Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ВЕНЧУР МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ЯНГИ МОДЕЛЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ВЕНЧУР МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ЯНГИ МОДЕЛЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
294
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновациялар / венчур капитал / венчур фонд / краудфандинг. / инновации / венчурный капитал / венчурный фонд / краудфандинг.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ашурова Насиба Батировна, Атамурадов Шерзод Акрамович

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида юқори технологияларга асосланган соҳалар ҳамда инновацион лойиҳаларни ривожлантириш учун қўшимча молиявий ресурсларга эхтиёж сезилади. Ушбу мақолада таваккалчилик инвестицияларини молиялаштиришнинг анъанавий ҳамда замонавий манбалари кўриб чиқилмоқда. Тадқиқот мақсади бўлиб краудфандингга асосланган венчур молиялаштиришнинг муқобил воситалари имкониятларини баҳолаш бўлиб ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ НОВЫХ МОДЕЛЕЙ ВЕНЧУРНОГО ФИНАНСИРОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В связи с модернизацией экономики возникает необходимость дополнительных финансовых ресурсов на развитие высокотехнологичных сфер деятельности и инновационных проектов. В статье рассмотрены традиционные и новые источники финансирования рисковых инвестиций. Целью исследования является оценка возможностей развития альтернативных инструментов венчурного финансирования на основе краудфандинга.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ВЕНЧУР МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ЯНГИ МОДЕЛЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

Ашурова Насиба Батировна,

Навоий давлат кончилик институти доценти, иктисод фанлари доктори Атамурадов Шерзод Акрамович,

Навоий давлат кончилик институти мустакил тадкикотчиси

ВЕНЧУР МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ЯНГИ МОДЕЛЛАРИ РИВОЖЛАНИШИ

УДК: 336.647

АШУРОВА Н.Б., АТАМУРАДОВ Ш.А. УЗБЕКИСТОНДА ВЕНЧУР МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ЯНГИ МОДЕЛЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Иктисодиётни модернизациялаш шароитида юкори технологияларга асосланган сохалар хамда инновацион лойихаларни ривожлантириш учун кушимча молиявий ресурсларга эхтиёж сезилади. Ушбу маколада таваккалчилик инвестицияларини молиялаштиришнинг анъанавий хамда замонавий манбалари куриб чик,илмок,да. Тадк,ик,от мак,сади булиб краудфандингга асосланган венчур молиялаштиришнинг мукобил воситалари имкониятларини бахолаш булиб хисобланади.

Узбекистонда инновацион сохани шакллантириш ва ривожлантириш максадида кичик биз-несни куллаб-кувватлаш буйича хулосалар берилган. Куп сонли кишилардан юкори таваккалчи-ликка асосланган янги истикболли лойихаларга жалб этиш имконияти мавжудлиги сабабли крауд-фандинг ривожланган мамлакатларда кенг таркалган мукобил молиялаштириш манбаларидан бири булиб хисобланади. Краудфандинг тизимининг ривожланиши ва илFор инвестицион лойихаларни куллаб-кувватлашга каратилган йуналишлари тахлил килинди. Жахон тажрибасидан солиштирма тавсифланди, муаммонинг хукукий аспектлари куриб чик,илди. Тадк,ик,от натижаларига кура венчур молиялаштиришнинг янги моделларини миллий ик,тисодиётимизга жорий к,илишга тусик, булаётган муаммолар урганилди, сохани ривожлантириш истикболлари куриб чикилди.

Таянч иборалар: инновациялар, венчур капитал, венчур фонд, краудфандинг.

АШУРОВА Н.Б., АТАМУРАДОВ Ш.А. РАЗВИТИЕ НОВЫХ МОДЕЛЕЙ ВЕНЧУРНОГО ФИНАНСИРОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В связи с модернизацией экономики возникает необходимость дополнительных финансовых ресурсов на развитие высокотехнологичных сфер деятельности и инновационных проектов. В статье рассмотрены традиционные и новые источники финансирования рисковых инвестиций. Целью исследования является оценка возможностей развития альтернативных инструментов венчурного финансирования на основе краудфандинга.

