ЖҰМЫССЫЗДЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ БОЙЫНША ӘДІСТЕРІ. МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ МЕТОД Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

УДК 33

Гылыми жетекш^ Молдашов Н.О.

экон.гыл.канд.

Университет Казахстана

Егшбай Али

Университет Казахстана

Лауия Азат

Университет Казахстана

ЖУМЫССЫЗДЬЩПЕН КУРЕСТЩ ЭКОНОМИКАЛЫЩ ТЕОРИЯ БОЙЫНША ЭД1СТЕР1. МАТЕРИАЛДАР ЖЭНЕ МЕТОД

Аннотация: в статье рассматривается жумыссыздыцпен курестщ экономикалыц теория бойынша эд1стер1. Материалдар жэне метод.

Ключевые слова: экономика, Материалдар жэне метод, бойынша эд1стер1.

Жумыссыздык - елдеп ецбекке кабшетл тургындардын, 6ip бeлiгi езше пайдалы ецбекпен айналысатын кэсш таба алмай дагдаратын элеуметлк-экономикалык кубылыс. Экономикалык эдебиеттерде кез келген когамдагы жумыссыздык кубылыстары сипатына байланысты: курылымдык, фрикциондык, циклдык деп бeлiнедi. Жумыссыздык экономикалык зерттеулерде еюжакты пiкiрге ие, бiр топ галымдар колдаса, эсiресе монетаристiк-неолибералистiк багытта, екiншiсi классиктер жумысмсыздыкты когам дамуына карсы элемент деп санайды. Дегенмен, бYгiнкi кунде Фридман калыптастырган жумыссыздыктын, пайдалы табиги децгейi монетаризм тургысынан аныкталган жэне бул ары карай косымша зерттеулердi кажет етедi.

Ж^мыссыздьщтын, табиги децгеш - экономикалык гипотеза, оган сэйкес белгш бiр накты енбекакы кезiнде калыптаскан жалпы экономикалык тепе-тецдiк Yшiн акрараттын, жеткiлiксiздiгiнiц, рткырлыктын, демографиялык eзгерiстердiц жэне нарыктын жетiлмеуiнiн баска да салдарларынын нэтижесi болып табылатын халыктын белгш бiр бeлiгiнiн толык ж^мыспен камтылмауы болады. Осы себептер бойынша ж^мыссыздык денгейiн нелге дейiн темендету, тек оны нарыктын жетiлмегендiгi аныкталган белпге дейiн темендету мYмкiн емес. Осылайша, аз уакыт шенберiнде м^ндай ж^мыссыздык денгейiне эсер ету мYмкiн емес. Реттеушi немесе к^рылымдык саясат эдютершщ кeмегiмен баяу эсер етуге кемектеседг Мысалы: ж^мыс iздеудi женiлдететiн технологияларды дамыту ен тeменгi жалакы енпзу кэсiподактарды колдау

нарыктык жалакыдан асатын тиiмдi жалакы енгiзу

М. Фридман теориясына сэйкес, табиги ж^мыссыздык макроэкономикалык тепе-

тендiкке сэйкес эрбiр экономика Yшiн тэн, б^л ретте инфляциянын кYтiлетiн денгейi

онын накты денгешне тен. Инфляция мен ж^мыссыздык денгешнщ тэуелдiлiгiн

сипаттау эрекетi Филлипс кисыгы болып табылады. Алайда, Фридман мен Филлипс

арасындагы кен уакыт шецбершде тiкелей тэуелдiлiктiц болуы жокка шыгарылады.

Олардын айтуынша, инфляция денгейi непзшен акша массасына байланысты, ал

ж^мыссыздык денгейi ез кезегiнде табиги ж^мыссыздык денгейiне ^мтылады.

Ж^мыссыздыктын табиги денгеш "толык ж^мыспен камту" терминiмен баскаша

белгiленедi, бiрак б^л жагдайда ж^мыссыздык нелге тен деп ойлауга болмайды.

Ж^мыссыздыктын табиги денгейi - б^л к^рылымдык жэне фрикциялык болган кезде

циклдш ж^мыссыздык жок экономиканын жагдайы. Алайда, ж^мыссыздыкден кYрес

табиги денгейдi болмаса да, накты денгейiн темендетуге багытталуы кажет.

