CC BY
116
ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЬЩ ДЕМОГРАФИЯЛЫЩ ЖАГДАЙЫ
© Ауезова ЗЛ.* *, Байжуманова С.*
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыц университету Казахстан Республикасы, Астана
В целом, социальная и экономическая ситуация в регионе в географическом контексте непрерывных изменений в демографической ситуации на территории региона, чтобы знать население региона с анализом тенденций сегодняшнего дня, через пять лет, 31 тысяч человек находятся на подъеме. Когда анализ современной демографической ситуации в Жамбылской области, состав региона, его устойчивый рост, миграция была определена.
Рост Жамбылской области в экономику региона иулучшение социальных условий на территории совместимы с уважением к динамичному развитию в регионе можно увидеть в контексте социальных и экономических различий законов урегулирования. Богатые природные ресурсы и благоприятные природные условия, то, что естьвысокая плотность населения в регионе. По этой причине, изменения в уровне развития населения в регионе и важности места и количество исследований в этой области в современных рыночных реалий. Основным активом любого государства - это ясно одно из народа.
Жамбыл облысыньщ халцыныщ элеуметпк-демографиялыц даму Yдерi-стер1 тарихи-демографиялыц тургыдан жан-жацты зерттеледг Жамбыл об-лысыныц элеуметпк-демографиялыц дамуы мен хал-ахуалы арнайы зер-ттелмеген тацырыптардыц б1рг Сол себептц зерттеу жумысында аталган ещрдщ эшмшшк-территориялыц езгерютерц тургындардыц табиги еамц жастыц-жыныстыц ерекшелш, улттыц цурамы, халыц саны мен орналасуы, кешъцон Yдерiстерi, халыцтыщ элеуметпк цурылымы кептеген тыщ дерек-тер непзвде талданылады. Казацстанныщ егемендй алып, ез алдына тэу-елаз ел болуы еткен тарихты цайта зерттеп, зерделеу м1ндетш цойды. Мше, сондыцтан да 2010-2015 жж. Жамбыл облысыныщ халцыныщ элеуметпк-демографиялыц дамуы ещрлй тургыдагы арнайы тиянацты зерттеу жумы-сын жазуды цажетсшетшд1гшде кумэн жоц. Кецест1к дэу1рдег1 ужымда-стыру, тэрк1леу, ашаршылыц, цуFын-CYргiн, депортация, арнайы цоныс ау-дартулар, ек1нш1 дуниежузшк согыс уацытындагы эвакуация мен реэвакуация, согыстан кей1нг1 халыц шаруашылыгын цалпына келт1ру мен тыщ жэне тыцайган жерлерд1 игеру науцандарыныц ел ем1рше, Жамбыл облысыныщ тургындарыныц цурамындагы езгер1стерге ыцпалын жан-жацты зерттеу арцылы еткен тарихымыздыц бугшп кYнмен сабацтастыгын царастыру ете
* Г еография гылымдарынын кандидаты, доцент.
* Магистрант.
148
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
езекп мэселелердщ катарынан саналады. Демек, диссертация такырыбы-нын 6YriHri тандагы ултаралык катынастарды, кешькон жэне демография-льщ саясатты жузеге асыруга септiгiн типзетш езектi мэселелердiн катары-на жататындыгы ешкандай кумэн тудырмайды. Осы орайда, Президентiмiз Н.0. Назарбаев: «Тупгеп келгенде, улгтык-мемлекеттiк саясаттын базалык негiзi e3iH-e3i тану мэселесi болып шыгады» [1], - деп жол керсеткен бола-тын. Арнайы зерттеу нысаны резанце карастырылып отырган ОнтYCтiк ещр-дщ eзiндiк ерекшелiктерi бар. Бiрiншiден, бул аймакта халкынын курамын-да тургылыкты улт eкiлдерiнiн Yлесi жогары жэне демографиялык ахуа-лында турк1-мусылман халыктарынын eсiп-eнуi шешушi рел аткаратын, республикадагы ен eсiмтал аймак болып табылады. Екiншiден, халкынын орналасуында тургындардын тыгыздыгы баска аймактарга караганда айта-рлыктай жогары. Yшiншiцен, кенеден келе жаткан еркениет сабактастыгы-нын i3i жаткан кене калалардын негiзiнде жалгасын тапкан iрi калалар, ка-лашыктар мен елдьмекендердщ халкы бар. Тертштиен, табигат жагдайы мен коршаган ортасы езге аймактарга караганда халкынын коныстануына ерекше колайлы, эрi тшмд жактарымен ерекшеленедг Бесшшвден, халыктын шаруашылыгы жэне енбек етуi каркынды дамуымен Онтуспк
Казакстан халкынын элеуметпк-демографиялык даму ерекшелiктерi гылыми талдауга элi тускен жок. Тарихи-демографиялык тургыдан елдщ аймактары мен мекендеушi улпардын динамикасынын демографиялык даму тарихын, eткенiн ашып керсетуге багытталган мундай iргелi зерттеу жумыстары аркы-лы Казакстанда туратын ултардын езара тусЫстш мен карым-катынасы, саяси турактылык пен ултаралык келiсiмнiн ныгая тусуше мYмкiнцiктер жа-сау - зерттеу жумысынын iс-тэжiрибелiк маныздылыгын кeрсетедi.
