлерге, жацыланууга, тоскоолдуктарга жана бир топ кыйынчылыктарга дуушар болду. Мындай кейгейлYY проблемалар билим берYY жагынан мектептерде да ондоп мисалга келтирYYге болот. Булардын бардыгы билим берYYHYн сапатына жана билим алуунун натыйжалуулугуна терс таасирин тийгизип жатат. Бул проблемаларды чечYYДежапа тырмак киришсек, бир топ маселелер оц тарапка чечилмек. Азыркы мезгилдин талабына ылайык, мектептер жана бала бакчалар акыркы жабдуулар жана компьютерлер менен жабдылган. Ошого карабастан, жацы окуу куралдары жетишсиз. Жыл сайын областтык денгээлде мектептер аралык окуучулардын билимин текшерYY боюнча предметтер аралык олимпиадалар еткерYлет. Жогорку окуу жайлардын окутуучулары эксперт катары бул иш чараларга активдуу катышып, бир топ азыркы ^нде^ мектептердин кейгейлYY маселелерин байкап тез арада чечYY керек экендигин байкадык. Мисалы, алыскы мектептер дээрлик акыркы жылдары чыккан китептер менен камсыз болушпаган. Дагы бир белгилей кетчY нерсе, бYГYнкY ^нде 1423 ке жакын мектеп кыргыз тилинде билим берет, ал эми аралаш тилде окуган мектептердин саны 561 болсо екYHYчтYYCY башка тилде окуган (езбек, орус) мектептерден келген окуучулар кеп предметтер боюнча жацы чыккан китептер менен камсыз болгон, ал эми кыргыз мектептерде тарых, кыргыз тил, адабият боюнча китептер азыркы ^нго чейин жокко эсе. Айрыкча тарых предмети боюнча окуу куралдарынын жетишсиздиги «Тарых» адистигиндеги студенттер педагогикалык жана мамлекеттик практика етее мезгилинде да кеп байкалат. Жацы маалыматтар менен толукталган китептер менен камсыз кылуу азыркы учурдун талабы болуп
саналат. Дин таануу тарыхы боюнча да окуу куралы,окуу программасы бир тараптуу тYЗYЛYп окутулуп жаткандыгы байкалып кеп жаштар тескери жака тарбияланып калып жатышкандыгы жалпы коомчулука коркунуч туудуруп бир эле улуттун екYлдерY акыркы кYндерY белYHYп калуу коопсуздугу жаралууда. Кептен бери коомчулук да, президент тарабынан да мектептерге ыйман сабагы киргизилсин деген талап коюлуп келе жатат. Тилеке каршы кээ бир атуулдарыбыз, билим берYY тармагында иштеген кызматкерлер ыймандын адамзаттын туура жашоосуна абаадай зарыл жана керек экенине моюн сунбай келе жаткандыгы екYHYчтYY. Канчалаган жылдар бою Манас, тарбия, этика, адеп сабактары мектептерде берилип жатты, бирок биз жаш муундарга керектуу тарбия бере алдыкпы?. Балдардын жакшы тарбия алып мектептен туура, таза жYрген жакшы инсан болушу мугалимдин мойнундагы аманат экендигин биз эч качан унутпашыбыз керек. Кеп жылдардан бери адеп тарбиясы жYPYп келе жатат, бирок натыйжа кандай? Биз мектептен YЙ-бYле кура ала турган, кандай гана кыйынчылыктар болбосун, коомдо татыктуу жашай ала турган, ез жYPYш-турушуна, коом, ата-эне, мамлекет алдында жооп бере турган инсандарды тарбиялоого жапа тырмак киришишибиз керек. Тилеке каршы азыркы ^нде кеп ата-энелер кер оокаттын айынан балдарын чоц-ата, чоц эне, таене жана туугандарына тапшырышып, балдарынын тарбиясына кез жаздым мамиле кылышууда. Бул болсо жаштардын арасында кылмыштуулуктун есYШYне тYЗден-тYЗ шарт тYЗYYДе. Бул балдар эртец кече баласына айланып курсагын тойгузуу учун базарларда араба CYЙреп же болбосо аргасыздан уурулукка барышат. Алардын келечеги кандай болот? бул да азыркы ^нде тез арада