CC BY
13ГТАХР 03.20
Ж¥МАГАЛИ ТЫЕУЛИННЩ ЦОГАМДЬЩ-САЯСИ ЖЭНЕ АГАРТУШЫЛЬЩ ЦЫЗМЕТ1
Б.А. Чакенова1, М. Ч. Калыбекова2
1 «6D011400 - Тарих» мамандыгыныц 1 курс PhD докторанты
2 Т.г.к., Казацстан тарихы кафедрасыныц цауым.профессоры
1,2 Абай атындагы цазац улттыц педагогикалыц университетi
Казацстан, Алматы ц., e-mail: bal.zhan.kz@mail.ru
«Алаш» цозгалысыныц ешлдершщ 6ipi, кернекп галым, агартушы, цогам цайраткер1 - Жумагали Тшеулин. Ол медицина саласындагы алгашцы цазацстандыц мамандарыныц бipi, кез аурулары, жуцпалы аурулар енбектеpiнiн авторы. Ж.Тшеулин облыстыц халыц денсаулыгын сацтауга Yлкен Yлес цосцан, сонымен цатар СолтYCтiк Казацстан тарихында алгаш рет мектеп жэне басца да мекемелер Yшiн цазацстандыц мамандар даярлау курсын уйымдастырушы. Сондай-ац ол СолтYCтiк Казацстан облысында Казацстан тарихын оцытуды уйымдастырган
Т}йт свздер: саяси цугын^ргт, медицина, цогам цайраткерг, агартушы, оцалту
Казацстан Республикасыньщ тарихы - тэуелс1зд1к туралы армандаган ата-бабаларымыздыц, улттыц идеяныц жогары децгешндеп цурбандары, ел болашагы уш1н еткен ю-шаралардыц нэтижес болып табылады. Бупнп Елбасы усынган «Болашацца багдар: рухани жацгыру» багдарламасы б1зд1ц тарихымыздыц гылыми непзш цалыптастырудыц жаца мYмкiндiктеpi рет1нде царастырылады. Сондыцтан, Алаш тарихыныц б1зд1ц мемлекет1м1зд1ц еткеш туралы ец мацызды беттершщ б1р1 ретшде цундылыгын жогалтпай, демократиялыц цозгалыстыц цаншама улт зиялыларыныц цогамдыц цызмет мен агартушылыц мэселелер1 гылыми зерттеулер мен басылымдарда жарияланып ез багасын алды, соган царамастан элще сонша тыц зерттеулерд1 талап ететш ес1мдер1 беймэл1м саяси цуFын-CYpгiн цурбандары бар. Солардыц б1реу1, атап айтцанда Жумагали Тiлеулин 1890 жылы Ацмола облысы, Кекшетау уезi, Айыртау болысы Жаманшубар ауылында туFан. 1913 жылы Омбы эскери-медицина училищесiнен бшм алып, 1913-1917 жылдары Петропавл уезшде аураханада фельдшер болып жумыс атцаpFан. 1917 жылы Омбы цаласында Алаш партиясыныц Ацмола облысындаFы белiмшесiн цуpуFа цатынасып, кYpескеpлiгiмен кезге тYседi. Омбы цаласында еткен II Жалпыцазац съезiнде Алашорда улттыц екiметiне мYше болып цабылданады. Алаш екiметi таpатылFанша улт цайpаткеpлеpi цатарында ел азаттыFы жолында батыл кYpеседi. 1919-1921 жылдары Петропавл цаласында уездш жер басцармасында, Кекшетау уезшщ денсаулыц сацтау белiмiнде жумыс ютейдь
ХХ Fасыpдыц басында цазац жервде тYpлi эпидемиялыц аурулардыц кещнен таpалFаны тарихтан бiзге мэлiм. Сол кезде эр тYpлi ауpулаpFа шалдыццан цазац халцы ултжанды кэсiби дэр^ерлерге муцтаж болFаны аныц. Сол кецеспк заманда цазацца «цара^ы халыц» деп цаpалаFан, теpiс пиFылдаFы ой насихапаетан болатын. Осы кезде халыц арасынан дэpiгеp, устаз мамандыFын игеруге бел буFан цайраткерлердщ бipi - ЖумаFали Тiлеулин болатын. Губернаторлыц денсаулыц сацтау белiмiнде цызмет жасай отырып, адам денсаулыFын баспасез арцылы сацтауFа ^ш салды. Денсаулыцты сацтау мэселесiне цатысты баспасез беттеpiнде жарыц керген мацалалары мен пайдалы кецестерш оцырмандарына усынып отырды.