Сделан вывод о необходимости поддержки малого бизнеса с целью формирования в Узбекистане инновационной экономики. Обосновано выделение краудфандинга как одной из распространенных альтернативных форм финансирования в развитых странах благодаря возможностям привлечения финансирования от большого количества людей в высокорисковые новые перспективные проекты. Проведен ретроспективный анализ развития системы краудфандинга и его направленности на поддержку передовых инвестиционных проектов. Приведена сравнительная характеристика мирового опыта, рассмотрены правовые аспекты вопроса. Выявлены тенденции развития

института краудфандинга. По результатам исследования систематизированы проблемы, ограничивающие внедрение новых моделей венчурного финансирования в нашей экономике, и рассмотрены перспективы его развития.

Ключевые слова: инновации, венчурный капитал, венчурный фонд, краудфандинг.

ASHUROVA N.B., ATAMURADOV SH.A. DEVELOPMENT OF NEW VENTURE FINANCING MODELS IN UZBEKISTAN

There is discussed in the article modernization of economy and states that there is a need for additional financial resources for the development of high-tech industries and innovation projects. The paper deals with traditional and new sources of funding for risky investments. The author evaluates the potential for developing alternative tools of venture capital financing on the basis of crowd funding.

Concluded that it is necessary to support small businesses in order to create an innovation economy in Uzbekistan. Crowd funding is considered as one of the most common alternative forms of financing high-risk new projects in developed countries due to its ability to attract funding from a large number of people. A retrospective analysis of the development of the crowd funding system and its focus on supporting new investment projects is given. Comparative characteristics of the world experience and the legal aspects of the issue are considered. Development trends of crowd funding are presented. The study systematizes the issues that restrict the introduction of new models of venture capital financing in Uzbekistan and discusses the prospects for its development.

Keywords: innovation, venture capital, venture capital fund, crowd funding.

Кириш.

Сунгги йилларда Узбекистонда бевосита дав-лат рах,бари томонидан демократик ва х,ук,ук,ий жамият куриш х,амда ижтимоий-иктисодий ривожланиш стратегияси белгилаб берилди, тараккиётнинг узига хос стратегияси ишлаб чикилди. Жамият х,аётининг барча жабх,аларида эркинлаштириш, таркибий к,айта куриш ва модер-низациялашга йуналтирилган туб ислох,отлар амалга ошириб келинмокда.

Мамлакатимиз Президенти уз маърузалари ва фармонларида миллий иктисодиётни модернизация килиш ва уни янгидан саноатлашти-риш, уни инновацияли ривожлантириш йулига утказиш вазифаларини олдимизга куймокда. Шу максадда мамлакатимизда 2017 йилда Узбекистан Республикаси Инновацион ривожланиш вазир-лиги ташкил этилди. Мазкур вазирлик томонидан инновацион иктисодиётга утиш учун зарур булган институционал ва меъёрий-х,ук,ук,ий асос-ларни шакллантириш, илмий тадк,ик,отлар натижа-ларини тижоратлаштиришга йуналтириш буйича бир катор ишлар амалга оширилди. Аммо шунга карасдан, илмий муассасаларнинг бугунги кун талабларига мос равишда фаолият юритиши, инновацион ишланмаларни тижоратлаштириш ва ишлаб чикаришга жорий этиш буйича олиб борилаётган ишлар давомида бир канча муам-моларни х,ам кузатишимиз мумкин. Шунинг учун х,ам Узбекистан Республикасини 2019-2021 йил-

ларда инновацион ривожлантириш Стратегия-сининг устувор йуналишларидан бири сифатида илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишларига сарфланадиган давлат харажатларини купайтириш ва 2021 йилга к,адар бу курсаткични ялпи ички мах,сулот х,ажмининг 0,8 фоизига етка-зиш белгиланган1.