Ж^мыссыздыкден кYрес - ж^мыссыздык денгейiн азайту жeнiндегi шаралар

кешенi. Ж^мыссыздыкден кYрес эдiстерi елдщ накты саясатымен аныкталады . Осы

эдiстердi тиiмдi iске асыру Yшiн ж^мыс кYшiне с^раныс пен ^сыныстын аракатынасын

тeмендететiн факторларды аныктау кажет. Енбек нарыгына эсер етудiн факторлы-

багдарлы саясаты гана нэтиже беруi мYмкiн. Ж^мыссыздыкты кыскарту ете кYPделi

128

мшдет болып табылады, ейткеш онын, кептеген тYрлерi бар. Сондыктан жумыссыздыкпен кYрестiц бiрыцFай тэсшн жасау мYмкiн емес, жэне кез келген мемлекетке бул проблеманы шешу ушш тYрлi эдiстердi колдануFа тура келед^ Теменде сипатталFан шаралар нарыктык экономикаFа катысты карастырылады, бiрак кейбiреулерi командалык экономика шецберiнде немесе онда Fана колданылуы мYмкiн, бул туралы ерекше атап етшетш болады.

Эксперименталды бeлiм Жумыспен камтудыц экономикалык теория тyрFысынан белсендi жэне пассивтi эдктер^саясаты бар.

Ецбек нарыFындаFы белсендi саясат:

Белсендi саясат шараларыныц барлыFы тиiмдi деп саналмайды жэне сынFа

ушырауы мYмкiн, ейткенi олардыц жумыссыздык децгейiне эсер ету дэрежесш тексеру

киын. Ецбек нары^ына белсендi эсер етудiц эртYрлi эдiстерi бар, мунда олардыц кейбiрi:

Монетаристтер мундай шараларды дэрменсiз деп санайды, бул шаралардыц эсер

етушде Yлкен кiдiрiстер керсетедi,бул олардыц тюршше, нэтижелердiц

болжамдалмауына алып келедi. Кешн монетаристтер мемлекеттiк операциялар

саласына жеке инвестицияларды ыFыстыру эсерiн керсеттi, экономиканыц мемлекеттiк

инвестицияныц улFаюынан утады, жеке сектордан инвестициялардыц кыскаруына

байланысты жоFалады деп кауiптенiп. 1) мемлекеттiк шы^ындар есебiнен, кебiнесе

KOFам мYДдесi Yшiн жумыстарды орындау Yшiн жумыс орындарын тiкелей куру. Бул,

мысалы, коршаFан ортаны корFау, автомобиль жэне темiр жол курылысы, туратын

жерлердi кокыстан тазарту жэне т. б. саласындагы жумыс. Мундай тэсiл экономиканыц

кейнсиандык моделiнiц белiгi болып табылады. Ол А^Ш-та ¥лы Депрессия кезiнде

езшщ тиiмдiлiгiн керсеттi. 1933-1939 жылдары А^Ш-тагы коFамдык жумыстарда

каналдар, жолдар, кетрлер курылысы бойынша коFамдык жумыстармен

айналысатындар саны 4 миллион адамFа жетт! Мундай саясатты пайдалану

мысалдарыныц бiрi бургомистр Унтергуггенбергер Австрияныц Вергль каласында

жYргiзген жумыссыздыктыц азаю шаралары болып табылады.

2) Yлкен жэне шаFын кэсiпкерлiктi ынталандыру жаца жумыс орындарын

салыстырмалы тYPде тез ашуFа мYмкiндiк бередi. Даму аркылы, кэсiпорындар халыкты

129

ж^мыспен камтуга жэрдемдесетш жана ж^мыс орындарын к^ратын болады деп болжануда. Шагын бизнестi ынталандырудын непзп кeзi банк жYЙесi болып табылады, ал оларды колдау негiзiнен мемлекеттш айрыккша мiндет болып табылады. Нарыктык экономикасы бар елдерде кэсiпорындардын экономикалык кызметше мемлекеттiн араласуы кeбiнесе жанама сипатка ие, ягни салык салуды жэне кредитлк-каржылык тетiктердi реттеу жолымен. ^аржымен катар, нарыктык экономикасы бар елдерде заннаманы тYзетуге жэне онын сакталуын бак^1лауга тYсетiн экiмшiлiк реттеу эдiстерi бар. Жалпы алганда несие бойынша пайыздык ставкаларды субсидиялау жэне салыктарды темендету колданылады.