Х1Х Fасыp 90 жылдардыц басында Казацстанда кептеген эпидемиялыц аурулар тарала бастады. Казацстанныц солтYCтiк аудандарында эсipесе тырысцац (холера) ауруы, мысалы Петрапавл цаласында бул эпидемия 20 шшдеден 21 цазанFа дейiн ершш турды. 1891-1893 жж. аштыц, CYзек ауруларымен кYpесудiц Ы. Сарджанов, КК™баев,Н. Боранбаевтыц цызметi баFаланFан. 1913 жылдыц мэлiметi бойынша цаланыц медициналыц цызмет темен децгейде болатын [1].
«Казац газетшщ» 1914 жылFы №70 санында «Астрахань губерниясында 12- майдан 5 июльге дейiн шумадан (чума) 49 rati ауырып, 46-сы елiптi, бэpi цазац. Со^ы хабаpлаpFа цаpаFанда шумадан ауру царап жYpген Ефимов деген доктор елген» - деген жарыц керген ацпарат арцылы цазац жершде Шума вдет тарала бастаFандыFын аныц байцаймыз [2].
Ж. Тшеулин 1914 жылFы №57 санында «Денсаулыц» мацаласында, адам баласы деннщ саулы^ына умтылуы цажет, автордыц пайымдауынша «Бгздгц жайылып жатцан, басцалардан кем
97
цалган журтымыздыц бшмеген, бшуге muicmi болган нарселердщ саны жоц. Осы бшуге muicmi болган нэрселерден ец бiрiншiсi деп царамаса да, онан соцгысы деп дененщ саламат туруыныц жайын царастыру. Оцу керек, шаруа цылу керек, внер iздеу керек... Муныц барлыгы дене саламат болмаса, болмайтын нэрселер гой.... » [3]. М^нда автор, халыктыц денсаулыгын сактауга багытталган шараларды орындауга Yйрету. Осы макаланыц жалгасы 1914 жылгы №70 санында « ... онан соц денеге зарар беретт кшм кiрлi, терi сщген кшм. Бул юр мен тер кшмнщ уац тестн бтеп вентилиесиен жоймацшы, екiншi жаман иШмен адамныц цунын кетiрiп нас цылмацшы. Терiнiц мундай жаман ui^i болаmыныныцсебебi мынау: денеден терiмен бiрге бiр «мошеуина» деген нэрсе болады. Бул мочевина hэм суйыц нэжiспен бiрге де квп болып шыгады. Mmi осы тер суйыц нэжiспен бiр туцымдас, екеуiде денеге кереказ нэрсе, осыныц себебтен нашар ui^i болмацшы.... Mim осыныц себебтен тер мен юр былганган кшм денен шеказ ауру цылмацшы» - деп жалгасын тапкан. Сонымен катар казактыц жазгы кшз Y& мен кыскы Y^eri т^рмыстык жагдайларды сынай отырып, агаштан салынган кыскы y^ír адам денсаулыкка пайдасын жштеп айта келе, казактарды кыскы Yйлeрiн агаштан салуга кецес берген. Наукастыц пайда болу себептерш зерттей келе, наукасты алдына алу шаралары мен жолдарын талдап окырмандарына ^сынып отырган.
Каза^ газетшщ эр санында адамныц жеке агзаларына токталган, мэселен, бауыр, бYЙрeк, екпе (к¥рт ауруы), тeрi ауруларымен катар тазалык пен д^рыс тамактану, таза ауа мен таза ауыз су мэселерше де байланысты токталып тYсiнiктeмeлeр берш отырган. Адамныц физиологиялык калыптасуы мен дамуы, туралы да келeмдi макалалары жарык керген.