Шунингдек мамлакат ик,тисодиётининг модернизация килиниши муносабати билан юк,ори тех-нологияларга асосланган фаолият сох,алари ва инновацион лойих,аларни ривожлантириш учун кушимча молиявий ресурсларига эхтиёж пайдо булмокда. Ушбу мак,олада таваккалчиликка асосланган инвестицияларнинг анъанавий ва замо-навий манбалари куриб чикилган булиб, вен-чур молиялаштиришнинг мук,обил воситаларини ривожлантириш имкониятларини бах,оланади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Инновацион фаолиятни ташкил этиш х,амда молиялаштириш, инновацион бошк,арув усулла-рини такомиллаштириш масалалари мамлакатимиз, Мустакил Давлатлар Хамдустлиги ва хори-жий давлатлар иктисодчи олимлари томонидан назарий х,амда илмий нук,таи назаридан урганиб чикилмокда.

1 Узбекистан Республикаси Президентининг "20192021 йилларда Узбекистан Республикасини инновацион ривожлантириш Стратегиясини тасдик,лаш туFрисида"ги 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сонли Фармони. - https://lex.uz/ru/docs/3913188 (Электрон манба. 2020 йил 10 мартда мурожааат этилган).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Жумладан, иктисодиётни инновацион ривож-ланиши ва инновацион фаолиятни молиявий таъминлаш масалалари тадкикоти хорижлик олимлардан Лундвалл Б, Менш Г., Портер М., Солоу Р., Тоффлер Э., Фримен К., Шумпетер Й. ва бошкаларнинг илмий ишларида уз ифодасини топган.

Иктисодиётнинг инновацион ривожланишида инсон капитали ва бошка омиллар ролини оши-ришга каратилган тадкикотлар МДХ мамлакат-лари олимларидан А.Виролайнен, Е.Игнатущенко, И.Мельникова, А.Нечаев, И.Родионов, Ю.Рюмина, Т.Тумина, Р.Фатхутдинов кабиларнинг илмий ишлари баFишланган. Миллий иктисодиётни инновацион ривожланишининг айрим жихатлари мамлакатимиз иктисодчи олимларининг илмий тадк,ик,отларида хам караб чикилган. Булар жум-ласига Бегалов Б.А., Вахабов А.В., Пардаев М.К,., Воронин С.А., Гаибназарова З.Т., Кадиров А.А., Махкамова М.А, Назарова Р.Р., Хамидулин М.Б., Юлдашев Ш.Г. ва бошкаларнинг илмий ишларини киритиш мумкин.

Ушбу иктисодчи олимларнинг илмий ишларида миллий иктисодиётнинг инновацион ривож-лантиришнинг илмий-назарий ва методоло-гик асосларини такомиллаштиришнинг айрим жихатлари ёритилган. Аммо хозирги кунда ишлаб чикарилаётган инновацион махсулот хажмини оширишнинг асосий омили булган инновацион фаолиятни молиявий таъминлашни такомиллаш-тириш буйича комплекс тадкикот мавжуд эмас. Буларнинг барчаси миллий иктисодиётнинг инновацион омиллар асосида ривожланиш йулларини тадкик этиш ва уларни молиявий таъминлаш-нинг илмий-назарий ва методологик асосларини такомиллаштириш буйича чукур тадкикотларни амалга оширишни, буларни мамлакатимиз ама-лиётига тадбик килиб инновацион иктисодиётни шакллантириш жараёнларини жадаллаштириш лозимлигини талаб килади.

Тадк,ик,от методологияси.

"Венчур молиялаштириш" тушунчасининг куплаб таърифлари мавжуд. Ушбу таърифлар буйича тухталиб утмасдан, факат венчур молиялаштириш хусусияти компанияга унинг устав сар-моясидаги улуши урнига пул маблаFини таклиф килишдан иборат эканлигини тушунтириш билан чекланамиз. Бу уз навбатида уз ривожланишининг бошланFич даврида юкори таваккал хисобланган бизнеснинг ривожланишига ёрдам беради.

