CC BY
38
Получена: 14 октября 2021 / Принята: 20 декабря 2021 / Опубликована online: 30 декабря 2021
DOI 10.34689/SH.2021.23.6.017 ЭОЖ 612.17:614.2
ЖУРЕК-КАНТАМЫРЛАР АУРУЫНЫН АЛДЫН АЛУ БОЙЫНША ХАЛЫКАРАЛЫК ЖЭНЕ ОТАНДЫК ТЭЖ1РИБЕЛЕР
Гулбаршын Д. Мукашева1, https://orcid.org/0000-0003-3490-5628 Толкын А. Булегенов1, https://orcid.org/0000-0001-6145-9649 1 КеАК «Семей медицина университет», Семей к-, Казахстан Республикасы.
©зектiлiгi: ЖYрек-кан тамырлары аурулары (Ж^А) 8лемдегi влiмнiн басты себебi болып табылады. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныщ м8лiметтерi бойынша жыл сайын 17,9 миллион адам Ж^А-дан кайтыс болады, бул бYкiл 8лемдеп влiмнiн Yштен б1р1. Ж^А влiмiнщ шамамен 75% -ы твмен ж8не орташа табысты елдерде кездеседi.
Зерттеу максаты: Ж^А алдын алу бойынша халыкаралык ж8не отандык т8жiрибелердi жYЙелi талдау.
Iздестiру стратегиясы: Бiз PubMed, Web of science, Cochrane library, e-library, электронды деректер базасынан жYЙелi iздеу жYргiздiк, сонымен катар Google Scholar косымша акпараттык ресурсын колдандык. Накты зерттеуге косу ж8не коспау критерийлерi колданылды. 1здеу терекдiгi 15 жылды курады, агылшын ж8не орыс тiлдерiндегi деректер зерттелдi. С8йкес iздеу бойынша 3779 макала табылды. Бiрiншiлiк талдаудан кейiн 57 макала косу критерийлерЫе с8йкес келiп, корытынды талдауга алынды.
Нэтижесi: Эдеби шолуда Еуропа, Америка Курама Штаттары, Канада, Финляндия, Польша, Ресей, Кыргызстан, ^азакстандагы жYрек-кан тамырлары ауруларыныщ алдын алу бойынша мемлекетпк ж8не когамдык iс-шаралар жайлы жазылган.
Корытынды: ЖYрек - кан тамырлары ауруларыныщ алдын алу Ж^А-дан пациенттердщ влiмiн твмендету ж8не жYрек-кан тамырлар жYЙесiн сактау Yшiн вте ма^ызды. Ж^А аурушачдыкты твмендетуге багытталган Yлкен ^ш-жiгерiне карамастан, Ж^А дYниежYзiнде влiмнiн басты себебi болып кала бередк
TYurndi свздер: MYpeK-^антамыр аурулары, Ж%А алдын алу, халыкаралык жэне отандык тэжiрибелер.
Abstract
INTERNATIONAL AND DOMESTIC EXPERIENCE IN PREVENTING CARDIOVASCULAR DISEASES
Gulbarshyn D. Mukasheva1, https://orcid.org/0000-0003-3490-5628 Tolkyn A. Bulegenov1, https://orcid.org/0000-0001-6145-9649 1 NCJSC «Semey Medical University», Semey c., Republic of Kazakhstan.
Background. Cardiovascular disease (CVD) is the leading cause of death in the world. According to World Health Organization (WHO) data, 17.9 million people die every year from CVD, which is estimated as one-third of all deaths worldwide. Around 75% of CVD deaths occur in low- and middle income countries.
Aim: Systematic analysis of international and domestic experience in the prevention of cardiovascular disease.
Search strategy: We searched in the PubMed, Web of science, Cochrane library, e-library Databases, we also looked at the additional information resource Google Scholar. Used specific criteria for inclusion in the study. The search depth was 15 years. Relevant search returned 3779 articles; after initial analysis, 57 articles were selected for final analysis in accordance with the inclusion criteria.
Results: The literature review covers government and community interventions to prevent cardiovascular disease in Europe, the United States of America, Canada, Finland, Poland, Russia, Kyrgyzstan and Kazakhstan.
Conclusion: Prevention of cardiovascular diseases is very important for reducing the mortality of patients with CVD and maintaining cardiovascular health. Despite major efforts to reduce the incidence of CVD, CVD remain the leading cause of death worldwide.
Keywords: Cardiovascular diseases, prevention of CVD, international and domestic experience.
Резюме
МЕЖДУНАРОДНЫЙ И ОТЕЧЕСТВЕННЫЙ ОПЫТ ПРОФИЛАКТИКИ СЕРДЕЧНО-СОСУДИСТЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ
Гульбаршын Д. Мукашева1, https://orcid.org/0000-0003-3490-5628 Толкын А. Булегенов1, https://orcid.org/0000-0001-6145-9649 1 НАО «Медицинский университет Семей», г. Семей, Республика Казахстан-
Актуальность. Сердечно-сосудистые заболевания (ССЗ) являются ведущей причиной смерти в мире. По данным Всемирной организации здравоохранения, 17,9 миллиона человек, ежегодно, умирают от ССЗ, что
составляет треть всех смертей в мире. Около 75% случаев смерти от ССЗ происходит в странах с низким и средним уровнем дохода.
Цель исследования: Проведение обзора литературы, касающейся международного и отечественного опыта профилактики сердечно-сосудистых заболеваний (ССЗ).
Стратегия поиска: Мы провели систематический поиск в электронных базах данных PubMed, Web of Science, Cochrane library, e-library, а также использовали дополнительный информационный ресурс Google Scholar. Использовали конкретные критерии для включения в исследования. Глубина поиска составила 15 лет, изучались данные на английском и русском языках. Релевантный поиск выдал 3779 статей, после первичного анализа для итогового анализа были отобраны 57 статей.
Результаты: Обзор литературы охватывает государственные и общественные меры по профилактике сердечнососудистых заболеваний в Европе, США, Канаде, Финляндии, Польше, России, Кыргызстане и Казахстане.
Заключение: Профилактика сердечно-сосудистых заболеваний очень важна для снижения смертности пациентов с ССЗ и поддержания здоровья сердечно-сосудистой системы. Несмотря на значительные усилия по снижению заболеваемости ССЗ, ССЗ остаются ведущей причиной смерти во всем мире.
Ключевые слова: сердечно-сосудистые заболевания, профилактика ССЗ, международный и отечественный опыт.
Библиографическая ссылка:
Мукашева Г.Д., Булегенов Т.А. ЖYрек-кантамырлар ауруыныч алдын алу бойынша хальщаральщ ж8не отандьщ т8жiрибелер // Гылым ж8не Денсаульщ сактау. 2021. 6 (Т.23). Б. 151-163. doi:10.34689/SH.2021.23.6.017
Mukasheva G.D., Bulegenov T.A. International and domestic experience in preventing cardiovascular diseases // Nauka i Zdravookhranenie [Science & Healthcare]. 2021, (Vol.23) 6, pp. 151-163. doi:10.34689/SH.2021.23.6.017
Мукашева Г.Д., Булегенов Т.А. Международный и отечественный опыт профилактики сердечно-сосудистых заболеваний // Наука и Здравоохранение. 2021. 6 (Т.23). С. 151-163. doi:10.34689/SH.2021.23.6.017
Юрюпе
ЖYрек - кан тамырлар аурулары (Ж^А) элемнщ кептеген елдерЫде eлiмнiч басты себей. Жыл сайын 8лемде Ж^А-нан 17 миллион адам кайтыс болады. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныч багалауы бойынша, 2030 жылга карай жыл сайын Ж^А -нан шамамен 23,6 миллион адам кайтыс болады, ягни Ж^А елшнщ басты себебi болып кала бередк Ауруларды бакылау ж8не алдын алу орталыктарыныч м8лiметтерi бойынша, егер барлык елдерде ж8не курлыктарда Ж^А таралуы соншалыкты жогары болмаса, eмiр сYPУ узактыгы 10 жылга узарады. Олар ересек халыктыч узак уакыт жумыска кабiлетсiздiгiне 8келедi ж8не елеулi экономикалык шыгындарды кажет етедi[8].
Жыл сайын еч кеп кездесетiн Ж^А - миокард инфарктiсi, инсульт, жедел коронарлык синдромнан шамамен 35 мыч адам кайтыс болады. Ж^А - нан алгашкы аурушачдык 2014 жылы 100 мыч адамга шакканда 164,4 курады ж8не халыктыч мYгедектiгiнiч непзп себебi бола отырып, eсуiн жалгастыруда. ДДС¥ басшылыгымен 2013 жылы барлык мYше мемлекеттер (194 мемлекет) алдын-алу мYмкiн болатын Ж^А-ныч ауыртпалыгын тeмендетудiч жаhандык тетiктерi, оныч iшiнде 2013-2020 жылдарга арналган Ж^А-ныч алдын-алу ж8не бакылау жeнiндегi жаhандык ю-кимыл жоспарына келiстi. Бул жоспар 9 еркт жаhандык максаттардыч кeмегiмен 2025 жылга карай инфекциялык емес аурулардыч (ИЕА) мерзiмiнен бурын eлiм жавдайларыныч санын 25% - га кыскартуга багытталган. Осы жаhандык максаттардыч шнен екеуi жYрек-кан тамырлары ауруларыныч алдын алуга ж8не олармен кYресуге шелей багытталган [5].
Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныч Бас Ассамблеясы 2018 жылдан 2025 жылга карай елдердiч ерiктi жаhандык максаттарга кол жеткiзудегi прогрестi карау Yшiн бойынша жогары дечгейдегi Yшiншi кечес eткiздi. Таралу ж8не eлiм-жiтiм бойынша жYрек-кан тамырлары аурулары Еуразиялык континенттiч елдерi, сондай-ак 8лемнiч баска континенттерi арасында алдычгы катарлы орындарда тур. Мысалы, гасырдыч сочгы ширепнде ж8не казiргi уакытта Ж^А ^азакстан халкыныч мYгедектiгi мен eлiм - жiтiмi себептерiнiч арасында бiрiншi орын алады, ал аурушачдык арасында-екiншi орын, бул кардиологиялык ж8не кардиохирургиялык кызметп, алдын алу медицинасыныч принциптерi мен жYЙесiн жетiлдiру бойынша тиiмдi шараларды жедел кабылдауды кажет етедi [1].
