Научная статья на тему 'Ўзбекистоннинг жаҳон капитали бозорига интеграциялашувида инвестицион имкониятлари'

Ўзбекистоннинг жаҳон капитали бозорига интеграциялашувида инвестицион имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
223
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодий интеграция / эркин савдо ҳудудлари / божхона иттифоқи / тўлов иттифоқи / умумий бозор / иқтисодий ва валюта иттифоқи / қатъий (бир томонлама нафли) интеграция / мослашувчан (икки томонлама нафли) интеграция / инвестиция / истеъмол / жамғарма / жаҳон хўжалиги / халқаро меҳнат тақсимоти / ишчи кучи миграцияси / халқаро иқтисодий муносабатлар / халқаро савдо / тўлов баланси / экспорт мультипликатори / давлат мақсадли жамғармалари / economic integration / free trade zones / custody union / payment union / common market / economic and currency union / hard (one side advantage) integration / matching (both side advantage) integration / investment / consume / fund / world economy / international division of labor / migration of labor force / international economic relation / international trade / payment balance / multiplication of export / public trust funds

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Саломова Барчиной Васиевна

Мақолада Ўзбекистоннинг жаҳон капитали бозорига интеграциялашувида инвестицион имкониятлари таҳлил қилинган. Республикада транспорт соҳасини ривожлантириш учун хорижий инвестицияларни жалб этишни жадаллаштириш зарурияти асосланиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INVESTMENT POTENTIAL OF UZBEKISTAN FOR INTEGRATION INTO INTERNATIONAL COMMUNITY

There is analyses in the article investment opportunities of Uzbekistan for integration into international community. There are provided data proving necessity of foreign investment attraction into transport sector development of the Republic.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистоннинг жаҳон капитали бозорига интеграциялашувида инвестицион имкониятлари»

28 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

V_/

Саломова Б.В.

Тошкент вилояти педагог кадрларни к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти «Ижтимоий фанлар ва маънавият асослари кафедраси» катта укитувчиси

УЗБЕКИСТОННИНГ ЖАДОН КАПИТАЛИ БОЗОРИГА ИНТЕГРАЦИЯЛАШУВИДА ИНВЕСТИЦИОН ИМКОНИЯТЛАРИ

Мамлакатимиз жацон капитали бозорига, бирин-чи навбатда, унинг инвестицион сегментига интег-рациялашиб, катта муваффациятга эришиши учун, аввало, цозирги жацон хужалик тизими ва

V /■ V

унинг аирим таркибии элементлари ривожланиши-нинг цонуниятлари ва тенденцияларини батафсил урганиш керак.

Халкаро валюта фонди (ХВФ) мута-хассисларининг тах,лилига кура, XXI асрнинг якин 15-20 йилида жах,он иктисодиёти глобаллашувининг ку-чайиши иктисодиёт ривожланиши-нинг асосий тенденцияси булади. Бу жараён ХХ асрнинг охирида бошлан-ган эди. Мутахассислар бу феноменни «товарлар, хизматлар ва халкаро капитал окимлари трансчегаравий тран-закциялари х,ажми ва хилма-хиллиги ошиб бориши натижаси, шунингдек, технологиялар узаро алокадорлиги туфайли бутун дунё мамлакатла-

ри иктисодий узаро боFликлигининг кучайиши»1 деб таърифладилар.

Шунинг учун мамлакатимиз миллий иктисодиёти бозор трансформация-си ва жах,он хужалик алокалари ти-зимида интеграциялашув боскичини уташ жараёнида, бозор ислох,отлари туфайли бошка мамлакатлар билан фаол савдо, транспорт, молиявий ва илмий-техникавий х,амкорликни амалга оширмокда. У эндиликда за-монавий халкаро иктисодий муно-сабатларнинг мураккаб тузилмаси-га кириб бормокда. Бу муносабатлар х,ар бир миллий иктисодиёт учун аник

1 World Economic Outlook. May 1997. Р. 45.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

самаралар келтиради. Шунингдек, у жиддий салбий окибатларга олиб ке-лиши х,ам мумкин.