чара колдонуучу олуттуу маселердин бири болуп саналат. Мындай абалды жецип чыгууда негизги аткарылуучу иштердин алгачкысы - инсандардын экономикалык абалын жакшыртуу. Эгер YЙ-бYледе ичкенге тамак аш, кийгенге кийим жок болсо, ал YЙ-бYледегY бала кайсы мектепке барып окуй алмак? Мындай балдар азыркы ^нде айыл-кыштактарда четтен табылат. Балагатка жеткен бала келечекте кандай кесиптин ээси болоору женYнде ойлоно баштайт. Туура жана татыктуу кесип тандоо да - езYнче чоц маселе. Акыркы мезгилде жаштарыбыз ата-энесинин, туугандарынын кецеши менен окуу жайына тапшырып калышты. Кийин ал езY CYЙбеген кесибинде иштеп кете алабы же диплом чентекте, езY емYP бою коммерция кылып талаалап жYребY? ЭгемендYYЛYктYн шарапаты менен азыркы ^нде козу карындай жайнап кеткен коммерциялык окуу жайлар талапка ылайыктуу адистерди даярдай алабы? Айрыкча медицина багытында чет елкелYктердYн акчасына азгырылып окуу жайларда адистиктерди, базасы, окуу-куралы, заманбап жабдыктары жок ачып алышы ете кооптуу маселе. БYTYPYYЧYлердY иш менен камсыз кыла алабы жокпу? Окуу жайларынын кептYГY жакшы, бирок алардын окуу имараттары, шарттары, окуу пландары мамлекеттик стандартка жооп бере алабы, жокпу, бул да - кYHYмдYк олуттуу маселелердин бири. Студенттердин, мектеп окуучуларын, бала бакча жана яслидеги мотуракай бебектерYбYЗДY азыркы мезгилде илим-билимге болгон кызыгуусун арттыруу ар бир агай-эжекелерден тартып окумуштууларыбызга чейинкилердин ыйык милдети болуш керек. Ар бир жаш муун езYHYн коомдогу ордун таап мамлекетибиздин енYГYШY YЧYн аз да болсо ез салымын кошсо, бул - биздин ийгилигибиз. ЭгемендYY республикабыз, мамлекетибиз коомдун коом катары, калктын калк катары сакталышына жана енYГYШYне тирек-таяныч болуп берчY, андагы таалим-тарбия ишине багыт-маяк катары кызмат кыла турган езYHYн социалдык-философиялык, моралдык-этикалык, руханий-патриоттук деелеттерYHYн системасын иштеп чыгып, аны муундардын социалдашуусунун кызматына чегиши керек. Ушундай шартта тарбиячылардын жетекке ала турган, ориентир тута турган, жогорку идеясы жана идеалы пайда болот. Ошол жогорку норма-ернектерге, идеалдарга умтулуу, аларды реалдуулукка айландыруу, практикада жYзеге ашыруу таалим-тарбия ишмердигинин башкы мYдеесY, негизги максаты болуп калат. Ушундай башкы мYдее, кыймылдын негизги вектору аныкталса гана, таалим-тарбия ишин максатка багытталган турде уюштурууга жана системалуу алып барууга мYмкYндYк тYЗYлет. Келечектеги муундарды тарбиялоодо аларды илим-билим жаатында гана тарбиялабастан, атуулдук милдеттериныйык туткан, каада - салттарды ардактап сыйлоого да тарбиялашабыз керек. Ата-бабаларыбыздын
бизге мурас катары калтырылган YPп-адаттарын, каада-салттарын коргоо жаш муундарга еткерYп берYY-биздин атуулдук парзыбыз, мамлекет алдындагы милдетибиз жана ата-бабаларыбызга болгон карызыбыз.
АДАБИЯТТАР:
1. Алимбеков А. Кыргыз этнопедагогикасы. Биринчи белYк.,-Бишкек-1996 ж.
2. Айтымбетова Д. Жаштарды тарбиялоодогу ыйман - ынсап маселелери.//Билим жана тарбия.-2006.
3. Осмонов О.Ж., Асанканов А.А. Кыргызстан тарыхы. - Бишкек, 2001.
4. Чотонов У. Суверенный Кыргызстан. - Бишкек, 1995.
5. Жалалабат облусу. Энциклопедия. - Бишкек, 2003
6. «Замандаш» журнал, № 1 январь, 2004.
7. Эл агартуу журналы.