Венчур бизнесининг ватани АКШ даги Кремний водийси булиб, у ерда 1957 йилда биринчи марта ташкиллаштириш ёки тузилиш боскичида булган ва янги истикболли технологияларни яратишга каратилган кичик хамда урта фирмаларни тавак-калли инвестициялаш учун пул маблаFларини туплаш усули кулланилган эди. Венчур молиялаштириш механизми туфайли Кремний водийсида Kleiner Perkins Caufield & ffyers, Sequoia, MayField, GreyLock каби машхур фирмалар пайдо булди1.

Бугунги кунга келиб АКШ даги венчур капитали бозори узининг хажми буйича энг катта хисобланади. Шунингдек, венчур инвестициялар туфайли Microsoft, Intel, Apple Computers, Compaq каби компаниялар илк боскичларда вужудга келишган ва компьютер сохасининг жахондаги етакчиларига айланишган2.

Fарбий Европада венчур капитали 1970 йил-ларда пайдо булиб, бирок факат кейинги ун йил-ликлардагина фаол ривожлана бошлади. Венчур сармояси пайдо булганга кадар Fарбий Европада хусусий тадбиркорлар акционерлик капитали-нинг оддийгина молиялаштириш манбаларидан махрум эдилар. 1980 йилларнинг урталаридан бошлаб Fарбий Европа сармоячилари узлари учун анъанавий булган белгиланган даромадли активларга тобора камрок сармоя киритган холда, акцияларга инвестициялаш имкониятларидан тобора кенгрок фойдалана бошлашган. Fарбий Европада венчур инвестициялаш буйича етакчи булиб илгари ва хозирда дунёнинг энг кадимги ва кучли молиявий маркази булган Буюк Британия хисобланади3.

Бутун дунёда охирги 20-30 йилда кузатилаёт-ган венчур инвестициялашнинг тезкор ривож-ланиши венчур капитали бозорларининг кескин усишига олиб келди4.

Венчур бизнеси, сармояни киритишнинг юкори тавакаллиги натижасида илк боскичларда кичик инновация корхонларининг карийб ягона молиявий манбаси хисобланади.

1 Lee, Chong Moon; Miller, William F.; Hancock, Marguerite Gong; Rowen, Henry S. 2000. The Silicon Valley Edge: A Habitat for Innovation and Entrepreneurship

2 История развития венчурных инвестиций. URL: https://investprofit.info/venture-world/

3 Перспективы краудфандинга: в США - закон, в России - мошенничество. URL: http://russia-business.ru/ page/show/articles/business-ideas/20131801.html.

4 История развития венчурных инвестиций URL: https://investprofit.info/venture-world/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Мамлакатимиз ик,тисодиётининг модернизация к,илиниши муносабати билан юкори тех-нологияларга асосланган фаолият сохалари ва инновацион лойихаларни ривожлантириш учун кушимча молиявий ресурсларига эхтиёж пайдо булмокда. Ушбу маколада таваккалчиликка асосланган инвестицияларнинг анъанавий ва замона-вий манбалари куриб чикилган булиб, мамлака-тимизда краудфандинг1 асосидаги венчур моли-ялаштиришнинг мукобил воситаларини ривожлантириш имкониятлари бахоланди.

Маълумки, хозирги кунларда мамлакати-мизда инновацион иктисодиётни шакллантириш ва ривожлантириш максадида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятини куллаб-кувватлашга доир бир канча дастурлар устида иш олиб борилмокда. Шулардан бири краудфандинг услубида молиявий маблаF йиFишга асосланган инвестициялашга каратилган тадбир-лардир.

Краудфандинг - куп сонли инвесторларнинг маблаFларини юкори таваккалчиликка асосланган янги истик,болли лойихаларга жалб килиш имконияти булиб, бу ривожланган мамлакат-ларда молиялаштиришнинг энг кенг таркалган мукобил шаклларидан бири сифатида асосла-нади. Краудфандинг тизимининг ривожланиши ва унинг илFор инвестициявий лойихаларни к,уллаб-к,увватлашга йуналтирилганлиги буйича тадкикотлар олиб борилмокда.