Жамбыл облысы - Казакстан Республикасынын ощустшндеп эюмшь лiк-аумактык бeлiк. Шу-1ле таулары мен Балкаштын батыс жагалауы, Кара-тау жотасы, Кыргыз Алатауы мен Бетпакдала аралыгында орналаскан. Об-лыс онгYCтiгiнце Кыргыз Республикасымен, батысында Ощуспк Казакстан, шыгысында Алматы облысымен шектеседг Жер кeлемi 144,3 мын км2. Тур-гындары 1001 (2006 ж) мын адам. Орталыгы - Тараз. Облыс аумагында ха-лык бiрдей коныстанбаган, олар негiзiнен таулы жерлерде коныстанган. Об-лыс экiмшiлiк ауданга бeлiнген: Жамбыл, Байзак, Жуалы, Сарысу, Талас, Мойынкум, Кордай, Шу, Мери жэне Турар Рыскулов [2].
Жамбыл облысы республикамыздагы табигаты мен шаруашылыгы, демографиялык дамуы жагынан eзiндiк ерекшелiгi бар аймак. Табиги корлар-га бай жэне табигат жагдайы колайлы, соган орай бул аймактагы халыктын орналасу тыгыздыгы да жогары екендш байкалады. Осы себептi бул аймактагы халыктын орналасу денгешнщ даму eзгерiстерiн жэне осы облыстын республика кeлемiндегi орны мен манызын зерттеу бYгiнгi нарыктык заман-нын талабы. Кез келген мемлекеттiн басты байлыгы - халкы болып табыла-тыны сeзсiз. Халык дегенiмiз кунделжп eмiрцiн eндiрiсi мен удайы еам Yр-цiсiнде табиги тарихи калыптасып, Y3цiксiз жанарып отыратын адамдардын
Экономические науки
149
6ip тутастыгы, адамзат когамынын басты материалды KOMnoHeHTi (кураушы бeлiгi). Халык дeгeнiмiз тYрлi сипат пен белгшерге тэн алуан тYрлi жэне курдел1 кубылыс. Ал, бупнп танда Жамбыл облысынын демографиялык ахуалынын Y3дiксiз eзгeруi осы аймактагы туу кoэффициeнтiнiн, халыктын табиги козгалысынын немесе миграциялык кeрсeткiштeрiнiн айырмашы-лыктарынан айкын кeрiнeдi. Сонымен катар, облыстын элеуметпк-экономи-калык жагдайынын алга басуы да облыс халкынын артуынын басты факторы болып табылады.
Жамбыл облысы - ОнтYCтiк Казакстандагы iрi облыстардын бiрi. Жамбыл облысы Бетпак даланын шел даласынан ак басты Алатауга, Шу мен Талас езeндeрi бассeйiндeрiнeн Каратауга дешн 144,2 ш.ш. созылып жаткан кенбайтак елке. Облыс сoлтYCтiктeн oнтYCтiккe карай 400 ш., ал батыстан шыгыска карай 500 ш. созыла орналаскан. Жамбыл облысы Казак ССР-нiн жеке облысы ретшде 1932 жылы 14 казанда курылды. Облыс ощуспк-баты-сында - Ощустак Казакстан облысымен, солгуспгщде - Караганды, шыгы-сында - Алматы облыстарымен, oнтYCтiгi мен ощуспк-шыгысында - Кыргызстан Республикасымен шектеседг Жамбыл облысы экiмшiлiк-аумактык белiнiсi жагынан 10 аудан жэне 4 каладан турады. Облыс орталыгы - Тараз каласы. Халык саны 1032388 адам (2009 жылдын статистика мэлiмeттeрi бойынша). БYгiндe Жамбыл облысы - улкен ендiрiс, ауыл шаруашылык жэне гылыми орталык болып табылады [3].