Автордыц езi дэртер болганымен, жазган макалалары гылыми стиль тeрминдeрiмeн емес, тYсiнiктi карапайым тшмен адам агзаларыныц функцияларыныц ж^мысын талдап керсетед^
Ж.Тiлeулин «Науцасты емдеу ею тYрлi. Бiр тYрi: науцастыц себебт эбден быт алып, сол себептi жоятын дэрудi басып, соны жумсау. Бул дэру бiрiншi микробтыц себебтщ кушлн азайтып, содан кешн оны жоймацшы; екiншi ол уацытта дененщ hэр бiр клеткаларын бабына келтiрiп, науцастыц денесте царсы тургызбацшы. Екiншi тyрi: науцастыц кушлн жоятын тура .... ец Yлкен ем денен бабына келтiрiп устау. Мысалы, таза ауа, таза уй, тамац, кшм hэм взге дауалар. Олар дененщ hэр бiр клеткаларына куш берт, науцастыц себебiмен царсыласуга квп квмек бермекшi» [4]. Сонымен катар автор б^л макалада наукасты емдеудщ ец тиiмдi жолы -дэрiлeрдi д^рыс колдануга, мвдетп тYрдe олардыц химиялык к¥рамын аныктаганан кешн гана пайдалану кажетпгше ерекше токталады. «Бул соцгы уацыттарда газет, журналдарда мацталып жазылган дэрiгерлер квбейт барады. Мысалы, цурт ауруды (чеходка) жазатын, цылтамацты жазатын дэрi деп булары жэй алдап, ацша табудыц айласы. Бул дэршер жаца шыццан, квбт элi медецинский совет бекiтiп шыгармаган hэм гылымдыц жолымен де пайдалылыгы кврсетшмеген. Соныц Yшiн оларга да эуес болу артыц». Б^л макалада халыкка емделу тYрлeрi мен жолдарын, дэрiлeрдi д^рыс колдануга кецестер берген, баксы балгерлер мен жарнамага сенбеу, ягни наукас адамныц д^рыс eмдeлуi ушш кажетп акпаратты окырмандарына тYсiнiктi етш жетюзш отырган.
Ж.Тiлeулин эйелдер денсаулыгына да байланысты макалалары жарык керiп отырды. Автордыц бiр екiнeтiнi босануга дешнп жэне босанганан кeйiнгi эйел денсаулыгы такырыбында акпарат кездeрiндe ете аз кездесетш. «Денсаулык: жас босанган эйелд кYту туралы» макаласында Тiлeулин эйелдщ босанар алдында, босанганан кeйiн де, кандай халде болатынын суреттеп, эйелдщ денсаулыгына зиян болатындай iстeрдeн сактандыру максатында ете кажeттi кецестер берш кетедь
«Бала дYниеге келген соц, кейбiр эйелдердщ квзi царайып, басы айналып, талыцсып кетедi. Оны журт «марту басты» деп, манагы жас босанган эйелдi урып, согып, взi элареген юсЫ CYйрелеп далага шыгарып, халцыныц iшiне апарып эурелейдi. Эрине, взi халы нашарлаган эйел муны квтере алмай влт кетуi мYмкiн .... » босанган эйел кайта калпына кeлуi Yшiн 4-5 ^нге шешн тыныштыкта купнш, ею айга дешн YЙ шаруасымен айналыспаганы д^рыстыгына токталады. Алайда кеп жагдайларда эйелдер косымша наукастарга ^шырауыныц сeбeбiн Ж. Тлеулин тазалык
женiндe сез козгайды. «..... Кейбiр уацытта тазалыцтыц жоцтыгынан вз алдына бiр тYрлi
«микроп» деген юрт, иэ болмаса буган цосыгмша бYйрек ауруы пайда болып, белгм «жынданулар» (родильная горячка) секiлдi. Бул айтылгандарга оцыган дэрiгерлер болмаса, басца юсшер керектi емiн iстей алмайды.» Баска елдерде босанган эйелдердщ косымша наукаска кеп ^шырамайтынын себептерш былайша тYсiндiргeн: « .... бул журттарда эйелдщ мундай халына сонша мойын бурган: вз алдына жеке оцу шыгарып, ол оцумен сол эйелдерге жэрдем беретт арнаулы «акушер», эйел болса «акушерка» дейтт жэрдем дэрiгерлер шыгарады.» Осы жылдары босанган эйелдердщ
арасында науцасца шалдыццан эйелдер саныныц артуыньщ бiрден - бiр себебi ол цазац эйелдершщ ауыр да узац жумыста гумыр вткiзуi едi.