• Экономикалык дипломатияныц ортак атауымен бiрiккен шаралар, б^л елдiн тауарларын сыртккы нарыкта жылжытуда, баска елдердегi инвестициялык жобаларды колдауда жэне шетелдiк инвестицияларды тартуда, сыртккы нарыктардагы сауданын ен жаксы шарттарын камтамасыз етуде.

• Протекционизм, ягни шю нарыкты шетелдiк бэсекелестжтен коргау жeнiндегi шаралар. Бэсекелестiк тресте кэсiпорындардын заккымдануынан болган ж^мыссыздыкты темендетш, ел шаруашылыгынын дамымаган жэне тшмшз салаларын коргауга мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, ^лттык кэсiпорындардын бэсекеге кабшеттшп тeмендейдi, халыкаралык сауда Yзiледi, экономика Yшiн эртYрлi келенсiз салдарга экелш, eндiрiс монополияланады.

• КэсiпорындарFа мемлекеттiк субсидиялар телеу. Б^л жагдайда мемлекеттiк субсидиялар (таFы да дотациялар, Субвенциялар немесе сыйакылар деп аталатын) кэсiпорындарды олардын экономикалык акталмауына байланысты осындай кемек болмаFанда эдеттегi жаFдайларда жYзеге асыра алмайтын iс-эрекеттер жасауFа ынталандыру Yшiн пайдаланылады. Субсидиялар географиялык белгiсi бойынша емес, т^алардын белгiлi бiр санаттарына есептеледi. Ж^мыссыздыкден кYреске бeлiнетiн субсидиялар 3 тYрге бeлiнедi:

1. Егер кэсшорын экономикалык киындыктарFа тап болса, жумыс орындарын жоюFа мYмкiндiк беретiн субсидиялар.

2. Кэсшорындарды салыктардан босату жэне оларды куруды жецiлдететiн телемдер.

3. Егер кэсшорын узак уакыт бойы муны ютей алмаса, мемлекеттiц кызметкерлердщ жалакысы мен жэрдемакыларын толык немесе iшiнара телеу^

3) ецбек нарыFына, оныц шшде оны дамыту максатында эсер ету. Бул

1.Кэсiпорындарды жекелеген кызметкерлердщ жумыс уакытын азайтуFа итермелеу жолымен ецбекке деген колда бар суранысты кайта белу женiнде шаралар кабылдау. Ецбек ресурстарыныц жетiспеушiлiгi жаца жумыс орындарын курумен етеледi. Кэсiпорынды мундай саясатка субсидиялау аркылы Fана тартуFа болады. Пигу кызметкерлер арасында тек жумыс уакытын Fана емес, сонымен катар жалакыны белудi усынады, бул OFан жумсалатын шыFындарды азайтуFа мYмкiндiк береди Тiптi колайсыз конъюнктурада бул шаралар жумыссыздыктыц азаюына ыкпал етедi. Жумыс уакытыныц узактыFын азайту эрдайым кажетт нэтиже бермейдi. Атап айтканда, Францияда 1981 жыгаы 39 саFаттык жумыс аптасы туралы зац кYтiлiп отырFан 430 000 жумыс орныныц орнына 40 000 жумыс орнын берд^

2.Жас мамандарFа ецбек нарыFына ыкпалдасуFа кемек керсету. Ецбек нарыFында жастар анаFурлым тэжiрибелi аFа кызметкерлермен салыстырFанда тиiмсiз жаFдайда жиi керсетiледi. Эшресе, бул проблема ецбек нарыFы катац бакыланатын мемлекеттерде тур.