2008 йилда руй берган молиявий-иктисодий инкироз бунга мисол була олади. Шу нуктаи назардан х,ам, ушбу глобал иктисодий тизим конуниятлари ва унинг янада ривожланиш тенден-цияларини билиш Узбекистон мил-лий иктисодиёти учун жуда зарурдир. Хар кандай дастурлар, унинг жах,он иктисодий маконига интеграциялашу-ви стратегиясини ишлаб чикишнинг зарурий шарт-шароитлари булиб, глобал иктисодий тизим конуниятлари ва унинг ривожланиши тенденциялари инобатга олиниши керак.

Иктисодий ривожланаётган мамла-катлар ва утиш даври иктисодиётига эга мамлакатларнинг транспорт тар-моFини ривожланган давлатлар да-ражасига етказиш максадида хизмат курсатиш сох,асига йуналтириладиган узок муддатли чет эл инвестицияла-ри биринчи даражали ах,амиятга эга. Халкаро инвестицияларнинг ушбу тури капитал импорт киладиган мам-лакатни карздор килиб куймайди. Шунингдек, миллий иктисодиётга йуналтириладиган инвестициялар уму-мий х,ажмига жуда катта х,исса кушиб, мах,сулотлар экспортини ривожланти-риш ва импортга карамликни камай-тиришга кумаклашади.

Энг мух,ими, самарали капитал им-порти узи билан илFор техника ва технологияни, юкори даражали ме-нежмент ва маркетинг тажрибаси-

ни, жах,он микёсидаги кенг амалий алокаларни х,ам олиб келади.

Натижада капитал импорт киладиган мамлакат иктисодий ривожини тез-лаштиради. Унинг экспорт салох,ияти кенгаяди. Жах,он иктисодиётига инте-грациялашуви тезлашади. Бундан ка-питални олиб кетадиган компаниялар х,ам манфаатдор буладилар. Чунки шу йул билан янги савдо бозорлари-ни узлаштириб, тобора купрок фойда оладилар. Шунга мувофик, уз мамла-катлари давлат бюджетлари даромад-ларини купайтирадилар.

Тадкикотлар тах,лили шуни курсат-мокдаки, якин ун йиллар ичида бе-восита чет эл инвестициялари шак-лидаги халкаро капитал окимлари х,ажми ошади1. Уларнинг х,ажми жа-дал ошиб келмокда ва 2010 йилда 1,8 триллион АК.Ш долларини ташкил этди (2009 йилга нисбатан 18 фоиз

V V \ Т I/ и V V

купайди)2. Кейинги ун йилликда хори-жий капиталга талаб унинг таклифига караганда анча ошиб бормокда.

Юкоридаги мулох,азаларни х,исобга олган х,олда, башорат килинадиган даврда бевосита чет эл инвестиция-ларини олувчилар сифатида ривожланган мамлакатлар улуши мунтазам равишда камайиб боради. Ривожланаётган мамлакатлар, х,озирги утиш даври иктисодиётига эга мамлакатлар улуши эса ошиб боради. Россия Фан-

1 Мировая экономика: нарастающий процесс глобализации (прогноз на 2000-2015 годы). - М.: ИМЭМО РАН, 1998. -С. 5.

2 «Деловой партнер Узбекистана», 2007, №39. -С. 4.

30 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ ч_/

1-жадвал. Жахондаги мамлакатлар уч гурухи уртасида янги чет эл инвестициялари окимининг

бевосита таксимланиши1 (якунга нисбатан фоизларда)

Мамлакат гурухлари 2000 2005 2010 2015

Ривожланган мамлакатлар 60,0 54,7 48,6 41,1

Ривожланаётган мамлакатлар 35,0 39,0 43,3 48,1

Утиш даври иктисодиётига эга мамлакатлар 4,9 6,3 8,1 10,5

лар академиясига карашли ИМЭМО институти олимлари амалга оширган бахолаш хисоблари 1-жадвалда кел-тирилган.