Карап отырсац жарияланган мацалаларынан байцалатындай Ж.Тшеулин цазац халцыныц жанашыры, улттыц саулыгын жогары цойган, дэрiгерлiк орта бiлiмiмен оцырмандарына емдiк кецестерш жазып, салауатты вмiр салтын насихаттап отырган агартушы публист.
ЖYЙелi тYрде 1911 жылдан «Айцап» журналы, 1913 жылдан бастап «Казац газетЬ> жарыц квруi взект мэселелердi квтерiп, талцыга салып, улт азаттыц идеологиясыныц цалпыптасуына эсер етп.
Ж. Тiлеулин 1917 жылы Омбы цаласында вткен II Жалпыцазац сиезшде Алашорда улттыц вкiметiне мYше болып цабылданады. Совет вкiметi Алаштыц цазац агартушыларына цысымды барган сайын Yдетiп, цугын - CYргiндi кYшейте тYCтi. «1918-1920 жылы Кецес Yкiметiне царсы царулы кYрес жэне вкiметке царсы ултшыл Yгiт-насихат жYргiздi, шетелдiк орталыцтармен байланыста болды» деген айып тагылады. 1918 ж ацпан - наурыз айларында Верный цаласында белгiлi алаш цайраткерi Жумагали Тiлеулин тутцынга алынып, абацтыга жабылды. Yш жыл тYрмеге отырып шыццан Жумагали 20 жылдардыц аяц кезiнде цугын - сурпннщ екiншi толцынына тапболып, тагыда цамауга алынады. Онда екi жыл отырып, Ресейдщ Орталыц царатопырацты (ЦЧО) аймагына жер аударылады [5].
1923 жылы А.Байтурсынулы Ж. Тiлеулинге цазац тшнде медициналыц оцулыцтар жазу мiндетiн жYктейдi. 1924 жылы Орынборда «Гигиена», 1926 жылы Мэскеуде «Жуцпалы аурулар», «Котыр жэне жуцпалы аурулар, оларга царсы цолданатын шаралар», 1926 жылы Орынборда «Денсаулыц» кiтаптары жарыц квредi. Казацтыц алгашцы буын аудармашыларыныц бiрi ретвде 1924 жылы «Квз ауру - трахома» (Мэскеу), «Мерез» (Мэскеу), 1926 жылы «Колдагы хайуандардан адамга жугатын аурулар» (Мэскеу) атты кiтаптарды цазац тшше аударады.
Жумагали 1927-1930 жылдары Ацмола губерниясында жэне Петропавл аумацтыц денсаулыц сацтау округiнде мецгерушi цызметш атцарады. ОГПУ тергеушшершщ (алаш юш жYргiзген Саенко) мацсаты «кец цанат жайган антисоветтiк контрреволюциялыц устанымдагы ултшылдар уйымын ашу» ягни сол арцылы гана ол взiне артылган мiндеттi орындай алады. Ал, бiз царап отырган мэселеде алашордалыцтардыц елде цалыптаса цалуы мYмкiн саяси жагдайга байланысты жYргiзiлген табиги даярлыц жумысы едi [6]. Бул цупия уйымныц Пертопавл филиалыныц жетекшiсi Ж.Тлеулин болатын.
1930 ж. 17 желтоцсанда ОГПУ -дыц квшпелi Yштiгi «ЖАТ» (жаца твцкерюшшер атты контрреволюцияшыл уйым) ю бойынша цаулы цабылдап, жеткiлiктi дэлелдщ жоцтыгына байланысты, Жумагали Тшеулиннщ ю есепке алынып, абацтыдан босатылды, бул мезгшде Верныйда жYрiп жатцан алаш зиялыларыныц iсiмен бiрге царауга берiлдi [7].