3. Жумыс кYшiнiц уткырлыFыныц кедергiлерiн жою. Географиялык мобильдiлiк,

яFни жумыс кYшiнiц кешьконы, сондай-ак кэсiби мобильдiлiк мацызды. Экономикалык

артта ка^ан аудандардан экономикалык дамы^ан аудандарFа жумыс кYшiнiц кешi-кон

Yрдiсi бар, бул жерде де, сонда да проблемалар туFызады. Бул мэселеш шешу Yшiн ол

жоFары аудандарда жумыссыздыкпен кYреске кYш-жiгердi шоFырландыру кажет.

Kызметкердi кашыктыктан баскаруды кездейтiн жумыс кYшiнiц уткырлыFыныц ерекше

тYрi бар. Жумыс берушi байланысады кызметкерi, интернет аркылы оFан белгiлi бiр

тапсырма, ал одан кейiн ецбек нэтижелер^ сондай-ак, интернет аркылы. Эрине, мундай

131

угкырлыктын белгш бiр шектеулерi бар: егер ю акпаратты ендеуге катысты болмаса, ж^мыс берушiге нэтижеш баFалау киын. Енбек нарыFында белсендi мемлекеттiк саясаттын болмауы халыктын кыскарып келе жаткан мобильдiгiмен Yйлескенде элеуметлк кактыFыстарFа экеп соктыруы мYмкiн.

4. Кэсштш бiлiм беру жYЙесiн дамыту кызметкерлердщ бiлiктiлiгiн аргтыруFа мYмкiндiк беред^ осылайша оларды енбек нарыFынын езгеруше бейiмдейдi. Тапшы мамандыктар мен мамандыктарFа ерекше кeнiл бeлiнуi тиiс. Б^л эдiстiн кемшiлiгi - ол тез нэтиже бермейдi жэне кызметкерлер арасындаFы тенсiздiктi аргтырады,eйткенi бiлiм алу ыктималды^ы аткаратын ережеге сэйкес артады. Алайда, eндiрiстiн к^лдырауынан немесе енбекке кабшетл халык санынын кYрт eсуiнен болFан ж^мыссыздык осылайша тeмендетiлмейдi.

5.Жасына байланысты. Б^л ж^мыс орындарынын кейбiр белтн босатуFа мYмкiндiк бередi, бiрак зейнетаккымен камсыздандыру жYЙесiне косымша жYктеме жасайды.

4) инфляцияFа карсы кYрес жолымен с^ранысты арттыруFа жэне баFаларды реттеуге баFыгталFан монетарлык жэне фискалдык шаралар. М^ндай саясат инфляцияны азайтуFа жэне сауда балансынын сальдосын жаксартуFа мYмкiндiк бере отырып, ж^мыссыздык денгейiне аз эсер етедг Зерттеулер дамыFан елдерде ж^мыссыздык пен инфляция арасындаFы байланыстын жокты^ын кeрсегтi, бiрак м^ндай байланыс бiр кездерi болFан. Мысалы, Кдоама Штаттарда б^л байланыс 60 -жылдары айккын байкалды, ал 80-90 жылдары инфляция мен ж^мыссыздык бiр мезгшде кыскарды. Сондай-ак, ж^мыссыздык пен инфляция кептеген факторлармен детерминацияланатыны аныкталды, жэне де олардын белгiлi бiр уакыт кезенiнде эр елде жинакталуы бiрегей, бiрак барлык мамандар осындай кезкараспен келiспейдi.

Ецбек нарыFындаFы пассивтi саясат:

Енбек нарыFындаFы пассивтi саясат коFамдаFы ж^мыссыздыккка белгiлi бiр кезкарасты калыптастыруFа, жэне онын жаFымсыз салдарларын тепстеуге баFытталFан.

Пассивтi саясат т¥PFысынан, ж^мыспен камтуды субсидиялау - б^л жеке iсiн

ашатын ж¥мыссыздарFа колдау керсету жэне жещлдетшген кредит беру.

132

Зейнеткерлшке мерзiмiнен бурын шы^уды рэшмдеуге, оныц мелшерiн iшiнара немесе толык сактай отырып, мундай мYмкiндiк зацдарда кезделген мемлекеттерде кемек беру.