^азакстан кан айналымы жYЙесi ауруларынан eлiм кeрсеткiшi бойынша Еуропалык Одак елдерi, Орталык ж8не Шыгыс Еуропа ж8не Орталык Азия аймактарында бiрiншi орында. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныч м8лiметтерi бойынша, ^азакстан Республикасы халкыныч кан айналымы жYЙесi ауруларынан болатын eлiм-жiтiм дечгейi Еуропалык аймак елдерiмен салыстырганда екi есе жогары [29].
ЖYрек-кан тамырлары ауруларыныч алдын-алу Ж^А ж8не онымен байланысты мYгедектiктiч салдарын жоюта немесе азайтуга багытталган популяцияда немесе жеке дечгейдеп YЙлестiрiлген шаралар жYЙесi ретiнде аныкталган [50,25].
©ткен гасырдыч 60-жылдарында жасалган кауiп факторлары туралы концепция алдын-алудыч гылыми непзЫ калады. Осы тужырымдамага с8Йкес алдын-
алудыч Yш стратегиясы бар: популяциялык, жогары кауiп стратегиясы жэне екiншiлiк алдын алу[56].
1. Популяцияльщ стратегия жалпы халыкка багытталган. Оган салауатты вмiр салтын насихаттау, халыктыч медициналык сауаттылык дечгейiн арттыру жэне азаматтардыч вз денсаулыгына жауапкерштк квзкарасын калыптастыру кiредi. Популяциялык стратегияныч сэттiлiгiнiи мачызды факторы - бул процеске зачнамалык, мемлекеттiк, экономикалык жэне элеуметш механизмдердi тартуга негiзделген жавдайлар жасау. Популяциялык стратегия жYрек-кан тамырлары аурулары мен влiм-жiтiмдi азайтудыч ктт болып табылады, вйткенi ол медициналык шыгындарсыз популяциядагы кауiп факторлары дечгейЫ твмендетудi камтамасыз етедi [56,37].
2. Жогары кауiп стратегиясы халыктыч каушлИ жогары тулгаларын аныктауга жэне оларга белсендi тYPде алдын-алу шараларын, сонымен катар медициналык эрекеттердi жYргiзуге (дэрi-дэрмектердi коса) багытталган. Бул эрекеттердiч негiзi скринингтiк эдiстердi колдану аркылы бурыннан бар ауруы бар немесе жYрек-кан тамырлары ауруларыныч каупi бар адамдарды белсендi iрiктеу жэне оларга белсендi медициналык араласу болып табылады. Бул непзЫен дэрiгерлердiч мiндетi.
3. Еюнштк алдын-алу - Kayin факторларын ертерек аныктау, TY3eTy жэне бурыннан ауыратын наукастарды емдеу. Адамдардыч осы санатында алдын-алу шаралары аскынулар мен eлiмнiч алдын алу Yшiн барынша агрессивт тYPде жYргiзiлyi керек [56].
Жогарыда айтылгандарга байланысты зертгеудщ максаты - жYрек-кaнтaмыр ауруларыныч алдын алу бойынша халыкаралык жэне отандык тэжiрибелердi жYЙелi талдау болып табылады.
Iздестiру стратегиясы: Бiз PubMed,Web of science, Cochrane library, e-library, электронды деректер базасынан жYЙелi iздеy жYргiздiк, сонымен катар Google Scholar косымша акпараттык ресурсын колдандык. Накты зерттеуге косу жэне коспау критерийлерi колданылды. 1здеу теречдИ 15 жылды курады (2005 - 2020).
1здеу Yшiн мынадай кттпк сездер колданылды: жYрек-кaнтaмыр аурулары, Ж^А алдын алу, халыкаралык жэне отандык тэжiрибелер.
lздестiрy бойынша 3779 макала табылды. Бiрiншiлiк талдаудан кейiн 41 макала косу критерийлерЫе сэйкес келт, корытынды талдауга алынды.
Зерттеуден кайталанатын макалалар алынып тасталды. Макалаларды iрiктеy дизайны 1 - суретте керсеттген.
Толы к емес публикациялар N = 1006
*
^айталанатын публикациялар саны N =1114
»
Зерттеу максатына сэйкес емес публиациялар N =1436
Сурет 1. Макалаларды ipiKTey дизайны.
Нэтижелер:
Америка Курама Штаттарындагы ЖКА алдын алу
БYгiнде элемде жYрек - кан тамырлары ауруларыныч алдын алудыч аймактык бавдарламаларында Yлкен тэжiрибе жинакталган. Мундай бавдарламалардыч саны бойынша Америка Курама Штаттары (А^Ш) квш бастап тур. Бул елде денсаулык сактауга Yлкен шыгындар карастырылгандыгымен гана емес, сонымен катар осы елдiч бYкiл даму барысымен, демократия дэстYрлерiмен, элеуметтiк коргаудыч мЫш жYЙесiмен,
когамдык пiкiрдiч дамуымен байланысты. Популяция бавдарламаларыныч пайда болуыныч мачызды кезечi Фрамингем зерттеyi болды, ол тэуекел факторлары туралы бiлiмдi, олардыч болжамдык мачыздылыгын жэне жYрек - кан тамырлары ауруларыныч барысын айтарлыктай кечейтедi. Тамырлык бузылыстардыч даму каупУч жогары болуымен байланысты факторлар туралы бiрегей акпарат жиналды [43].
1970 ^i жылдардыч сочында А^Ш-та «Салауатты улт: бас хирургтыч денсаулыкты ныгайту жэне аурудыч алдын алу туралы есебЬ» (Healthy People:
Surgeon Generals Report on health promotion and Disease prevention) кужаты жарияланды. Онда жYрек - кан тамырлары ауруларыныч алдын алудыч келес басымдыктары керсететтдк артериялык гипертензия, TeMeKi шегу, алкогольдi шамадан тыс тутыну, дурыс тамактанбау, физикалык белсенд^кщ темендiгi [46].
80-шi жылдары бYкiл 8лемде Ж^А алдын-алу бавдарламалары белсендi тYPде басталды. Еч табысты (тиiмдi ж8не экономикалык) жобалар ею стратегияныч бiрiгуiне негiзделген: халыктыч араласуы мен жогары кауiп стратегиясы (олардыч M8нi жогарыда айтылган).
А^Ш-та алдын алу бавдарламалары ¥лттык бавдарламалар шечберще жумыс iстедi ж8не оларга ете мачызды каржыландыру берiлдi. Бавдарламалардыч барлыгы зерттеу, араласу ж8не каржыландыру тургысынан мемлекеттiк емес. Жергiлiктi денсаулык сактау департаменттерУч, жогары оку орындарыныч ж8не сактандыру компанияларыныч ресурстарын бiрiктiретiн кептеген жерплкт бавдарламалар болды. Мундай бавдарламалардыч артыкшылыгы - алдын алу 8дютерЫ тачдауда жергiлiктi 8леуметтiк, медициналык, дЫи ж8не психологиялык ерекшелiктердi ескеру, темен шыгындар, халык пен билiкке барынша жакындык [46].
Канададагы Ж^А алдын алу
Канадада 1986 жылы денсаулык сактау саласындагы еч ï^l улттык араласу болып табылатын «Канадалык жYрек денсаулыгыныч бастамасы» (Canadian Heart Health Initiative) курылды. Бул бавдарлама узак мерзiмдi, кеп дечгейлi (улттык, провинциялык ж8не коммуналдык дечгей) болды. Бул бастама жYрек -кан тамырлары ауруларынан болатын елiм -жiтiмдi темендету Yшiн барлык сочгы жетiстiктердi колданды. Бавдарламага когамныч барлык дечгейiнен 1000 -нан астам уйымдар катысты. Барлыгы 50 кауымдастыкта 300 - ге жуык жоба жYзеге асырылды. каржыландыру республикалык денсаулык сактау корлары мен провинциялык денсаулык сактау баскармаларынан алынды. Бул бастама саяси колдауга ие болды. Инициатор ретще когамдык денсаулык сактау жYЙесi болды. Жоба 1994 жылга дейiн демонстрациялык сипатта болды, ал 1995 жылдан 2002 жылга дешн ол бYкiл ел бойынша т8жiрибе тарату кезечiнен еттi [49].
Финляндиядагы Ж^А алдын алу
ЖYрек -кан тамырлары елiмiн тYбегейлi темендетуге болатын еч жаркын мысалдардыч бiрi -Финляндиядагы СолтYстiк Карелия жобасы (North Karelian project). ©ткен гасырдыч 60 -шы жылдарыныч сочында Финляндия жYрек -кан тамырлары елiмi бойынша Еуропада бiрiншi орындардыч бiрiн алды. Бул дечгей 8фесе СолтYстiк Карелияда жогары болды. Мачызды себептердiч бiрi жануарлар майларын, еч алдымен сут еымдерН азык - тYлiк курамындагы туздыч кеп мелшерiн, темекi шегудi шамадан тыс тутыну болды.70 -жылдардыч басында жYрек - кан тамырлары ауруларыныч алдын алу стратегиясы жасалды ж8не енгiзiлдi. Ол негiзгi кауiп факторларын -гиперхолестеринемияны, артериялык гипертензияны, темекi шегудi тYзетуге интеграцияланган т8сiлдемеден турды. 1972 жылдан бастап СолтYстiк Карелия жобасы пилоттык аймактык жоба ретiнде жумыс iстей бастады.
ЖYрек - кан тамырлары ауруларыныч 8р тYрлi кауiп факторларына багытталган жумыстар жYргiзiлдi. Темекiнi тастау ж8не дурыс тамактану бавдарламалары енгiзiлдi. Букаралак акпарат куралдары, сауда, тамак енерк8сiбi к8сiпорындары бар жумысшылар корпорациясы курылды[39].
Бавдарлама салауатты тамактану мен салауатты емiр салтыныч негiздерi Yйретiлетiн мектептерден басталып, нанныч туздылыгын бiртiндеп бiрнеше рет темендетуге кол жеткiзген шагын наубайханалардан немесе елдi майлылыгы аз сапасы жогары сYт енiммен камтамасыз ететiн ï^l сут ечдеу к8апорындарына дейiн жумыс iстедi. Бул жYЙелi, кешендi т8сiл оч н8тиже бердк Егер 70-шi жылдардыч басында СолтYстiк Карелияда елiм дечгейi 8лемдегi еч жогары керсеткiштердiч бiрi болса, онда 1995 жылы 35-64 жастагы ерлердеп коронарлык аурулардан болатын елiм 73% -га темендедi [52]. Финляндияда темею шегетiн еркектер саныныч айтарлыктай темендеуЫ камтамасыз еттi (20% -дан астам), ж8не холестериннiч орташа дечгейi, ечбекке кабiлеттi жастагы елiм-жiтiмнiч 80%-га темендеуi, емiр сYPУ узактыгыныч ед8уiр артуы ж8не денсаулык сактаудыч непзп керсеткiштерiнi ч жаксаруын камтамасыз еттi [7].