Уз маърузалари ва фармонларида мамлакатимиз Президенти миллий иктисодиётни модернизация килиш ва уни янгидан ислох килиш, инновацион ривожлантириш йулига утказиш вазифа-ларини олдимизга куймокда. Бугунги кунда бутун жахонда булгани каби Узбекистонда хам мам-лакатимизга хомашё экспортига боFлик1ликдан халос булиш ва бугунда тупланиб колган техно-логик к,олок,ликни енгиб утишга ёрдам берадиган ик,тисодий ривожланишнинг янги моделига утиш муаммолари долзарб булиб колмокда. Инвестицияларнинг янги ишлаб чик,аришларни ривож-лантиришга жалб этишни таъминлашга кодир булган миллий молиявий-инвестиция тизимини шакллантиришнинг истик,болли йуналишлари ора-сида янги технологик тартибнинг ишлаб-чикариш-технологик комплекслари, шунингдек уларнинг

1 crowd funding (ингл. - купчиликдан маблаF) куп одамлардан (юридик шахслардан) жуда оз микдордаги пул й^иш оркали (одатда Интернет оркали) лойиха ёки корхонани молиялаштириш амалиёти (Мухарр.).

махсулотларини истеъмол килиш сохаларини яра-тиш ва ривожлантириш лойихаларини молиялаштириш институтларини шакллантириш ажралиб туради.

Шундай чоралардан бири булиб венчур бизнеси ва у оркали молиялаштириш модели хисобланади. Бирок, венчур молиялаштиришнинг, айникса инновация сохасидаги жозибадор-лигини яратишда бош менеджер сифатида дав-лат асосий роль уйнайди.

Венчур бизнеси сармояни киритишнинг юкори тавакаллиги натижасида илк боскичларда кичик инновация корхонларининг карийб ягона молиявий манбаси хисобланади.

Таваккалли инвестицияларни молиялаштиришнинг анъанавий манбалари булиб куйидагилар хисобланади: хусусий инвесторларнинг (business angels), инвестицион институтлар (corporate investors), пенсия жамFармалари (pension funds), сугурта компаниялари (insurance companies), турли хукумат агентликлари ва халкаро ташки-лотлар. ХХ асрнинг 70-80 йилларида шундай ком-панияларнинг акциялар пакетини сотиб олишга каратилган акционерлик капитали (private equity fund)^ турридан-т^ри инвестициялаш фондлари; компаниянинг активлари ишлатилиши устидан тулик, назоратни кулга киритиш оркали акциялар пакетини сотиб олиш (молиялаштириш)ни амалга оширувчи кайта сотиб олиш фондлари; компа-нияларни бевосита фонд бозорларига чикишдан олдин инвестициявий молиялаштиришга ихти-сослашган мезонинли фондлар (mezzanine fund). Хозирги вактда АК.Ш даги туFридан-туFри инвестициялаш фондларининг жами капитали венчур фондларининг капиталидан 4-5 баравар ортиб кетган. Натижада венчурли инвестициялашнинг икки боскичли схемаси ишлайди: венчур капитали лойиханинг бозорга чикишининг бошлантич боскичларида фойдаланилади,сунгра туFридан-турри инвестициялаш фондларининг мабларлари жалб килинади. Венчур бизнесининг ривожлани-шида энг юкори натижаларга эришиш ва ташаб-бускорлик туфайли кичик ва урта тадбиркорлик-нинг ахволи мухим ахамиятга эга. Кичик бизнес узининг махсулот ва технологияларини такомил-лаштириш учун маблаFларининг анча катта улу-шини сарфлайди. Замонавий бозор иктисодиётига эга булган купгина давлатларда кичик ва урта кор-хоналар миллий даромаднинг ярмидан тортиб туртдан уч кисмигача булган даромадни беради

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-расм. Инновацион фаолиятни инвестициялаш манбалари таснифи1

ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШ МАНБАЛАРИ

\ /

Максадли

кайтарилмайдиган

манбалар

/ \

\ / \ /

Карз Улушли

муносабатларига таъминлаш

асосланган манбалари

/ \ / \

J ь i 1

1 г 1 г

- банк кредити;

- лойихавий молиялаштириш;

- лизинг;

- факторинг;

- форфейтинг;

- облигациялар эмиссияси.