Жумыссыздык бойынша жэрдемакы жумысы жок адамдарFа колдау керсетедi. Олар жумыссыздарFа бурынFы емiр CYPУ децгейiн iшiнара сактай отырып, жумыс орнын iздеуге мYмкiндiк беред^ iшкi суранысты колдайды жэне элеуметлк тецсiздiктi элсiретедi. Бiрак жумыссыздар саны мен жумыссыздыктыц узактыFын у^айту жэрдемакылардыц барлык жYЙесiнiц каржылык тепе-тецдiгiне кауш тендiредi. Парламентация саясатыныц жактастары жумыссыздык бойынша жэрдемакылардыц жоFарылауы оныц улFаюына ыкпал етедi деп санайды, алайда карама-карсы пiкiр де бар.

Ецбек акы мен жэрдемакылардыц белгiленген минимумын телеу мшдеттшгш бакылау жумыссыздык децгейiн темендету Yшiн кажет^ шара болып табылады.

Белсендi жумыспен камтылудан айырмашылыFы пассивт жумыспен камту саясаты жасырын жумыссыздыкты азайтпайтын жэне темендегiлермен шектелген кептеген шараларды камтиды:

жумыссыздарды оныц эртYрлi керiнiстерiнде есепке алу жэне пркеу мэселелерiмен;

жумыссыздар Yшiн жумыс орындарын iздеу, оларды жумыска орналастыру;

бос жумыс орындарына тиiстi кызметкерлердi iздестiру жэне жумыссыздарды материалдык колдау.

^орытынды

Жумыссыздык кубылысы мэнi мен онымен кYресу жолдарын экономикалык теориялык талдау негiзiнде темендепш усынамын:

1. Филиппс кисыFы мэш 20 Fасырдыц 2-шi аяFында байланысы жок деп айыпталFан болатын, бiрак А^Ш пен Британия, Италия, Бразилияда болFан 1960-80 жылдардаFы даFдарыс Филиппс теориясын кайталады. Бул мэселенi кайтадан Fылыми -академиялык дискуссияныц ^н тэртiбiне кою кажет.

2. Монетариста жэне неолибералистiк саясатты жокка шы^армауымыз кажет,

яFни нарык - жекелеген адам организмi секiлдi ез езш реттей алуы мYмкiн, дегенмен

133

сырттын кемек кажет. Ж^мыссыздыкрен тресте нарыкты с^раныс-^сыныс зацдарымен колданып, косымша мемлекеттен шагын жэне орта бизнест ынталандыру кажет.

3. Ж^мыссыздыкрен кYресте адам ресурстары спасы мэш ете зор. Мемлекет ез азаматтарын мемлекет атынан шет елдерде ецбек етш, туган мемлекет алдындагы мшдеткерлшт орындау аркылы ез елi шщдеп ж^мыссыздьщпен кYресе алады. Алайда ол Yшiн, адам ресурстары спасы шет ел азаматтарымен бэсекеге кабiлеттi, бшмд^ ецбеккор болуы кажет.

ПайдаланылFан эдебиет

1. Сергей Федечко. Экономические и социальные последствия безработицы. (2003).

2. Алексей Кашепов, Светлана Утинова. Факторы, детерминирующие занятость россиян. Журнал "Человек и Труд" № 1 (2003 год). Проверено 16 июня 2012. Архивировано 14 июля 2012 года.

3. Всемирная иллюстрированная энциклопедия. — Издательство АСТ, 2004. — С. 809,998. — ISBN 5-17-020728-Х. (недоступная ссылка)

4. Моисеев С.Р. Взлет и падение монетаризма (рус.) // Вопросы экономики. — 2002. — № 9. — С. 92-104.

5. Вихорева Ольга Михайловна. Стимулирование малого предпринимательства: анализ зарубежного и российского опыта. — Москва: Российская Государственная Библиотека Отдел Диссертаций, 2000. — >150 с.

6. Елена Балашова. Экономическая дипломатия на защите интересов российского бизнеса (4 мая 2011). Проверено 16 июня 2012. Архивировано 14 июля 2012 года.

7. Силицкая И.К. Политика экономического протекционизма: плюсы и минусы. Проверено 16 июня 2012. Архивировано 14 июля 2012 года.

8. А.С. Пигу. Теория экономического благосостояния. Проверено 31 марта 2011. Архивировано 14 июля 2012 года.