Польшадагы Ж^А алдын алу
Польшаныч т8жiрибесiне токталсак, Сопот пен Гдыния калаларында жYзеге асырылатын еч 8йг^ аймактык бавдарлама - СОПКАРД. Бавдарлама жеке ж8не халыктыч араласуга, жYрек -кан тамырлары ауруларыныч каупiн багалауга, алдын алу шараларын жоспарлауга ж8не н8тижелердi экономикалык талдауга негiзделген. СОПКАРД максаты гипертония, кант диабетi ж8не гиперхолестеринемияны аныктауды, алдын алуды ж8не емдеудi жаксарту болып табылады. Бул максатка 40 пен 50 жас аралыгындагы кала тургындары арасында скрининг жYргiзу аркылы кол жеткiзiледi. Бавдарлама жергiлiктi денсаулык сактау органдарымен, муниципалитетпен, Гданьск медициналык академиясымен ж8не медициналык сактандыру корларымен бiрлесiп жYзеге асырылды. Жобаны тiкелей жYзеге асырушылар - медбикелер мен алгашкы медициналык кемек д8рiгерлерi [36].
СОПКАРД бавдарламасы гылыми - т8жiрибелiк сипатка ие (кала тургындарына кан кысымын елшеу, холестерин, кант дечгейiн аныктау бойынша кызметтер усынылды, кажет болган жавдайда емделдi). Бавдарламаны iске асыру мерзiмi - 10 жыл. Ол 19992009 жылдары 40 пен 50 жаска толган Сопот тургындарыныч барлыгына арналды. Жергiлiктi дечгейдегi популяция стратегиясы, 8рине, белгiлi бiр шектеулерге ие, ейткенi аймактык билiк органдары зачнаманы езгерте алмайды, жеке ведомстволык багынысты курылымдардыч езара 8рекеттестiгiн темендетуде белгiлi бiр ахуалдар бар. Сонымен катар, тургындарга жакындык, жергiлiктi жавдайды накты багалау ж8не езгерiстерге негурлым лайыкты жауап беру MYMкiндiгiн аймактык алдын алу бавдарламаларын камтамасыз етедi [36].
Батыс Еуропа, Австралия жэне Жапониядагы ЖКА алдын алу
Шет елдердiч т8жiрибесi ж8не CINDI, TACIS сиякты Yлкен бакыланатын алдын алу бавдарламаларыныч,
соныч шнде Ресейде жYргiзiлген багдарламалардыч н8тижелерi салауатты eMip салтын белсендi тYPде насихаттау ж8не кауiп факторларын тиiмдi бакылау жача жагдайлардыч, олардан болатын аскынулар мен елшнщ жиiлiгiн ед8уiр темендетуге 8келетУне сенiмдi. Батыс Еуропа елдерiнде, АКШ-та, Жапонияда, Австралияда, Жача Зеландияда алдын алу мен емдеудщ тиiмдi 8дютерЫ енгiзу 20 жыл iшiнде бул елдерде жYрек-кан тамырлары салдарынан болатын eлiм кeрсеткiшiн 50% - га немесе одан да кеп темендетуге MYMкiндiк бердi [44].
1994 жылы «Штат дечгешндеп ю-кимыл жоспары. ЖYрек-rçан тамырлары ауруларынан болатын eлiм-жтмнщ ж8не MYгедектiктiч алдын алу» жасалды. Оныч негiзгi кагидаттары: багдарламаны 8зiрлеу мен iске асыруда 8ртYрлi мемлекетш ж8не когамдык уйымдардыч кеч ынтымактастыгы, багдарламаларды талдау ж8не багалау Yшiн акпарат жинау, «Ден сау адамдар 2000» улттык багдарламасыныч максаттарымен байланысты жYзеге асыру. Батыс Еуропада ЖКА тeмендеуi бастапкы ж8не кайталама алдын алудыч жаксаруымен, сондай-ак пациенттердi емдеудiч терапиялык ж8не хирургиялык 8дiстерiнiч жет^р^мен байланысты болды. Дамыган елдерде кабылданган денсаулыкты ныгайту моделi эпидемиологияны, 8леуметш саясатты, психологияны, маркетингтi ж8не экономиканы коса алганда, бiркатар салалардыч мамандарын колдануды кeздейтiн сектораралык т8сiлге непзделген [53].
Осылайша, экономикалык дамыган елдерде халык денсаулыгыныч заманауи тYрi дамыды, бул улттык алдын алу шараларыныч н8тижесiнде жYрек-кан тамырлары ж8не онкологиялык аурулар жас ж8не орта жастан егде жастагыларга ауысатынымен сипатталады [53,54].
Батыс Еуропа, АКШ ж8не Жапония елдерЫде кан айналымы жYЙесi ауруларынан болатын eлiммен аякталатын орташа жасы еркектерде 78,6 жасты, ал 8йелдерде 84,2 жасты курады [45]. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау зерттеуiнiч м8лiметтерi бойынша, ЖКА на шалдыккан наукастарды ч кeпшiлiгi медициналык мекемелерге барып, тиiстi ем алган. Галамдык картаю ж8не ересектерге арналган денсаулык сактау (SAGE) зерттеуiне с8йкес, инсульт немесе стенокардия ауруы бар пациенттердiч тек 1013% ж8не гипертониясы бар пациенттердiч 16,3% eткен жылы медициналык мекемелерге бармады. Наукастардыч 80%-ы амбулаториялык-емханалык мекемелерге барган; 30%-дан астамы (олардыч шамамен 25%-ы гипертониямен) ауруханага жаткызылды, кeбiнесе ауыл тургындары [37,19].
Ресейдегi ЖКА алдын алу
Ресейде ЖКА - ныч алдын алуга жача бетбурыс «Денсаулык» улттык жобасынан басталды, оныч аясында 2009 жылы «Единая Россия» партиясы «Ресей: Бiз узак eмiр сYPуiмiз керек» жобасын бастады. Оныч максаты - демографиялык дагдарысты ечсеру бойынша мемлекетш саясатты юке асыруга ж8рдемдесу, мерзiмiнен бурын ж8не алдын алуга болатын eлiм - жiтiмнiч алдын алу аркылы демографиялык кeрсеткiштердi жаксарту, eмiр сYPУ узактыгын арттыру ж8не салауатты eмiр салты Yшiн
колайлы жагдайлар жасау» болды. Алдын алу багдарламалары стратегиясыныч негiзгi багыты [46] салааралык ынтымактастык аркылы iс -шараларды жYзеге асыру: жумысты утымды уйымдастыру, дурыс тамактану, психологиялык стресстiч алдын алу, физикалык белсендiлiктi жогарылату, алкоголизммен, темею шегумен ж8не нашакорлыкпен кYресу, созылмалы ауруларды ерте аныктау ж8не оларды уактылы емдеу [51].
2009 жылы жКа - ныч алдын алу мен салауатты eмiр салтын калыптастырудыч жача аукымды жобасы - «Сау жYрек» БYкiлресейлiк науканы басталды. Оныч курылтайшылары-елдiч iрi саяси партиясы «Единая Россия» ж8не к8сiби медициналык кауымдастык, БYкiлресейлiк кардиология гылыми когамы. «Сау жYректер» жобасыныч максаты - адамдардыч назарын e3 денсаулыгына аудару [13].
Кыргызстандаг ы ЖКА алдын алу
Орта Азия елдерЫе токталсак, Кыр^ызстанда жYрек-кан тамырлары ауруларыныч алдын алу мен онымен кYресу Yшiн жаксы курылган саясат пен кукыктык база бар ж8не алдын алудыч саяси ж8не зачнамалык негiзi калыптаскан. Жакында орта мерзiмдi багалаудан eткен 2013-2020 жылдарга арналган инфекциялык емес аурулармен ^ресу^ч улттык стратегиясы ж8не жYрек-кантамыр жYЙесiнiч саулыгын бiрiншi орынга коятын 2012-2016 жылдарга арналган «Ден соолук» ¥лттык денсаулык сактау реформасы багдарламасы бар. ЖКА iс-кимыл жоспары бойынша каржыландыру медициналык-санитарлык алгашкы кeмек дечгейЫде жYзеге асады, сондай-ак скринингке тепн кол жеткiзудi камтамасыз етедi. Бастапкыда «Ден соолук» багдарламасы 2016 жылы аякталады деп жоспарланган болатын, бiрак кеш басталуына байланысты Кыргызстан Yкiметi мен донор серiктестер оны 2018 жылдыч сочына дейiн узартуга келютк «Ден соолук» багдарламасы н8тижесi бойынша жYрек -кан тамырлары ауруларыныч таралуын тeмендетуге арналган 96 кeрсеткiштiч 25 % орындалганын кeрсеттi [34,46].
Казакстан Республикасындагы ЖКА алдын алу шаралары
2009 жылы ЖКА-мен байланысты шыгындар 106 млрд евро болып, Еуропалык Одактагы (ЕО) денсаулык сактау шыгындарыныч 9% курады [22]. Инфекциялык емес аурулармен байланысты мерзiмiнен бурын eлiм, аурушачдык ж8не MYгедектiк 8леуметш-экономикалык дамуга керi 8серiн тигiзедi. Элемыч кeптеген бeлiктерiндегi сиякты Казакстандагы ИЕА денсаулык сактау, 8леуметш колдау ж8не камтамасыз ету шыгындарыныч кYPт улгаюын тудырады, сондай-ак ечбек eнiмдiлiгiнiч тeмендеуiне 8келедi. Багалау бойынша, 2016 жылы Yкiмет ИЕА-дыч 4 непзп тобын емдеуге 0,3 трлн. тенге жумсады [41].
КР Денсаулык сактау министрлИ ЖКА M8селесiн шешуге жыл сайын шамамен 89 млрд. течге жумсайды. Бул Казакстанга Yлкен 8леуметпк -экономикалык залал 8келедi ж8не денсаулык сактау жYЙесiнiч бюджетiн жыл сайын улгайта отырып, Yлкен жYктемеге 8келедi ж8не мемлекеттiч кeзделмеген шыгындарына алып келедi.Уакытша ечбекке жарамсыздыкка байланысты жыл сайынгы eнiмдiлiктiч жогалуы жYрек-
кан тамырлары аурулары бар 1865 жумысшы еымдУгУ ч жогалуына теч [22].