У

- акциялар эмиссияси;

- венчурли молиялаштириш;

- тугридан-тугри хорижий инвестициялар.

У

- давлат бюджети маблаглари;

- давлат ва халкаро грантлар;

- корхонанинг уз маблаглари;

- буюртмачилар маблаглари;

- хомийлар маблаглари.

___V

ва иктисодий усишнинг энг мух,им двигатели х,исобланади.

Замонавий бизнеснинг самарадорлиги, мам-лакат иктисодиётининг самарадорлиги каби, биринчи навбатда инновацияларга боглик булади. Хозирги вактгача инновацияларни моли-ялаштиришнинг бор-йу^и иккита усули мавжуд эди. Биринчиси: компаниялар утказилаётган тадкикотлар ва ишланма№&0]ларга маблаглар (шахсий ёки карзга олинган)ни инвестицияла-ган. Иккинчиси: R&D га инвестициялар компа-нияларнинг узлари томонидан эмас, балки вен-чур инвесторлари томонидан амалга оширилади; улар узларининг венчур (таваккал) капиталини компанияларнинг венчур лойих,аларига киритар, бунинг эвазига эса ушбу компанияларнинг капи-талида тегишли улушга эга булишарди.

Постиндустриал иктисодий тизимда хизмат курсатиш сохаси билан биргаликда саноатнинг юкори технологик тармокларини ривожлан-тириш, ЯИМ ва экспорт таркибида юкори тех-

1 Шадиева Д. "Миллий иктисодиётнинг инновацион ривожланишини инвестициялашнинг назарий асосла-рини такомиллаштириш" мавзусидаги Иктисод фан-лари буйича фалсафа доктори (Doctor of Philosophy) диссертацияси автореферати.

нологик мах,сулотлар улушини ошириш оркали инновацион ривожланиш йулига утилади. БМТ таркибидаги UNCTAD ташкилотининг таснифига биноан махсулот ишлаб чикариш умумий хара-жатларининг 3,5 фоиздан ор^и илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишларига (ИТТКИ) га сарфланган булса бундай мах,сулотлар юкори технологик х,исобланади2. Демак юкори техно-логик ва инновацион мах,сулотлар чикаришни кенгайтириш учун илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишларини ривожлантиришга инвестицияларни кенгрок, жалб этишимиз зарур. Мазкур фаолиятни инвестициялашнинг узига хос хусусиятлари куйилган маблаFларнинг юкори хатарлилиги ва юк,ори даромад олиш имконияти х,исобланади (инновацион лойих,а муваффак,иятли амалга оширилган холда). Инновацион мах,сулотни яратишнинг турли боскичларини инвестициялашда инвесторларнинг иштирок этиш истаги талаб килинаётган маблаF х,ажмига эмас, балки келгусида сарфланадиган маблаFларнинг ноаниклик ва риск даражасига боFлик булади, шунинг учун х,ам инновацион мах,сулотни яра-

2 Product by technological categories (SITC Rev. 3 based on Lall); http://unctad.unctad.org/EN/Classifications.html ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

тишнинг дастлабки боск,ичларида олимлар асосан уз даромадлари ва жамFармаларини ишлатиш-ларига туFри келади. Шунингдек инвестициялаш давлат бюджети, банк кредитлари ва бошк,а ман-балардан хам амалга оширилади. Биз утказилган тадк,ик,отлар курсатишича инновацион фаоли-ятни инвестициялаш манбаларини маблар кири-тиш шартлари буйича учта катта гурухга булинади (1-расм).