Облыстын нeгiзгi шаруашылык салаларын жэне инфракурылымдарын аныктай отырып, сонын нeгiзiндe облыстагы халыктын орналасу ерекшел1к-тeрiнiн басты нeгiзi аныкталады.
Жамбыл облысынын аймак экономикасынын кетeрiлуi мен элeумeттiк жагдайынын жаксаруы жолында Yйлeсiмдi де ыргакты даму мэсeлeлeрiнe катысты облыс территориясындагы коныстану багыттарынын эркeлкiлiгiн элеуметпк жэне экономикалык зандылыктар тургысынан байкауга болады. 2009 жылдын кантарында облыс халкынын табиги есiмi 1641 (1494-i жак-шадагы осы жэне кeйiнгi керсетиштер еткен жылдын сэйкес кeзeнiндeгi де-ректер) адамды курады. 2009 жылдын 1 акпанында табиги есiм коэффициент 1000 тургынга шакканда 19,2 (16,2) адамнан айналып отыр. Биылгы жылдын кантарында 2353 (2346) нэресте дуниеге кeлдi, 2008 жылдын аталган мeрзiмiнeн 0,3 пайызга артык. 2008 жылдык сэйкес кeзeнi буттнп-мен салыстырганда калалардагы туылган сэбилeрдiн саны 13,4 пайызга кыскарды. Ауылдык жерлерде туылгандар саны 10,5 пайызга есш, тиiсiншe 865 (999) жэне 1488 (1347) нэресте туылды. Бала туылудын жалпы коэффи-циeнтi эрбiр 1000 тургынга шакканда - 27,7 (24,9) нэрестеден келдг Бала туудын денгеш облыс енiрлeрiндe эрбiр 1000 тургынга шакканда 20,0-дан 35,2-ге дeйiн ауыткыды.
Жыл басынан бeрi 712 (852) адам дуниеден еттi, бул 2008 жылдын сэйкес кезещндепден 16,4 пайызга темен. Калада елгендер саны еткен жылдын кадтарындагыдан 29,4 пайызга, ауылдык жерлерде - 2,4 пайызга кыскарды,
150
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
тшанше 312 (442) жэне 400 (410) кайтыс болгандар тiркелдi. Адамдар ел1мшн коэффициенгi эрбiр 1000 тургынга шакканда 8,5-ri (8,7) курады. Облыс ещрлерi бойынша бул коэффициент 6,6-дан 9,0-ге дейiн ауыткыды.
Облыста гiркелген адамдар ел1мшц басгы ce6e6i - кан айналым жуй-есiнiн дерттерi болып табылады. Жалпы елгендердiн 50,8 пайызы осы ауру-дан кайтыс болса, iciK ауруларынан - 10,9 пайызы, сэтаз окигалар, улану мен жаракаттардан - 9,8 пайызы дуниеден еткендш байкалды. Журек ауруларынан жэне мидьщ тамырларынын закымдануынан кайтыс болгандар саны кан айналым жYЙесiнiн барлык ауруларынан елгендердiн тиiсiнше,
57,7 пайызды жэне 29,3 пайызын курады. вткен жылдын сэйкес кезещнде-гiмен салыстырганда езiне кол жумсагандар саны - 33,3 га кыскарды.
Жалпы, облыстыц элеуметпк жэне экономикалык жагдайын география-лык тургыда танып бiле отырып, облыс территориясындагы демографиялык жагдайдын Y3дiксiз езгерiстерiнiн даму багыттарына талдау жасай отырып, бYгiнгi танда облыс халкынын бес жыл келемiнде 31 мын адамга ескендiгi байкалады. Жамбыл облысынын казiргi демографиялык жагдайына талдау бергенде, аталмыш енiрдiн халкынын курамы, онын удайы есуi, миграциясы аныкталган. Жамбыл облысынын аймак экономикасынын кетерiлуi мен элеу-метпк жагдайынын жаксаруы жолында Yйлесiмдi де ыргащы даму мэселе-лерiне катысты облыс территориясындагы коныстану багыттарынын эркел-кiлiгiн элеуметпк жэне экономикалык зандылыктар тургысынан байкауга болады [4]. Сощы бес жылдын аралыгындагы Жамбыл облысы халкынын статистикалык мэлiметтерiне жYгiнетiн болсак, темендегi кестедеп айырма-шылыктарды керуiмiзге болады. 2009-2014 ж. аралыгында облыс халкынын саны айтарлыктай айырмашылыктарга ие болып отыр. Мунын басты себебi облыстын элеуметпк экономикалык жагдайынын жаксаргандыгын керсете-дт Тараз каласынын халкы санынын сонгы бес жылдык керсеткiштерiне карайтын болсак, 2005 жылы кала халкынын саны 335 066 адамды кураса, 2014 жылдын 1 кацтарындагы мэл1меттер бойынша Тараз каласы халкынын саны 347 594 адамга жеткен. 2014 жылдын 1 акпанындагы деректер бойын-ша облыстагы халык саны - 1032,4 мын адамды курады, онын 433,0 - мыцы (41,9 пайызы) - кала тургындарыда, 599,4 мыцы (58,1 пайызы) - ауылдык жерлерде туратындар. Тургындарымыздын жалпы саны 2009 жылдын ба-сындагымен салыстырганда 1,0 мын адамга ест (0,1 пайызга) [5].