Осыпан байланысты, ^азакстан 2011 жылы денсаулык сактаудыч улттык багдарламаларын жYзеге асыруды бастады ж8не алгашкы iске косылган багдарлама «Саламатты ^азакстан» болды, ол кезеч-кезечiмен 2016-2019 жылдарга жоспарланган «Денсаулык» багдарламасына ауысты. Ж^А -бул ею багдарлама камты^ан ^амдык денсаулык сактаудыч мачызды м8селелерУч бiрi болды. Денсаулык сактаудыч улттык бавдарламаларын юке асыру аясында клиникалык хаттамалар жачартылды, нормативш-кукыктык кужаттар жачартылды, медициналык мекемелер жаксы жабдыкталды, 300-ден астам медициналык мамандар шетелде: Израильде, Ресейде, Жапонияда окыды. Жедел миокард инфаркш бар наукастарга медициналык кемек керсететЫ медициналык мекемелерде жабдыктар жетiспеушiлiгi 21% - га темендед. Кардиологиялык т8жiрибеде хирургиялык араласудыч Yлесi 16,6% -га ест (2015 ж. -2,4%, 2016 ж. - 2,8%). Республикалык инсультпен куресу орталыгы курылды [51]. Жыл сайын кардиохирургиялык операциялар саны 10% - га артып келедi, сондыктан 2016 жылдыч аягында ол 36 027 операцияны курады, оныч iшiнде 11 862 ашык журекке ж8не 24 165 хирургиялык операциялар. Айта кету керек, контрастты коронарлык ангиография саны 13% -га артты, ол 2016 жылдыч корытындысы бойынша 2015 жылгы 43 648-ге караганда 49 225 курады. Сонымен катар, созылмалы жукпалы емес ауруларды баскаруга арналган 5 багдарлама 2016 жылдан бастап енпзтд^ олардыч бiрi ЖИА Yшiн. Бул багдарламаныч енгiзiлуi оч н8тиже берiп, Ж^А-нан елiм-жiтiмнiч 4,3% -га, жYректiч ишемиялык ауруынан 4% -га азаюына ыкпал еттi [33].
Ж^А аурушачдык пен елiм-жiтiмдi темендету Yшiн мемлекеттiк дечгейде бiрiншiлiк алдын алудыч аукымды шаралары жYргiзiлдi: «Денсаулык мектептерУч» бiлiм беру, агартушылык ж8не алдын алу багдарламаларын уйымдастыру, Ж^А ерте диагностикалау Yшiн халыкты скринингтен етюзу, пациенттердi коронарографияга уакытында жiберу, ерте хирургиялык емдеу (стенттеу ж8не коронарлык шунттау) интервенциялык кемек M8селелерiн шешу, теле- ж8не мобильдi медицинаны дамыту. Ж^А -мен ауыратын пациенттердiч емiр CYPУ узактыгын арттыру ж8не емiр сапасын жаксартуга казiргi замангы диагностикалык 8дiстермен Ж^А ерте аныктау септтн тигiзедi [22].
Денсаулык сактау жYЙесiн стратегиялык жоспарлау министрлiк дечгейiнде жYзеге асырылады ж8не ^азакстан Республикасыныч Yкiметi бекiтедi. 2009 жылы денсаулык сактаудыч ею негiзгi стратегиялык кужаттары кабылданды: «Халык денсаулыгы ж8не денсаулык сактау жYЙесi туралы» ^азакстан Республикасыныч Кодекс [15] ж8не ^азакстан Республикасыныч денсаулык сактаудыч бiрычFай улттык жYЙесiн куру Концепциясы [20]. Екi кужат та халыктыч денсаулы^ын жаксарту женiндегi жалпыулттык шараларды жYргiзiп, аурудыч алдын-алуFа ж8не мемлекет пен азаматтардыч денсаулыгы Yшiн ортак жауапкершiлiгiн калыптастыруFа баFытталFан.
^азакстан Республикасыныч денсаулык сактаудыч бiрычFай улттык жYЙесiн куру Концепциясы денсаулык сактау жYЙесiндегi реформаларды жалFастыруFа баFытталFан ж8не пациенттерге медициналык кызмет керсетушУ тачдау кукыFын беру аркылы медициналык кызмепе^ жаксартуды, кызмет н8тижелерiне непзделген медициналык уйымдарды каржыландыру механизмдерiн енпзуд^ орта ж8не узак мерзiмдi перспективада (2016-2020 жж.) мемлекетпч, жумыс берушiлердiч ж8не азаматтардыч жеке ж8не ^амдык денсаулык Yшiн бiрлескен жауапкершiлiгiне непзделген денсаулык сактау жYЙесiн куруды кездейдi [20].
Елдегi демографиялык жаFдаЙFа айтарлыктай 8сер етудi ескере отырып, ^азакстан Республикасыныч Yкiметi Ж^А M8селесiне ерекше назар аударады. «^азакстан Республикасыныч денсаулык сактау саласын реформалау мен дамытудыч 2005 - 2010 жылдарFа арналFан мемлекеттiк баFдарламасы», «^азакстан Республикасында кардиологиялык ж8не кардиохирургиялык кемектi дамытудыч 2007-2009 жылдарFа арналFан баFдарламасы» негiзгi баFыттары мынадай болды:
- «медициналык кызмепе^ч кол жетiмдiлiгi мен сапасын жаксарту;
- Ж^А диагностикасы мен емдеу^ч заманауи технологияларын енгiзу;
- халыкты диспансеризациялау;
- халык арасында салауатты емiр салтын калыптастыру;
- д8рiгерлердiч к8аби дечгейiн кетеру»[4,12].
^ыска мерзiм шнде ^азакстан Республикасыныч
барлык дерлiк аймактарында Ж^А бар наукастарды емдеудiч жоFары тиiмдi ж8не кардиохирургиялык 8дiстерi енпзтдк Бул ритмдi ж8не еткiзгiштiк бузылыс-тарды емдеудiч заманауи хирургиялык 8дiстерi ж8не созылмалы жYрек жетiспеушiлiгiнде жасанды сол карыншаны орнатудыч бiрегей жача операциялары. Осы баFдарламаларды iске асыру Ж^А-дан болатын елiмдi 2005 жылы 535.50 / 0000-ден 2011 жылы 316.00 / 0000-ге дейiн темендетуге mym^w бердi [21,31].
^азакстан Республикасыныч халкына кардиологиялык, интервенциялык кардиологиялык ж8не кардиохирургиялык кемек керсететiн денсаулык сактау уйымдары туралы ереже жасалып, жарияланды, ол ^азакстан Республикасы Денсаулык сактау министру ч 2011 ЖЫЛFЫ 22 кыркYЙектегi № 647 буйрыFЫмен бекiтiлдi [23]. ^азакстан Республикасыныч халкына кардиологиялык, интервенциялык кардиологиялык ж8не кардиохирургиялык кемек керсететiн денсаулык сактау уйымдары туралы ереже «Халык денсаулыгы ж8не денсаулык сактау ЖYЙесi туралы» 2009 ЖЫЛFЫ 18 кыр^йектеп ^азакстан Республикасы Кодексiнiч 32-бабы 3-тармаFЫныч 1-тармакшасына с8Йкес жасалды.
Халыкка кардиологиялык кемек керсететiн денсаулык сактау уйымдарыныч кызметi Ж^А ерте аныктауFа, уактылы емделуге ж8не медициналык очалтуFа баFЫтталFан.
Кардиологиялык, интервенциялык кардиологиялык ж8не кардиохирургиялык кемек керсететiн денсаулык сактау уйымдары:
1) кардиологиялык орталык ж8не / немесе диспансер;
2) кардиохирургиялык орталык;
3) курылымында eзiне жYктелген функцияларга байланысты кардиология ж8не/немесе интервенциялык кардиология бeлiмi, стационарлык медициналык уйымдардыч кардиохирургиялык бeлiмi, очалту емi ж8не очалту бeлiмi, кардиология кабинетi уйымдастырылган медициналык уйымдар [15].
Казакстан Республикасындагы денсаулык сактау M8селелерi «экономикалык ж8не 8леуметпк прогрестiч мачызды факторы ретiндегi мемлекетш саясаттыч басты басымдыктарыныч бiрi» болып табылады. Елбасыныч Казакстан халкына «Казакстан жолы -2050: бiр максат, бiр MYДДе, бiр болашак» атты Жолдауында Казакстанныч 8лемдегi еч дамыган елдердiч бiрiне айналу тужырымдамасыныч узак мерзiмдi басымдыктарыныч бiрi медицинаны дамыту болып табылады [27].
Казакстандагы «ЖYрек ишемиялык ауруынан» eлiмнiч стандартты дечгейiнiч айтарлыктай тeмендеу себептерi денсаулык сактау саласын дамытудыч «Саламатты Казакстан» мемлекеттiк багдарламасы аясында юке асырылган кауiп-катер факторларын аныктау ж8не жYрек-кан тамырлары ауруларын ерте диагностикалау т8стдерУч eзгеруi болды. Бул багдарлама отандык денсаулык сактау жYЙесiн жачгыртуды, оныч iшiнде Казакстан Республикасындагы кардиологиялык ж8не кардиохирургиялык кызметтiч уйымдык курылымын дамытуды ж8не жетiлдiрудi кeздедi; ЖКА бар наукастар мен MYгедектерге алдын алудыч, ерте диагностиканыч, емдеудiч ж8не медициналык очалтудыч тиiмдi 8дiстерiн енпзу; кардиохирургия бойынша мамандарды даярлау ж8не бiлiктiлiгiн арттыру ж8не т.б. карастырды [10,14]. 2009 жылдан бастап канайналым ауруларын, гипертония, ишемиялык ауруларды ж8не кант диабетiн ерте аныктауга арналган улттык скрининг™ багдарлама жYргiзiлуде. Содан кейЫ пациенттер артериялык гипертензия, коронарлык аурулар, кант диабетi мектептерiне жiберiлiп, 8р клиниканыч дечгейiнде болады, сонымен катар колданыстагы клиникалык нускаулармен усынылган Д8рi-Д8рмектермен камтамасыз етiледi. 2016-2019 жылдары «Денсаулык» мемлекеттiк багдарламасы iске асырылды, оныч аясында негiзгi бес ауру бойынша, оныч шнде жедел миокард инфаркта мен инсультке медициналык шмек кeрсетудiч интеграцияланган моделi енгiзiлген, ал жYрек -кантамыр жYЙесi ауруларыныч алдын алу, диагностикалау ж8не емдеу тактикасын тачдау КР жазылган кагидаттарга негiзделдi [3, 11].