Бунинг сабаби шундаки, куплаб ри-вожланаётган мамлакатлар уз куч-харакатларига таяниш стратегияси-дан иктисодий очиклик ва жахон иктисодиётига фаол кушилиш то-мон кескин бурилдилар. Янги ша-роитда уларнинг уз жамFармалари етарли эмаслиги аён булиб, улар фаол равишда чет эл капиталидан фойдаланмокдалар. Бу айникса, Осиё ва Африкада жадал равишда ошмокда. Марказий ва Шаркий Европа мамла-катлари миллий иктисодиётининг ях-шиланиши хам вазиятни узгартира бошлади. Бу холат мамлакатимизда хам руй бера бошлади. Малакатимиз-нинг ривожланаётган минтакалардаги мамлакатлар билан ракобатда чет эл капиталини олувчи сифатида эгаллай-диган ракобатчилик мавкелари оша борди.

Мамлакатимизда 2010 йилда 2009 йилга нисбатан 13,6 фоизга куп - 9 миллиард 700 миллион АК.Ш дол-ларига тенг микдордаги инвести-

1 Мировая экономика: нарастающий процесс глобализации (прогноз на 2000-2015 годы). - М.: ИМЭМО РАН, 1998. -С. 61.

циялар узлаштирилди. Бу ялпи ички махсулотнинг 25 фоизини ташкил этган. Аммо хозирги кунда ишлаб чикариш максадларига йуналтирилган чет эл инвестицияларидан самарали фойдаланишимиз зарурлиги куриниб турибди.

Узбекистон Республикаси Прези-денти И.А.Каримовнинг 2011 йил 21 январда 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажли-сидаги маърузасида: «Ушбу инвести-цияларнинг салкам 72 фоизи ишлаб чикариш корхоналарини барпо этиш-га, жумладан, 38 фоизга якини асбоб-ускуна ва илFор технологиялар сотиб олишга йуналтирилди. Шу борада-ги умумий куйилмалар хажмида хо-рижий инвестициялар ва кредитлар улуши 28,8 фоизни, туFридан-туFри хорижий инвестициялар микдори эса 2 миллиард 400 миллион дол-лардан зиёдни ташкил этди. Барча молиявий манбалар хисобидан техник ва технологик кайта жихозлаш учун йуналтириладиган инвестициялар хажми 3 миллиард 800 миллион

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

2-жадвал. Узбекистон ялпи ички мах,сулотининг баркарор усишини таъминлаш учун транспорт

тизимига сарфланган инвестиция микдори1

Т.р. Курсаткичлар 2008 йил 2009 йил 2010 йил

1 Ялпи ички мах,сулот х,ажми, млрд. сум 28190,0 30474,0 33064,2

2 Транспорт тизимига йуналтирилувчи инвестиция микдори, млрд. сум. 1758,1 3470,1 5476,3

3 Умумий инвестиция х,ажмига нисбатан фоизда 18,7 27,6 28,9

доллардан ошгани ёки 2010 йилдаги барча капитал куйилмаларнинг 37,5 фоизини ташкил этгани принципиал мух,им ах,амиятга эгадир»2, деб таъ-кидлади.

Транспорт ва коммуникация инфра-тузилмасини ривожлантириш буйича лойих,аларни амалга оширишга йуналтирилган маблаFлар инвести-циялар умумий х,ажмида мух,им урин эгаллади. Узбекистон Республикаси ялпи ички мах,сулотининг баркарор усишини таъминлаш учун транспорт тизимига сарфланиши зарур булган инвестиция микдори сунгги йилларда мамлакат ялпи ички мах,сулотининг усишини таъминлайдиган даража-да булганлиги 2-жадвалда намоён булади.

Шу сабабли, минтака иктисодиётига нафакат ички инвестицияларнинг куйилишини, балки ташки инвестицияларнинг киритилишини х,ам жадал-

1 Транспорт и связь в Узбекистане. Статистический сборник. - Т., 2010. -С. 66.