ГYлнэр Мiржацыпцызыньщ «Аманат» естелтнде «1929-1930 жж. Мiржацыптьщ квп жолдастары усталды, жалпы саны 32. Iшiнде Магжан Жумабаев, Жумагали Тшеулин бар» - деп айтады. Ол жерде Белозер аудандыц ауруханасында дэр^ер болды. Кугында жYрiпте ол жергшкп газеттерде дэрiгерлiк кецестер жазып, сол кездердеп медецинаныц взектi мэселелерiн зерттеулер жYргiздi.
«Жумагали тутцындалысымен оныц туысцандары мен отбасы цудалау басталды. Агасы Шэймерден тэркiлеу барысында бYкiл малынан айырылып, жеке басы жауапца тартылды. Калган бауырлары бiрi атшы, бiрi балташы, цара жумысшы болып артельге юрш жан сацтады. Кiшкентай балаларымен тугандарыныц ауыртпалыгы вз мойынына тускен Райхан кYнкврiс цамымен Эзбекстан асып кетедi [8]. Осы естелiктерiнде Гулнар апамыз экесшщ айдауда жYрген бiрнеше жолдастарынан алган хаттарынан узiндiлер кел^редь Сол узвдшердщ бiрi Павловск цаласында айдауда жYрген Жумагалидыц 1934 ж. 30 мамырда жазган хаты: «Ст. Медьвежья гора, Мурманск. ж.д. 1 ОЛК. Центральные курсы лекпомов при санотделе Дулатову М. г. Павловск ЦЧО. ул. К. Маркса, дом 6. Ж. Тлеулин. Адрестердi жуырда алдым. Турмыс саулыцтарыц цалай? Турагым Павел цаласы, царатопырац бетiнде саулыц сацтау жумысындамын. Менен басца мунда бiздiц жацтан кiсi жоц, жалгызбын. Тутынуга циындау болгандыцтан уй-iшi мунда келген жоц. 2 жылдан берi Ташкентте турып жатыр.... Мунда цызмет болганымен табыс аз. Yй-iшi келе алмай отырганы содан. Эздерщ цандай халде турсыцдар. Абдолла Воронежде турады, квптен хат келмей тур .... 30.05.1934 жыл. Жумагали.» Осы естелшнде Гулнар апа: «Мiржацышъщ iнiсiндей сенiмдi жолдасыныц бiрi, цатар цамалып бес жылын Ресейде втеп, 1936 жылы Кыргызстандагы Новотроицк поселкесiнде дэрiгерлiк атцарып, уй-iшiмен турып жатцанда, 37-нщ зобалацына ушыраган аяулы жан», - дейдь
Казакстандагы ОГПУ жанындагы Yштiктщ 1932 жылгы 20 сэуiрiндегi мэжшсшщ №111/к хаттамасындагы мэлiметтерге сэйкес он бес адам оныц iшiнде Ж. Тiлеулин концлагерге бес жылга камауга кесiлiп, бул YKiM Орталык Каратопыракты Округке (ЦЧО) осы мерзiмге жер аудару жазасына ауыстырылды.
Жер аудару мерзiмi аякталганан соц Ж.Тiлеулиндi Казакстанга жiбермей, Кыргызстанга жiбередi. Ташкентте кYнелтiп жYрген отбасын касына алып, Бiшкекте тагыда бiр ауданныц ауруханасында дэрiгерлiк жумысы мен косымша педтехникумда устаздык жумысты катар алып жYредi.
Элихан Бекейханов сан кырлы когамдык кызметтерiмен бiрге казактыц рухани мэдениетiн алгашкы зерттеушшердщ катарында танымал [9]. XX гасырдыц басында улт зиялыларыныц басты мiндеттерi казак деген «халкын улт децгешне кетеру», «жат Yстемдiктiц тепкiсiнен к¥ткарып ез мекемелерiне ие, тэуелсiз жеке тулгага айналдыру» (М. Шокай) болды жэне осы муратка жету жолында халык букарасымен арада ортак сана калыптастыруга кYш салды [10].