Казакстанда артериалды гипертензияны, ЖКА ж8не кант диабетiн ерте аныктау скрининг екi кезечнен турады: бiрiншi кезечдi алгашкы медициналык-санитарлык кeмек мекемесiнiч медбикелерi жYзеге асырады ж8не антропометриялык eлшеулерден турады (салмагы, бойы, бел кeлемi); сухбат; кан кысымын eлшеу; кандагы холестерин мен кантка зертханалык зерттеулер. Екiншi кезечде алгашкы медициналык-санитарлык кeмек персоналы жYрек-кан тамырлары каупiн аныктау ж8не келес шаралар
туралы шешiм кабылдау Yшiн жYЙелi тYPдегi т8уекелдердi багалау (SCORE) шкаласын колданады: ЖКА каупi тeмен адамдар Yшiн (SCORE шкаласы бойынша 1% дейЫ) 2 жылдан кейЫ тагы бiр рет скринингтiк тексеруден e™, салауатты eмiр салтын устану усынылады. Сонымен катар, жYрек-кан тамырлары каупЫ азайту немесе турактандыру Yшiн ЖКА каупi орташа адамдар (SCORE шкаласы бойынша >1% - <5%) денсаулык сактау мектептерЫе жiберiледi. Сонымен, ЖКА кауп жогары ж8не eте жогары (SCORE шкаласы бойынша >5%) адамдар электрокардиографияга жiберiлiп, кардиологпен кездесу тагайындалады. ЖКА аныкталган кезде пациенттердi АМСК Д8рiгерi бакылайды [48].
Тек 2011 жылдыч eзiнде Казакстандагы ЖКД-га арналган скринингтiк тексерулер 2,5 миллионнан астам ересектердi камтыды, бул 200 000-нан астам жача ауруды диагностикалауга кeмектестi (тексерiлгендердiч 7,9%) [48].
ЖКА eлiм-жiтiмiнiч тeмендеуiне карамастан, шптеген шешiлмеген м8селелер бар. Муныч себете^ кYPделi. Бiрiншiден, д8рiгерлердiч ж8не денсаулык сактаудыч баска кызметкерлерiнiч халыкаралык клиникалык нускаулыктарды толы к пайдаланбауы, емделу кунына байланысты пациенттер арасында емделудiч тeмен дечгейiн ж8не узак мерзiмдi д8рiлердi кабылдаумен байланысты стигманы колданады. Нускаулыктарды ч нашар орындалу себептерiн зерттейтiн зерттеулер пациентпч, д8рiгердiч ж8не денсаулык сактау дечгейлерщеп кeптеген кедергiлердi кeрсетедi. Сонымен катар, шптеген дамушы елдерде денсаулык сактау саласында жалпы диуретиктер, ангиотензин тYрлендiретiн фермент ингибиторлары ж8не статиндер сиякты мачызды алдын алу Д8рi-Д8рмектерi кол жетiмдi емес ж8не Казакстанда да осындай жагдай [57].
Сонымен катар, елде медицина кызметкерлерУч аймакка байланысты бiркелкi бeлiнбеуi байкалады: 8детте, калалык жерлерде медицина кызметкерлерУч тыгыздыгы ауыл тургындарына караганда анагурлым жогары, себебi eMiP дечгейi мен жогары жалакыга байланысты. Халыктыч шамамен 40%-ы ауылдык жерлерде турады ж8не мундай пациенттерде медициналык кeмекке жYгiнудi кажет ететiн созылмалы соматикалык аурудыч таралуы жогары, бiрак мамандандырылган медициналык шмек алу халы к Yшiн киын болуы MYMкiн. Медициналык кeмекке кол же™дтк денсаулык сактауды баскарудагы басты басымдык болып табылады ж8не медициналык орталыктарга катысты осы халыктыч географиялык таралуы мен облыстарыныч орналасуын тYсiну кeмектi YЙлестiруге кeмектеседi. Сонымен катар, медициналык шмек^ч барлык дечгейiне халыктыч бiрдей ж8не 8дiл кол же™дУгУч жоктыгы жол инфракурылымыныч нашарлыгымен тYсiндiрiледi [42].
Казакстан жYрек-кан тамырлары ауруларынан болатын eлiмдi одан 8Pi тeмендетуге MYДделi ж8не «Халык денсаулыгы ж8не денсаулык сактау жYЙесi» деп аталатын жача нормативтiк кужат 8зiрледi ж8не денсаулык сактаудыч 2020-2025 жылдарга арналган жача улттык багдарламасын усынды. Бул багдарлама
жоFары ™мд^ д8лелдi демографиялык стратегияларFа непзделген, ол халыктыч ете Yлкен топтарына жете алады ж8не салык салу мен жарнамалык шектеулер аркылы темекУ пайдалануды бакылаудыч зачнамалык шараларын камтиды. Баска экономикалык тиiмдi стратегияларFа темекУ тастауFа арналFан никотиндi алмастыру терапиясы ж8не орташа гипертензиясы бар емделуштер Yшiн артериалды кысымды темендететiн терапияны усынады[55]. Популяцияныч баска стратегияларыныч, мысалы, ечделген таFамдардаFЫ туздыч немесе майдыч мелшерiн бакылауFа арналFан зачнама немесе физикалык белсендiлiктi арттыру Yшiн кала курылысын салу саясатыныч артыкшылыктары болуы MYMкiн. Сондыктан, темекi шегудi азайту женiндегi зачнамалык езгерiстерден баска, елiмге немесе ЖYрек-кан тамырлары ауруларына шалды^ каупi бар адамдарFа д8лелденген ж8не кол жетiмдi алдын алу стратегияларын жеткiзудiч клиникалык стратегиясы болып табылады. АлFашкы медициналык-санитарлык кемектi жетiлдiру осы максатка жету Yшiн орталык болып саналады [34]. ^азакстанда 2020 жылы басталатын мiндеттi 8леуметтiк медициналык сактандыру ЖYЙесiн енгiзу денсаулык жаFдайы Yшiн жауапкершiлiктi енгiзедi. Алайда, кез-келген мундай ЖYЙенiч денсаулыкты сактандырудыч бурынFЫ схемаларыныч басты назарында болFан- ауруханаFа жаткызуды Fана емес, амбулаториялык-емханалык кемек пен д8рьд8рмектер Yшiн жечiлдiктер усыну ете мачызды. Сонымен, денсаулык сактау саласындаFЫ саясатты акпараттандыру, максат кою Ж8не интервенциялык баFдарламалардыч 8серiн бакылау Yшiн денсаулык сактау саласындаFЫ акпараттык ЖYЙелер, мысалы, елiмдi бакылау ЖYЙесi кажет [40].
Талкылау
Ж^А-ныч алдын алу саласындаFЫ жетiстiктер сезсiз. Ауруларды ч дамуы мен ершуiне ыкпал ететiн факторлар зерттелд, алдын алудыч Fылыми тужырымдамасы курылды, оны колдану 8лемнiч кептеген елдерЫде Ж^А-дан елiм -жiтiмнiч темендеуЫе 8келдi, MYMкiндiк беретiн алдын алу стратегиялары 8зiрлендi. Кептеген елдерде ЖYрек -кан тамырлары ауруларыныч алдын алу бойынша мемлекетш Ж8не коFамдык ю-шаралар ЖYргiзiлдi Ж8не бундай 8рекеттер оч н8тиже керсеттi. Атап айтканда, А^Ш -да инсульттен (60%) Ж8не миокард инфарктюнен (53%) елiм -жiтiмнiч айтарлыктай темендеуi байкалды. Ж8не де бул н8тижеге д8рiгерлер Fана кол жетюзген жок, бул Yшiн бYкiл ^амныч KYш -жiгерi мен ел саясатыныч ^i кажет болды. Д8л осындай оч динамика Батыс Еуропа елдерУч кепшiлiгiнде, Жапония мен Австралияда, яFни енерк8сiбi дамыFан KOFамдарда байкалады. Дегенмен, ЖYрек - кан тамырлары аурулары 6y^ 8лем бойынша елiмнiч басты себебi болып кала бередi.
Еч алдымен, ЖYрек - кан тамырлары ЖYЙесi аурулары ЖYЙке -психикалык стресспч негiзiнде пайда болады. Сондыктан олардыч саны мен каркындылыFЫн темендету барлык ЖYрек -кан тамырлары ауруларыныч алдын алудыч еч куатты шарасы болып табылады. ЖYрек -кан тамырлары ЖYЙесiнiч закымдалуын уакытында аныктау мачызды,
себебi адамныч емiрi кеп жаFдайда кемек керсету мен реанимациялык шараларды ЖYргiзу жылдамдыFЫна байланысты [18].
«Популяциялык» стратегиясыныч негiзгi максаты -халыктыч денсаулы^ына катысты коFамдык сананы езгерту. Бул т8ст салауатты емiр салтын насихаттауFа, жалпы халыктыч денсаулыFЫна терiс факторлардыч 8серiн баFалауFа Ж8не темендетуге баFЫтталFан мукият карастырылFан 8рекеттерге негiзделген. Бул стратегияны улттык дечгейде де, жергшкт дечгейде де енгiзуге болады. ¥лттык баFдарламаныч ерекшелiгi зачнаманы жетiлдiру, 8р тYрлi билiк тармактарыныч, сондай -ак медицинаны, бiлiм берудi, енерк8сiптi Ж8не т.б. усынатын курылымдар арасындаFЫ езара ю - кимылды уйымдастыру болуы тию. Yкiметте калыптастыру ете мачызды болып саналады. Халыктыч денсаулы^ына алдын алу кезкарасыныч кажеттiлiгi мен перспективаларына деген сенiмдi калыптастырады [38,17].
ЖоFары кауiп стратегиясыныч максаты - т8уекелге ушыраFан адамдарда ЖYрек - кан тамырлары аскынуларыныч ыктималдыFЫн азайту. Бул стратегияныч артыкшылыFЫ - назар мен каражаттыч т8уекел тобына шоFырлануы Ж8не т8уекел факторлары бар накты адамFа жеке кезкарас. Бул т8сiл пациентпч Д8рiгермен ынтымактастыкка деген ынтасын жоFарылату тYрiнде белгiлi бiр артыкшылыктарFа ие. Медицина кызметкерлерЫе бYкiл халыкпен жумыс жасаудан гер^ жеке жумыс жасау очай екенiн есте устаFан жен. Бул 8дю ЖYрек -кан тамырлары аурулары бар наукастарды емдеудiч ка^рп т8жiрибесiне жакын [17].