2014 жылдын кантарында облыс халкынын табиги есiмi 1641 (1494-i жакшадагы осы жэне кейiнгi керсетк1штер еткен жылдын сэйкес кезещнде-гi деректер) адамды курады. 2009 жылдын 1 акпанында табиги еам коэффициент 1000 тургынга шакканда 19,2 (16,2) адамнан айналып отыр. Биыл-гы жылдын кантарында 2353 (2346) нэресте дуниеге келдi, 2008 жылдын аталган мерзiмiнен 0,3 пайызга артык. 2008 жылдык сэйкес кезенi бYгiнгi-мен салыстырганда калалардагы туылган сэбилердiн саны 13,4 пайызга кыскарды. Ауылдык жерлерде туылгандар саны 10,5 пайызга есш, тшанше 865 (999) жэне 1488 (1347) нэресте туылды. Бала туылудын жалпы коэффи-
Экономические науки
151
циенп ap6ip 1000 тургынга шакканда - 27,7 (24,9) нэрестеден келдi. Бала туудын децгеш облыс eнiрлерiнде эрбiр 1000 тургынга шакканда 20,0-дан 35,2-ге дейiн ауыткыды.
Жыл басынан берi 712 (852) адам дуниеден erri, бул 2008 жылдын сэй-кес кезенiндегiден 16,4 пайызга темен. Кдлада елгендер саны еткен жылдын кацтарындагыдан 29,4 пайызга, ауылдык жерлерде - 2,4 пайызга кыскарды, тиiсiнше 312 (442) жэне 400 (410) кайтыс болгандар пркелдг Адамдар eлiмiнiн коэффициенri эрбiр 1000 тургынга шакканда 8,5-л (8,7) курады. Облыс eнiрлерi бойынша бул коэффициент 6,6-дан 9,0-ге дейiн ауыткыды.
Облыста тiркелген адамдар eлiмiнiн басты себебi - кан айналым жуй-есшщ дерттерi болып табылады. Жалпы елгендердщ 50,8 пайызы осы ауру-дан кайтыс болса, юж ауруларынан - 10,9 пайызы, сэтаз окигалар, улану мен жаракаттардан - 9,8 пайызы дуниеден еткендш байкалды. Журек ауруларынан жэне мидыд тамырларынын закымдануынан кайтыс болгандар саны кан айналым жYЙесiнiн барлык ауруларынан eлгендердiн тшанше,
57,7 пайызды жэне 29,3 пайызын курады. 0ткен жылдын сэйкес кезещнде-гiмен салыстырганда eзiне кол жумсагандар саны - 33,3 - га кыскарды.
Жалпы, облыстыд элеуметтж жэне экономикалык жагдайын география-лык тургыда танып бiле отырып, облыс территориясындагы демографиялык жагдайдыд Yздiксiз eзгерiстерiнiн даму багыттарына талдау жасай отырып, бупнп танда облыс халкынын бес жыл кeлемiнде 31 мын адамга eскендiгi байкалады. Жамбыл облысынын казiргi демографиялык жагдайына талдау бергенде, аталмыш eнiрдiн халкынын курамы, онын удайы eсуi, миграция-сы аныкталган.