Дегенмен тыныш тыныс - тiршiлiк кепке узамады. Екi аптадан соц 1937 жылдыц зуламаты басталып, кайтадан камауга алынды. Iшкi iстер комисариатыныц <^штш» шешiмiмен Жумагали Тiлеулин ТYркiстан эскери окрупнщ трибуналы шешiмiмен сотталып, ату жазасына кесп. Yкiм 1938 жылдыц акпанында орындалды. Осылайша алаш кайраткершщ емiрiнiц кайгылы аякталуы, ултым деп сокан жYрегi, баска елдiц аспаныныц астында, жат жерден топырак буйырды.
Казакстан Республикасыныц 1993 жылы сэуiрдегi «Жаппай саяси кугын CYргiндер курбандарын актау туралы» зацы негiзiнде Жумагали Тiлеулин акталды.
Кейiнгi урпак елдщ еткен тарихында казак халкыныц жанашыры болган XX гасырдыц 20-30 жылдарында кYрделi де сын кезенде казак интелегенциясыныц кернектi екiлi Жумагали Тшеулин сиякты азамат болганы умытпаса екен деймiз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Afanasyeva A. Explaining and managing epidemics in imperial contexts: Russian responses to plague in the Kazakh steppe in the late 19th and early 20th centuries. Moscow: National Research University Higher School of Economics. Working papers. Humanities. 2017. Pp.1-15
2 Казак газет 1914 ж. №70 саны, Алматы, 2009. -261 б.
3 Казак газет 1914 ж. №57 саны, Алматы, 2009. -133 б.
4 Тлеулин Ж. Наукас hэм оныц емделуь Казак, -2015. -№99.
5 КР ¥КК АКДА., 6-к., 066104с, 2-том, -Пп.400-405.
6 Койгелдиев М. Алаш козгалысы, -Алматы, -2017, -126 б.
7 Дулатова Г. Аманат. Жулдыз, -1994. - №3-4
8 Найманбаев А. Тулга бейнес^Казак мемлекетпк кыздар педагогикалык университетi «Хабаршы» - №3 (51), -2014. -27 б.
9 Койгелдиев М. Казакстандагы советпк билш баламасыз билiк пе?. Казак Y™. 28 наурыз
2018.
10 КР ¥КК АКДА., 6-к.,06610-iс, 2-том. -Пп. 408-409
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ И ПРОСВЕТИТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ЖУМАГАЛИ ТЛЕУЛИНА
Б.А. Чакенова1, М. Ч. Калыбекова2 1PhD докторант 1 курса специальности «6D011400 - История» 2 К.и.н., ассоц.профессор кафедры Истории Казахстана 1,2 Казахский национальный педагогический университет имени Абая Казахстан, г.Алматы, email: bal.zhan.kz@mail.ru
Одним из представителей движения «Алаш» был выдающийся ученый, просветитель, общественый деятель, врач Жумагали Тлеулин. Он был одним из первых казахских специалистов в медицинской сфере, автором трудов о глазных и инфекционных болезнях. Ж. Тлеулин не только внес огромный вклад в сохранение здоровья населения республики, он был организатором первых в истории Северного Казахстана
курсов по подготовке казахских специалистов для школ и других учреждений. Также ему принадлежит организация изучения истории Казахстана в Северо -Казахстанской области.
Ключевые слова: политическая репрессия, медицина, общественный деятель, просветитель, реабилитация
SOCIO-POLITICAL AND EDUCATIONAL ACTIVITIES OF ZHUMAGALI TLEULIN
B.A. Chakenova1, M.Ch. Kalybekova2 1 PhD student of the specialty «6D011400 - History» 2 PhD in History, Associate Professor, Department of History of Kazakhstan 12 Kazakh Pedagogical University named after Abai Almaty, Kazakhstan, email: bal.zhan.kz@mail.ru
One of the representatives of the movement "Alash" was an eminent scientist, educator, social activist, doctor Zhumagali Tleulin. He was one of the first Kazakh specialists in the medical field, the author of works on eye and infectious diseases. Zh. Tleulin not only made a huge contribution to preserving the health of the population of the republic, he was the organizer of the first training courses for Kazakh specialists for schools and other institutions in the history of Northern Kazakhstan. He also owns the organization of studying the history of Kazakhstan in the North Kazakhstan region.
Keywords: political repression, medicine, public figure, educator, rehabilitation