Сондыктан, ЖYрек -кан тамырлары ауруларыныч алдын алудыч бул ею стратегиялык желiсiнiч белгУ бiр кемшiлiктерi мен артыкшылыктары бар. Максималды н8тижеге жету Yшiн ею 8дiстi де колдану кажет.
Кептеген елдер кайталама алдын алудыч сапасын жаксартудыч аркасында, сонымен катар халыктыч каут факторларыныч таралуын темендету аркылы Ж^А-дан болатын елiм -жiтiмдi кыскартуда Fана емес, прогреске кол жеткiздi. Р.Г. Огановтыч Ж8не косымша авторлардыi зерттеулерi бойынша Ж^А кайталама алдын алуFа да назар жеткiлiксiз [45].
Г.П. Сквирская зерттеу н8тижелерi бойынша, орташа алFанда жылына бiр турFЫнныч емханаFа баруы 9,1 курайды, олардыч 40-тан 60% -ына дейiн алдын алу максатымен келген. Автордыч айтуынша, алдын-алу шараларын талдау олардыч тшмшдИн керсетп. Алдын алу тексерулерi кезiнде денсаулык жаFдайы мен аурулардыч ауыткуларыныч аныкталуы орта есеппен 0,5%-дан 1,5%-Fа дейЫ, негiзiнен аурулар пациенттiч шаFЫмдарымен емханаFа ЖYгiнген кезде аныкталды [28].
Эр тYрлi авторлардыч пiкiрiнше, медициналык тексерулер белг^ бiр патологияныч тек 8-10%-ын аныктайды, ал санитарлык-аFарту жумысы адамдардыч мiнез-кулкыныч езгеруiне 8келмейдi [2].
Н.А. Жидяева пшрЫше емханадаFЫ алдын алу жумыстары кезiнде учаскелiк д8рiгерлердiч н8тижеш жумыс жасауыныч себептерi: таFайындаулардыч катач
мерзiмi, ^нделкт кагазбастылыктыч кeптiгi, д8рiгерлерде ычгайлы есепке алу нысандарыныч болмауы, пациенттердi ж8не 8сiресе кауiп факторлары бар адамдарды баскару бойынша келiсiлген усынымдардыч болмауы, алдын-алудыч тиiмдiлiгi мен ечбек мотивациясын багалаудыч критерийлерiнiч анык болмауы. Осыпан байланысты 8Pi карай зерттеу медициналык уйым персоналыныч алдын алу ю-8рекетiн ынталандыру сурактарын талап етедi [16].
С.В. Шагарова Башкуртстан Республикасында жYрек-кан тамырлары аурулары бар адамдарда медициналык кызметт (хабардар болу, Д8р^ерге уактылы бару, медициналык усыныстарды орындау, екiншi ж8не Yшiншi алдын алу процедуралары) зерттеген, оныч еч жогары дечгейi 1-топтагы MYгедек адамдарда ж8не зейнеткерлерде байкалгандыгын аныктады, ал еч тeменi жумыс iстейтiн MYгедек ерлерде аныкталган. Сонымен катар, жедел аурулары бар MYгедектердiч тек 39,6%-ы дереу Д8рiгерге барган, 35%-ы дербес емделуге тырыскан, ал 25%-ы Д8р^ерге ауыр жагдайда гана барган [32].
В.И. Гриднев ж8не бiрлескен авторлар гипертензиясы бар наукастарга кeрсетiлетiн медициналык шмекщ ед8уiр бeлiгi дурыс емес немесе жетктшз екенiн ескередi. ¥сынылатын халыкаралык ж8не отандык медициналык стандарттар оларды колдану тиiмдiлiгiн калай ж8не кандай параметрлер бойынша багалау кажет екендiгiн карастырмайды [6]. «Денсаулык мектептерУч» клиникалык-экономикалык тиiмдiлiгi А.А. Стремухов жYргiзген зерттеулерiмен д8лелденедi. Мундай мектептердi уйымдастырудыч т8жiрибесi ведомстволык денсаулык сактау саласында, атап айтканда, темiржолшылар арасында артериалдык гипертензияныч алдын-алу Yшiн дамыган [6].
Корытынды
Осылайша, бYгiнгi кYнi улттык алдын алу багдарламаларыныч аймактык дечгейдеп белсендi жумыспен бiрiктiрудiч жогары тшмдтИне кYM8н жок. Жергiлiктi шаралар жYрек -кан тамырлары ауруларыныч алдын алу бойынша улттык багдарламаларды iске асырудыч мачызды ж8не жогары тиiмдi бeлiгi болып табылады. ЖYрек -кан тамырлары ауруларыныч алдын алуы ЖКА-дан пациенттердiч eлiмiн тeмендету ж8не жYрек - кан тамырлары денсаулыгын сактау Yшiн eте мачызды. Бiрiншiлiк ж8не еюнштк алдын алуда бiркатар жетiстiктерге кол жетюзтгеымен, жYрек - кан тамырлары аурулары ДYниежYзiнде eлiмiнiч басты себебi болып кала бередi. Казiргi уакытта 8Йелдер мен ерлер арасындагы алдын алу мен емдеу 8дютерЫде ешкандай айырмашылык жок. Сондыктан, ЖКА кау^ факторларын зерттей отырып жыныс бойынша алдын алу шараларын жетiлдiру кажет.
Вклад авторов. Все авторы в равной мере принимали участие в поиске и проведении анализа литературных источников и написании разделов статьи.
Конфликт интересов: отсутствует.
Финансирование: не проводилось.
Сведения о публикации: Данный материал не был заявлен ранее, для публикации в других изданиях и не находится на рассмотрение другими издательствами.
ддебиеттер:
1. Аманов Т.И. и др. Проблемы и пути совершенствования специализированной кардиологической помощи населению РК. Алматы, 2007, 200с. - 207.
2. Артюхов И.П., Гаас Е.Н., Модестов А.А. Профилактика сердечно-сосудистых заболеваний на уровне первичной медико-санитарной помощи // Сибирское медицинское обозрение. 2010. Т. 62. №.2. С.25-34.
3. Бармагамбетова А.Т. Смертность от сердечнососудистых заболеваний среди жителей стран СНГ // Вестник КАЗНМУ. 2013. № 2. С. 11.
4. Буларкиева Э.А. Оценка уровня знаний врачей по вопросам реабилитации больных с острым инфарктом миокарда в амбулаторно- поликлинических учреждениях г. Бишкек // Терапевтический вестник. 2013. Т.37, № 1. С.9-12.
5. ВОЗ. Информационный бюллетень. Профилактика неинфекционных заболеваний. Декабрь 2017, http://vestnik.mednet.ru/content/view/943/30/lang,ru/ (дата обращения: 12.05.2021).
6. Гриднев В.И., Раковский М.Е., Котельникова Е.В. Анализ качества диагностики и обследования больных гипертонической болезнью // Актуальные проблемы кардиологии. Саратов, 2000. - С. 3235.
7. Дианов М.А., Никитина С.Ю., Агеева Л.И. и др. Кардиоваскулярная профилактика, 2011: Национальные рекомендации. - М., 2011. - 64 с.
8. Доклад о ситуации в области неинфекционных заболеваний в мире за 2014 г.: Достижение девяти глобальных целей по НИЗ, общая ответственность. http://www.who.int/nmh/publications/ncd-status-report-2014/ги/ (дата обращения: 17.09.2021).
9. Доклад о состоянии здравоохранения в Европе 2005 / Европейское региональное бюро ВОЗ. Копенгаген, 2005. - 154 с.
10. Ерембаева А.А, Байызбекова Д.А. Оценка эффективности влияния государственной программы развития здравоохранения «Саламатты Казахстан» на сердечнососудистую заболеваемость. Современные проблемы науки и образования 2017;6^и http://www.science-education.ru/ ru/article/view?id=27169. (Дата обращения: 22.09.2021)
11. Жолдин Б.К., Ешниязов Н.Б., Медовщиков В.В., Курманалина Г.Л. Модифицируемые факторы риска и их влияние на развитие сердечно-сосудистых заболеваний // Батыс Казахстан медицина журналы. 2017. №1. С. 4-53.
12. Искакова Б.К. Организация кардиологической службы на базе АО «Республиканский центр неотложной медицинской помощи» // Медицина. Астана. 2012. №11. С.8-10.
13. Камардина Т.В. Разработка, реализация и оценка эффективностипопуляционной стратегии по отказу от курения: автореф. дис. ... д-ра мед. наук. - М., 2004. - 42 с..
14. Каусова Г.К., Толеу Е.Т, Кодасбаев А.Т., Нурбакыт А.Н. К вопросу профилактики сердечнососудистых заболеваний // Вестник Казахского Национального медицинского университета. 2017. 4. С. 40-42
15. Кодекс Республики Казахстан № 193 от 18 сентября 2009 года «О здоровье народа и системе
здравоохранения» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 14.07.2017 г.) -|1йр8://оп!1пе.2акоп.к2/0оситепУ?Сос_^=30479065 (Дата обращения: 05.08.2021)
16. Крошнин С.М., Романова Е.В. Место и роль службы медицинской профилактики, значение гигиенического воспитания, оздоровления и реабилитации пациентов по результатам опроса населения и медицинских работников Московской области // Профилактика заболеваний и укрепление здоровья. 1999. №4. С.43-45.
17. Курманбаева А.О. Формирование системы профилактики сердечно-сосудистых заболеваний и органов дыхательных путей: опыт России и США // NovaInfo.Ru. 2017. Т.1. № 60. С. 372-381.
18. Кушбоков З.А. Профилактика сердечнососудистых заболеваний // Интеллектуальный потенциал XXI века: ступени познания. 2011. №5-1. Ьйрз://суЬег!еп1пка.ги/аг11с!е/п/рго11!ак11ка-8егСесЬпо-зо8иС1з1уИ-ЕаЬо!еуап1у-2 (дата обращения: 25.09.2021).
19. Мартынчик С.А., Соколова О.В., Филатенкова С.В., Мартынчик С.А. Индикаторы качества и эффективности расходов стационара в системе бюджетирования, ориентированного на результат // Здравоохранение Российской Федерации. 2012. №1. С.5-9.