Мак,садли кайтарилмайдиган манбалар мабларни берараз, аник, максадларга ва кайтариб бериш шартисиз берилиши билан ажралиб турадилар. Уларга давлат бюджети маблаFлари, халк,аро ва махаллий грантлар, буюртмачилар, хомийлар хамда корхонанинг уз маблаFлари киради. Карз муносабатларига асосланган манбалар эса муддатлилик, туловлилик, кайтаришлик тамойилларига таянади. Улушли инвестициялаш аввалги иккита манбадан фойдаланиб булмайдиган холларда жалб килинади ва бунда инновацион лойиха унинг яратувчилари ва ташки инвесторлар (венчурли фондлар, акция эгалари, хорижий инвесторлар ва бошк,алар) хамкорлигида амалга оширилади.

Венчур молиялаштириш тизимида инвестор-ларнинг икки гурухи ажралиб туради: корпора-тив (жамоавий) ва шахсий венчур инвесторлари.

Шахсий венчур инвестициялаш сохасида молиялаштиришнинг энг янги воситаларидан бири - бу краудфандинг булиб, ушбу тушунча инглизча crowd- омма ва funding- молиялаштириш сузларидан келиб чик,к,ан ва оммавий моли-ялаштиришни англатади. Бошкача айтганда, бу инсонларнинг жамоавий узаро хамкорлиги булиб, улар бошк,а одамлар ва ташкилотларнинг ташаб-бусларини куллаб-кувватлаш учун одатда Интернет оркали ихтиёрий равишда узларининг пул ва бошк,а ресурсларини бирлаштиришади. Бунда ушбу лойихаларнинг кенг максадли эканлиги таъкидланмокда: хайр-эхсон (табиий офатлар-дан жабр курганларга ёрдам, ишкибозлар томо-нидан куллаб-кувватлаш), сиёсий кампаниялар, стартап-компаниялар ва кичик бизнесни молиялаштириш, IT-технологиялар ва эркин дастурий таъминотни куллаб-кувватлаш ва хоказолар.

Барча сервисларнинг ишлаш модели тахми-нан бир хил. Лойиха муаллифлари бепул асосда узларининг ташаббусларини чоп этишади, тупланиши зарур булган маблаF ва муддатни курсатишади. Донорлар (хомийлар) лойихани амалга ошириш учун исталган маблаFни кири-

тишади ва келажакда киритилган маблаF учун товар намунаси, барча учун очик сотилмайди-ган моделнинг намунаси, фойдадан тегишли фоиз, акция куринишидаги фойда ёки лойиханинг ишти-рокчиси сифатида хомийнинг исми ёдга оли-нишини айтмаганда, умуман хеч кандай фойда олмаслиги мумкин. Агар курсатилган муддатда тегишли маблат тупланмаса, пуллар уз эагаларига кайтарилади ва лойиха ёпилади. Хозирги вактда краудфандинг оркали йитиладиган маблатларнинг микдори анча ошган. 2012 йилда Double Fine Adventure ва Wasteland 2 видео уйинлари учун Kickstarter краудфандинг сайти оркали 3,3 миллион ва 3,1 миллион АКШ доллари микдорида маблаF туплашга эришилди. Ушбу лоийхага уз хиссаларини 87 мингдан ортик одамлар кири-тишган. 2011 йилда бутун дунё буйлаб краудфандинг ёрдамида 1,2 миллиард долларга якин маблаF тупланган булса, 2012 йилда эса ушбу курсаткичнинг икки бараварга ортиши башорат килинган эди. Жалб этилган мабларлар бир мил-лиондан ортик лойихаларни куллаб-кувватлаш га сарфланган. Сармояларнинг карийб ярми (49%) нотижорат лойихаларга ишлатилган булса, бор-йуFи 11% карз олиш ва инвесторлари акция ёки фойданинг улушини олган лойихаларга тутри кел-ган. Краудфандинг сайтларнинг факатгина 27% кисми эхсон олиш схемасида ишлайди, колган катта кисми "мукофотлар" моделидан фойдала-нади (47%) 1