Сонымен катар, Жамбыл облысынын шаруашылык салаларынын нарык заманындагы казiргi жагдайына талдау жасайтын болсак, соны жылдары облыстын макро-экономикалык кeрсеткiшrерi едэуiр жаксарган. Бул ендрлж жэне салалык багдарламалардын юке асырылуынан болып отыр, олардын шенбершде тауарлар мен кызметтер eндiрiсiн жаксарту, eнiмнiн бэсекеге кабiлеттi тyрлерiн шыгару мен кэапорындарды техникалык кайта жарак-тандыру Yшiн жагдайлар жасау жэне элеуметтж саланы дамыту жeнiндегi максатты жумыстар жузеге асырылуда [6].Сондай-ак, халыкка кызмет кер-сету шаруашылык салалары дамып келедi. Осынын iшiнде туризм геогра-фиясынын алатын орны ерекше. Себебi казiргi кезде туризм экономиканын басты саласы болып отыргандыктан, облыста осы саланы дамытып, туризм ошагына айналдыру - бYгiнгi кYннiн талабы болып отыр. Ал сырткы экономикалык байланыстар мен гуманитарлык байланыстар елiмiздiн eмiрiнде улкен рел аткарады. Олар шаруашылык дамуынын мацызды факторы болып саналады, онын элемдiк экономикага бiрiгуiне ыкпалын тигiзiп, элеуметriк жэне экологиялык мэселелердi шешуге кeмектеседi.
Ал, бул факторлардын барлыгы да облыс территориясындагы халыктын курамынын эркелкiлiгi, онын удайы еаму миграциясынын керсетиште-ршщ артуы мен кемуiнiн басты себептерш аныктап отыр. Жамбыл облысы
152
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
республикамыздагы табигаты мен шаруашылыгы, демографиялык дамуы жагынан eзiндiк ерекшелiгi бар аймак. Табиги корларга бай жэне табигат жагдайы колайлы, соган орай бул аймактагы халыктын орналасу тыгызды-гы да жогары екендiгi байкалады. Осы себепп бул аймактагы халыктын орналасу децгетнщ даму eзгерiстерiн жэне осы облыстын республика келе-мшдеп орны мен мацызын зерттеу бугшп нарыктык заманнын талабы. Кез келген мемлекеттщ басты байлыгы - халкы болып табылатыны сезсiз. Халык дегенiмiз кYнделiкгi емiрдiн ендiрiсi мен удайы есiм YPДiсiнде табиги тарихи калыптасып, Y3дiксiз жанарып отыратын адамдардын бiр тута-стыгы, адамзат когамыньщ басты материалды компонент (кураушы белит). Халык дегенiмiз тYрлi сипат пен белплерге тэн алуан тYрлi жэне кYPделi кубылыс [7].
KолданылFан эдебиеттер тшмк
1. Тараз. Жамбыл облысынын энциклопедиясы «Казак энциклопедия-сынын» бас редакциясы. - Алматы, 2003. - Б. 5-80, 144, 273.
2. Кокина Р. Жамбыльская область. - Тараз: Сетм, 2006. - Б. 3-16, 27, 56.
3. Дэдiбаев Ж. Атыннан айналайын Тараз. - Алматы, 2002. - 16-21 б.
4. Бекболатов А.Э. Жамбыл облысынын экологиялык жагдайлары // Коршаган ортаны коргаудын гылыми-теориялык жэне практикалык аспек-тiлерi: проблемалар, стартегия. Халыкаралык гылыми-практикалык конфе-ренциянын материалдары. - Тараз, 2006. - Б. 313-314.
5. Туристерге жол бастар Жамбыл облысы. Жамбыл облысы эшмияты-нын кэсiпкерлiк жэне енеркэсiп Департаментi. - 2006. - Б. 3-22.
6. Тещзбаев Ж.С. Капиталдык салымдар Жамбыл облысынын экономи-калык есу факторы реттаде // «Жас галым» - 2005 атты республикалык гылыми-практикалык конференциянын материалдары. - Тараз, 2005. - 1-2 белiм. - Б. 114-117.
7. Инвестициялык мYмкiндiктер. Жамбыл облысынын экономика жэне бюджетлтк жоспарлау Департамент! - 2006. - С. 3-27.
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ДЕМОГРАФИЯЛЬЩ АХУАЛЫ
© Ауезова З.Т.*, Каким Б.
Гумилев Л.Н. атындагы Еуразия улттык университет!
Казакстан Республикасы, Астана
В связи с этим, индустриализация и урбанизация в мире имеют высокий прохождение, что есть глобальные вопросы, которые должны быть приняты во внимание. Такие вопросы включают в себя «болез-
Г еография тылымдарыныц кандидаты, доцент.