20. Мубараков А. Методические рекомендации по разработке единого перспективного плана развития инфраструктуры медицинских организаций в Республике Казахстан на 2017-2025 гг. Астана, 2017. 44с.
21. Мухаметдзянов А.М., Шарафутдинова Н.Х. Преемственность в оказании медицинской помощи больным с острыми нарушениями мозгового кровообращения на догоспитальном и госпитальном этапах // Современные проблемы науки и образования. 2014. № 4. С. 276.
22. Ногаева М.Г., Тулеутаева С.А. Распространенность болезней системы кровообращения в Республике Казахстан // Медицина, 2014. №10. С.13-15.
23. Об утверждении Положения об организациях здравоохранения, оказывающих кардиологическую, интервенционную кардиологическую и кардиохирургическую помощь населению Республики Казахстан: Приказ и.о. Министра здравоохранения Республики Казахстан №647 от 22 сентября 2011 года. Ийр: //опУпе.гакоп.киЮоситеп /Сос_1С=31088700 (дата обращения: 20.09.2021).
24. Оганов Р. Г., Герасименко Н.Ф., Погосова Г.В., Колтунов И. В. и др. Профилактика сердечнососудистых заболеваний: пути развития // Кардиоваскулярная терапия и профилактика. 2011, 10(3). С.5-7
25. Оганов Р.Г., Калинина А.М., Шальнова С.А. Профилактика сердечно-сосудистых заболеваний. М. : ГЭОТАР-Медиа. 2009.
26. Оганов Р.Г., Хальфин Р.А. Руководство по первичной медико-санитарной помощи. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2007. - 464 с.
27. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана 17 января 2014 г. «Казахстанский путь - 2050: Единая цель, единые
интересы, единое будущее». URL: http://control.edu.gov.kz/sites/default/files/k1400002014.17-01-2014.rus.pdf (Дата обращения: 05.09.2021)
28. Сквирская Г.П. Профилактика заболеваний и укрепление здоровья населения // Здравоохранение. 2000. №11. С. 11-16.
29. Султанбеков Р.Т., Исабекова А.Х., Мусагалиева А.Т. Достижения и проблемы кардиологической службы Алматинской области // Терапевтический вестник. 2012. №1. С.7.
30. Стремоухов А.А. Клинико-экономическая эффективность «школ здоровья» в общей врачебной практике // Проблемы управления здравоохранением. 2009. № 5. С. 96-102.
31. Тулегалиев А.Г. О развитии кардиологической и кардиохирургической помощи в Республике Казахстан // Терапевтический вестник. 2010. Т.34, №4. С 4-7.
32. Шагарова С.В. Уровень медицинской активности инвалидов с заболеваниями системы кровообращения // Проблемы социальной гигиены, здравоохранения и истории медицины. 2001. №4. С.18-20.
33. Analytical material of the extended board of the Ministry of Health of the Republic of Kazakhstan. http://www.rcrz.kz/docs/broshura.pdf (дата обращения: 25.09.2021).
34. Anderson I., Obermann K., Temirov A., Ibragimova G. Independent review of Den Sooluk and project in support of the mid-term review. World Health Organization. 2016. 215p.
35. Aringazina A., Kuandikov T, Arkhipov V. Burden of the Cardiovascular Diseases in Central Asia // Cent Asian J Glob Heal. 2018. Aug, 8. 7(1).
36. Authors/Task Force Members: et al. European Guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice (version 2012) The Fifth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice (constituted by representatives of nine societies and by invited experts) Developed with the special contribution of the European Association for Cardiovascular Prevention & Rehabilitation (EACPR) // European heart journal. 2012. Т.33. №.13. С.1635-1701.
37. Caughey G.E., Ramsay E.N., Vitry A.I. et al. Comorbid chronic diseases, discordant impact on mortality in older people: a 14-year longitudinal population study // J. Epidemiol Community Health. 2010. №64. С.1036-1042.
38. Chernogrivov A.E., Gornostaev A.A., Chernogrivov I.E. et al Anomalous origin of the right coronary artery from the pulmonary artery: surgical reimplantation into the aorta // Multimedia Manual of Cardio-Thoracic Surgery. 2015. p. 10
39. Collins D.R. et al. Global cardiovascular risk assessment in the primary prevention of cardiovascular disease in adults: systematic review of systematic reviews // BMJ open. 2017. Т.7. №.3. С. e013650.
40. Drafts of the law regulatory document "People's Health and the Health Care System" and the State Program for Improving Public Health for 2020-2025 [Internet]. 2019. http://www.rcrz.kz/i mages/Presentation_publ ic_050619. pdf (дата обращения: 25.08.2021).
41. Farrington J.ill, Kontsevaya A, Dombrovskiy V., Small R., Rinaldi Ch. et al. Prevention and control of
noncommunicable diseases in Kazakhstan: the case for investment. World Health Organization. Regional Office for Europe. 2019. 206c.
42. Gawron L.M., Pettey W.B.P., Redd A.M., Suo Y, Gundlapalli A.V. Distance to veterans administration medical centers as a barrier to specialty care for homeless women veterans. In: Studies in Health Technology and Informatics. 2017. 375p.
43. Jia X. et al. Highlights of studies in cardiovascular disease prevention presented at the 2020 American College of Cardiology Annual Scientific Session // Current atherosclerosis reports. 2020. Т.22. №.8. С. 1-10.
44. Kaczmarczyk-Chatas K. et al. Arterial hypertension as a medical and social problem in the older urban population. The CINDI WHO Program study // Przeglad lekarski. 2008. Т.65. №.12. С. 838-843.
45. Lee K.B., Lim S.H., Kim K.H. et al. Six-month functional recovery of stroke patients: a multi-time-point study // Int J Rehabil Res. 2015. Jan 27. pp.25-36.
46. Mehta A. et al. Cardiovascular disease prevention in focus: highlights from the 2019 american heart association scientific sessions // Current atherosclerosis reports. 2020. Т.22. №. 1. С. 1-10.
47. Mid-term Review Report of Den Sooluk National Health Reform Program of the Kyrgyz Republic for 20122016, Bishkek 2016, 115p.
48. Ministry of Healthcare. Minister of Health of the Republic of Kazakhstan issued the order dated December 25, 2017 No. 995 "On Amendments and Additions to the Order of the Acting Minister of Health of the Republic of Kazakhstan dated November 10, 2009, No.685" On Approval of the [Internet]. Ministry of Healthcare Decree №995 dated December 25, 2017. https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=37725334 (дата обращения: 13.05.2021)
49. Norris C.M. et al. State of the science in women's cardiovascular disease: a Canadian perspective on the influence of sex and gender // Journal of the American Heart Association. 2020. Т. 9. №. 4. С. e015634.
50. Porta M. A dictionary of epidemiology. - Oxford university press, 2014. 75p.
51. Program of the meeting board of the Ministry of Health of the Republic of Kazakhstan. http://www.rcrz.kz/files/kollegii/.pdf (дата обращения: 17.06.2021)
52. Puska P. et al. Background, principles, implementation, and general experiences of the North Karelia Project // Global Heart. 2016. Т.11. №.2. С. 173-178.
53. Shang B., Goldman D. Does age or life expectancy better predict health care expenditure // Health Economics. 2007. Vol. 17, № 4. P. 487501.
54. Suhrcke M., Rocco L., McKee M., Mazzuco S., Urban D., Steinherr A. Economic consequences of non-communicable diseases and injuries in the Russian Federation. - Venice: WHO European Office for investment for Health and Development, 2008. - 83 p.
55. Wang Q., Mati K. Intention to quit among smokers in Kazakhstan: Data from 2014 Global Adult Tobacco survey // J Epidemiol Glob Health. 2019. 9(1): 23-8.
56. World Health Organization (WHO) et al. Global strategy for prevention and control of non-comminicable diseases Geneva 2008. - 2016. 308p.
57. World Health Organization. Preventing chronic diseases: a vital investment: WHO global report. World Health. 2005. 303p.