2 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижти-моий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мух,им устувор йуналишларга баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2011 йил 22 январь.

лаштириш зарур. Шу нуктаи назар-дан, минтакада мах,аллийлаштириш дастурини ишлаб чикиб, хорижий инвестицияларни иктисодиётга жалб этиш имкониятларини кенгайтириш зарур. Бу эса транспорт тармоFининг куйидаги жих,атларига алох,ида эъти-бор беришни талаб килади:

- фойдаланиш самарасиз булган ёки тижорат талаби булмаган асосий воситалардан воз кечиш, яъни уларни сотиш ёки иккиламчи хом ашё ёки товар моддий зах,иралар сифатида иш-латилиши натижасида кушимча ин-вестициялаш манбаларини вужудга келтириш;

- тижорат талаби мавжуд транспорт воситаларидан халк хужалигининг транспорт хизматига булган талаби-ни максимал кондириш, инвестицияларни айланма маблаFларга самарали жалб этиш лозимдир.

Юкоридаги фикрлардан келиб чиккан х,олда шуни таъкидлаш ло-зимки, инвестицияларсиз иктисодий кийинчиликларни тезда х,ал этиш, иктисодий усишга эришиш, иж-тимоий самаранинг усишини ва макроиктисодий баркарорликни таъ-минлашнинг имкони мавжуд эмас.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

32 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

ч_

Истеъмол, жамгариш ва инвестиция уртасидаги узаро богликлик

Д.Кейнснинг истеъмол назарияси:

1. Истеъмолга чегаравий мойиллик О дан катта ва 1 дан кичик.

2. Даромадлар усиши истеъмол ва даромадлар муносабатини кичрайтиради.

3. Истеъмолни белгиловчи а соси й омил даромад х,исобланади.

Даромад

Келишилган даромад

Жамгаришга мойиллик миллий даромадга таъсир килади: а^олининг жамгармаси канчалик катта булса, шунча мультипликатор кичик булади, шу х;ажмдаги ЯММнинг инвестицияга айланиши

АРС+АРБ=1 МРС+МР5=1 МРС=1-МР5

Уй хужаликлари даромадлари У Истеъмол ва жамгариш ч омиллари ]

Нарх даражаси У Уй хужаликларининг тупланган бойликлари |

Истеъмолчилар карздорлиги

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 33

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 18 ноябрдаги «Иктисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий баркарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПФ-4053-сонли Фармони.

2. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг энг мух,им устувор йуналишларига бaFишлaнгaн Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2010 йил 30 январь.

3. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация килиш ва куч-ли фукаролик жамияти барпо этиш - устувор максадимиздир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2010 йил 28 январь.

4. Каримов И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т: «Узбекистон», 2009. -56-б.

5. Каримов И.А. Энг асосий мезон - х,аёт х,акикатини акс эттириш. -Т.: «Узбекистон», 2009. -24-б.

6. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари» номли асарини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: «Иктисодиёт», 2009. -120-б.

7. Бекмуродов А.Ш., Fафуров У.В. Узбекистон - иктисодиётни модер-низациялаш х,амда ислох,отларни чукурлаштиришнинг янги ва юксак боскичи йулида. - Т.: «Иктисодиёт», 2008. -126-б.

8. Узбекистон иктисодиётни либераллаштириш ва модернизациялаш йулида. Экспресс-проспект (Бекмуродов А.Ш., Беркинов Б.Б., Усмонов Б.Б., Хамидов О.М., Fафуров У.В. ва Неъматов И.У.). - Т.: «Иктисодиёт», 2009. -5-б.

9. Шодмонов Ш.Ш., Баубекова Г.Д., Халикова Г.Т. Инновационные методы обучения в экономическом образовании. - Т.: «Фан», 2003.

10. Шодмонов Ш. Бозор иктисодиётига утишда пулнинг янги мазму-ни ва роли. // «Бозор, пул ва кредит», 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.