References:
1. Amanov T.I. i dr. Problemy i puti sovershenstvovaniya spetsializirovannoi kardiologicheskoi pomoshchi naseleniyu RK [Problems and ways of improving specialized cardiac care for the population of the Republic of Kazakhstan]. Almaty, 2007. 200p. [in Russian]
2. Artyukhov I.P., Gaas E.N., Modestov A.A. Profilaktika serdechno-sosudistykh zabolevanii na urovne pervichnoi mediko-sanitarnoi pomoshchi [Prevention of cardiovascular disease at the primary health care level]. Sibirskoe meditsinskoe obozrenie [Siberian Medical Review]. 2010. №. 2. p. 62. [in Russian]
3. Barmagambetova A.T. Smertnost' ot serdechno-sosudistykh zabolevanii sredi zhitelei stran SNG [Mortality from cardiovascular diseases among residents of the ClS countries]. Vestnik KAZNMU [Herald KAZNMU]. 2013. №2. p. 11. [in Russian]
4. Bularkieva E.A. Otsenka urovnya znanii vrachei po voprosam reabilitatsii bol'nykh s ostrym infarktom miokarda v ambulatorno- poliklinicheskikh uchrezhdeniyakh g. Bishkek [Assessment of the level of knowledge of doctors on the rehabilitation of patients with acute myocardial infarction in outpatient clinics in Bishke]. Terapevticheskii vestnik [Terapevtic Herald]. 2013. T.37, №1. pp.9-12. [in Russian]
5. VOZ. Informatsionnyi byulleten'. Profilaktika neinfektsionnykh zabolevanii [Prevention of non-communicable diseases]. Dekabr' 2017, http://vestnik.mednet.ru/content/view/943/30/lang,ru/ (accessed: 12.05.2021). [in Russian]
6. Gridnev V.I., Rakovskii M.E., Kotel'nikova E.V. Analiz kachestva diagnostiki i obsledovaniya bol'nykh gipertonicheskoi bolezn'yu [Analysis of the quality of diagnosis and examination of patients with essential hypertension]. Aktual'nye problemy kardiologii [Actual problems of cardiology]. Saratov, 2000. p.3235. [in Russian]
7. Dianov M.A., Nikitina S.Yu., Ageeva L.I., i dr. Kardiovaskulyarnaya profilaktika. Natsional'nye rekomendatsii [Cardiovascular Prevention], - M., 2011. p. 64. [in Russian]
8. Doklad o situatsii v oblasti neinfektsionnykh zabolevanii v mire za 2014 god. [Global status report on noncommunicable diseases 2014]: Dostizhenie devyati global'nykh tselei po NIZ, obshchaya otvetstvennost'. http://www.who.int/nmh/publications/ncd-status-report-2014/ru/ (accessed: 17.09.2021). [in Russian]
9. Doklad o sostoyanii zdravookhraneniya v Evrope 2005 / Evropeiskoe regional'noe byuro VOZ. [European health report 2005 / WHO Regional Office for Europe] Kopengagen, 2005. - p. 154. [in Russian]
10. Erembaeva A.A., Baiyzbekova D.A. Otsenka effektivnosti vliyaniya gosudarstvennoi programmy razvitiya zdravookhraneniya «Salamatty Kazakhstan» na serdechnososudistuyu zabolevaemost [Evaluation of the effectiveness of the impact of the state health development program "Salamatty Kazakhstan" on cardiovascular morbidity]. Sovremennye problemy nauki i obrazovaniya [Modern problems of science and education] 2017. 6,
http://www.science-education.ru/ru/article/view?id=27169. (accessed: 22.09.2021) [in Russian]
11. Zholdin B.K., Eshniyazov N.B., Medovshchikov V.V., Kurmanalina G.L. Modifitsiruemye faktory riska i ikh vliyanie na razvitie serdechno-sosudistykh zabolevanii [Modifiable risk factors and their influence on the development of cardiovascular diseases]. Batys Kazakhstan meditsina zhurnaly [West Kazakhstan Medical Journal]. 2017. 1. pp.53-4 [in Russian]
12. Iskakova B.K. Organizatsiya kardiologicheskoi sluzhby na baze AO «Respublikanskii tsentr neotlozhnoi meditsinskoi pomoshchi» [Organization of a cardiological service on the basis of «the Republican Center for Emergency Medical Care»]. Meditsina [Medicine]. Astana. 2012. №11. pp. 8-10. [in Russian]
13. Kamardina T.V. Razrabotka, realizatsiya i otsenka effektivnostipopulyatsionnoi strategii po otkazu ot kureniya [Development, implementation and evaluation of the effectiveness of a population strategy for smoking cessation]: avtoref. dis. ... d-ra med. nauk. - M., 2004. 42 p. [in Russian]
14. Kausova G.K., Toleu E.T., Kodasbaev A.T., Nurbakyt A.N., K voprosu profilaktiki serdechno-sosudistykh zabolevanii [On the issue of prevention of cardiovascular diseases]. Vestnik Kazakhskogo Natsional'nogo meditsinskogo universiteta [Herald of the Kazakh National Medical University]. 2017. 4. pp. 40-42. [in Russian]
15. Kodeks Respubliki Kazakhstan №193 ot 18.09.2009 goda «O zdorov'e naroda i sisteme zdravookhraneniya» (s izmeneniyami i dopolneniyami po sostoyaniyu na 14.07.2017 g.) [Code of the Republic of Kazakhstan No. 193 of 18.09.2009 "On people's health and the health care system" (with amendments and additions as of 14.07.2017)] https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30479065 (accessed: 05.08.2021) [in Russian]
16. Kroshnin S.M., Romanova E.V. Mesto i rol' sluzhby meditsinskoi profilaktiki, znachenie gigienicheskogo vospitaniya, ozdorovleniya i reabilitatsii patsientov po rezul'tatam oprosa naseleniya i meditsinskikh rabotnikov Moskovskoi oblasti [The place and role of the medical prevention service, the importance of hygienic education, health improvement and rehabilitation of patients according to the results of a survey of the population and medical workers of the Moscow region]. Profilaktika zabolevanii i ukreplenie zdorov'ya [Disease prevention and health promotion]. 1999. №4. pp.43-45. [in Russian]
17. Kurmanbaeva A.O. Formirovanie sistemy profilaktiki serdechno-sosudistykh zabolevanii i organov dykhatel'nykh putei: opyt Rossii i SShA [Formation of a system for the prevention of cardiovascular diseases and respiratory tract organs: the experience of Russia and the USA]. NovaInfo.Ru. 2017. T.1. № 60. pp. 372-381. [in Russian]
18. Kushbokov Z. A. Profilaktika serdechno-sosudistykh zabolevanii [Prevention of cardiovascular diseases]. Intellektual'nyi potentsial XXI veka: stupeni poznaniya [Intellectual potential of XXI century: stages of cognition]. 2011. №5-1. https://cyberleninka.ru/article/n/profilaktika-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy-2 (accessed: 25.09.2021). [in Russian]
19. Martynchik S.A., Sokolova O.V., Filatenkova S.V. Indikatory kachestva i effektivnosti raskhodov statsionara v sisteme byudzhetirovaniya, orientirovannogo na rezul'tat
[Indicators of the quality and efficiency of hospital expenditures in the system of performance-based budgeting]. Zdravookhranenie Rossiiskoi Federatsii [Healthcare Russian Federation]. 2012. №1. pp.5-9. [in Russian]
20. Mubarakov A. Metodicheskie rekomendatsii po razrabotke edinogo perspektivnogo plana razvitiya infrastruktury meditsinskikh organizatsii v Respublike Kazakhstan na 2017-2025 gg. [Methodological recommendations for the development of a unified long-term plan for the development of infrastructure of medical organizations in the Republic of Kazakhstan for 2017-2025]. Astana, 2017. - 44 p. [in Russian]
21. Mukhametdzyanov, A.M., Sharafutdinova N.Kh. Preemstvennost' v okazanii meditsinskoi pomoshchi bol'nym s ostrymi narusheniyami mozgovogo krovoobrashcheniya na dogospital'nom i gospital'nom etapakh [Continuity in the provision of medical care to patients with acute cerebrovascular accidents at the prehospital and hospital stages]. Sovremennye problemy nauki i obrazovaniya [Modern problems of science and education]. 2014. № 4. 276 p. [in Russian]
22. Nogaeva M.G., Tuleutaeva S.A. Rasprostranennost' boleznei sistemy krovoobrashcheniya v Respublike Kazakhstan [The prevalence of diseases of the circulatory system in the Republic of Kazakhstan]. Meditsina [Medicine], 2014. №10. p.13-15. [in Russian]
23. Ob utverzhdenii Polozheniya ob organizatsiyakh zdravookhraneniya, okazyvayushchikh kardiologicheskuyu, interventsionnuyu kardiologicheskuyu i kardiokhirurgicheskuyu pomoshch' naseleniyu Respubliki Kazakhstan: Prikaz i.o. Ministra zdravookhraneniya Respubliki Kazakhstan №647 ot 22 sentyabrya 2011 goda [On approval of the Regulations on healthcare organizations providing cardiological, interventional cardiological and cardiac surgical care to the population of the Republic of Kazakhstan: Order of the acting Minister of Health of the Republic of Kazakhstan No. 647 dated September 22, 2011]. http://online.zakon.kz/Document/doc_id=31088700 (accessed: 20.09.2021). [in Russian]
24. Oganov R.G., Gerasimenko N.F., Pogosova G.V., KoltunovI.V. i dr. Profilaktika serdechno-sosudistykh zabolevanii: puti razvitiya [Prevention of cardiovascular diseases: development paths]. Kardiovaskulyarnaya terapiya i profilaktika [Cardiovascular Therapy and Prevention]. 2011. 10 (3). p. 5-7 [in Russian]
25. Oganov R.G., Kalinina A.M., Shal'nova S.A. Profilaktika serdechno-sosudistykh zabolevanii [Prevention of cardiovascular diseases]. - M. : GEOTAR-Media, 2009. [in Russian]
26. Oganov R.G., Khal'fin R.A. Rukovodstvo po pervichnoi mediko-sanitarnoi pomoshchi. - M. : GEOTAR-Media, 2007. - p. 464. [in Russian]
27. Poslanie Prezidenta Respubliki Kazakhstan N.A. Nazarbaeva narodu Kazakhstana 17 yanvarya 2014 g. «Kazakhstanskii put' - 2050: Edinaya tsel, edinye interesy, edinoe budushchee». [Message from the President of the Republic of Kazakhstan N.A. Nazarbayev to the people of Kazakhstan January 17, 2014" Way of Kazakhstan - 2050: Common goal, common interests, common future].
http://control.edu.gov.kz/sites/default/files/k1400002014.17-01-2014.rus.pdf (accessed: 05.09.2021) [in Russian]
28. Skvirskaya G.P. Profilaktika zabolevanii i ukreplenie zdorov'ya naseleniya [Disease prevention and health promotion of the population]. Zdravookhranenie [Healthcare]. 2000. №11. p.11-16. [in Russian]
29. Sultanbekov R.T., Isabekova A.Kh., Musagalieva A.T. Dostizheniya i problemy kardiologicheskoi sluzhby Almatinskoi oblasti [Achievements and problems of the cardiological service of the Almaty region]. Terapevticheskii vestnik [Terapevticheskii vestnik]. 2012. №1. p.7. [in Russian]
30. Stremoukhov A.A. Kliniko-ekonomicheskaya effektivnost' «shkol zdorov'ya» v obshchei vrachebnoi praktike [Clinical and economic efficiency of "schools health "in general medical practice]. Problemy upravleniya zdravookhraneniem [Problems of health care management]. 2009. №5. p. 96-102. [in Russian]
31. Tulegaliev A.G. O razvitii kardiologicheskoi i kardiokhirurgicheskoi pomoshchi v Respublike Kazakhstan [On the development of cardiological and cardiac surgery care in the Republic of Kazakhstan]. Terapevticheskii vestnik [Terapevticheskii vestnik]. 2010. T.34, №4. p 4-7. [in Russian]
32. Shagarova S.V. Uroven' meditsinskoi aktivnosti invalidov s zabolevaniyami sistemy krovoobrashcheniya [The level of medical activity of disabled people with diseases of the circulatory system]. Problemy sotsial'noi gigieny, zdravookhraneniya i istorii meditsiny [Problems of social hygiene, health care and history of medicine]. 2001. №4. pp.18-20. [in Russian]
33. Analytical material of the extended board of the Ministry of Health of the Republic of Kazakhstan. http://www.rcrz.kz/docs/broshura.pdf (accessed: 25.09.2021).
Байланыс акпараты:
Мукашева Гулбаршын Дарынкызы - «Когамдык денсаулык сактау» мамандыгы бойынша докторант, КеАК
«Семей медицина университет^, Семей к., Казакстан Республикасы
Почтовый адрес: Казакстан Республикасы, 071400, Семей к., Абай к. 103
E-mail: gulbarshyn_1_12@mail.ru
Телефон: +77752200745