Аввалига краудфандинг даволаш ёки укиш учун пул туплашга харакат килган кам сонли тармок фойдаланувчиларидан маблаFларни туплаш сифатида нотижорат лойихалар учун фойдала-нилган эди. Хозирги вактда краудфандинг узини тулаконли молиявий курол - венчурли инвести-циялар манбаси ва микрокредитлаш усули сифатида курсатди. Биринчи марта венчурли молия-лаштиришнинг краудфандинг модели дастурий таъминот яратувчилари томонидан кулланилган эди. Венчурли молиялаштиришни краудфандинг моделининг энг муваффакиятли лойихалари сифатида машхур Mozilla Firefox браузери ва AbiWord матнли процессорни курсатиш мумкин. Бундай модель янги тояни молиявий куллаб-кувватлашнинг энг бошланFич боскичида узини оклайди ва муваффакиятли булади, кейин эса, лойиха юкори фойда курсаткичига чикканда ва таваккал анча камайганда молиялаштиришга

1 https://impex.academy/platforma-kraudfandinga-dlya-startapa/

йирик компаниялар кушилади. Хусусан, юк,орида тилга олинган машхур Mozilla Firefox лойихасига ун йил ичида йирик инвесторлар томонидан киритилган асосий инвестициялар 317 миллион долларни ташкил к,илган булса, ушбу сум-манинг фак,атгина 0,01% хусусий шахслар томонидан киритилган (айнан Fояни хаётга тадбик, к,илиш боск,ичида). Fарбда краудфандингнинг энг муваффак,иятли лойихаси булиб к,арийб 8 миллион доллар маблаF туплаган Cambrian House лойихаси хисобланади. Унинг иштирокчилари узларининг Fояларини омма эътиборига хавола этишади ва хохловчилар бевосита иштирокчига айланишлари ёки унга пул тикишлари мумкин булади.

Дунёда краудфандинг буйича турли лойихалар мавжуд: Crowdrise (хайр-эхсон учун маблаFлар туплаш), Kickstarterи IndieGoGo (ижодий лойихаларни куллаб-кувватлаш), OpenlDEO (Fоя ва коцепцияларни яратиш), 33 needs (ижтимоий тадбиркорлик учун инвестицияларни излаш), ioby (АКШ нинг экология лойихаларини яратиш, молиялаштириш ва уларда иштирок этиш), Start Some Good (ижтимоий йуналиш), Microplace (глобал к,ашшок,лик билан курашиш эхсонларни туплаш), Sparked (кунгиллиларнинг ижтимоий тармоFи), Ushahidi (ахборот олиш ва маълумот-ларни курсатиш учун очик, маълумотларнинг бепул дастурий таъминотини яратиш), Causes (Facebook интеграциясидан фойдаланган холда, НТТ ларга узларининг лойихаларини амалга оши-ришга ёрдам беради), Advert Activist (НТТ лар-нинг рекламаси ва медиа компанияларини яратиш). Mosaic стратапи куёш элементли томлар учун яратилаётган к,опламаларни молиялашти-ришнинг навбатдаги раундини утказди. Компания учун зарур булган 300 минг доллар микдоридаги инвестция бир кун ичида тупланган - одамлар компаниянинг "акцияларини" сотиб олишган (битта акция к,иймати - 25 доллар). Краудфандингнинг аник номи - Equity Crowdfunding (компания (мулкий) акционерлик сармоясининг краудфан-динги). Унинг асосий хусусиятлари куйидагилар: молиявий маблатларни киритиш шакли - инвестиция; маблаFларни к,айтариш шакли (к,айтаришни хамма краудфандинг компаниялари хам кузда тутавермайди) - компания бизнеси муваффак,ият к,озонган такдирда инвестицияларни тулик, к,айтариш (кушимча равишда бенефитлар - молиявий ва номолиявий); пулни бераётган учун мотивация (ундовчи сабаб) - шахсий мотивация ком-

бинацияси (компания ёк,ади), ижтимоий мотивация (компаниянинг бизнеси жамият учун зарур ва фойдали) ва молиявий мотивация.

Краудфандинг инновацияларни молиялаштириш сохасида, шунингдек хар бир сохада ва дунёнинг ривожланган мамлакатларида мавжуд булган рак,обатли курашда хам уйин к,оидаларини узгартиришга к,одир. «GameChanger» - АКШ пре-зиденти Обама краудфандингни шундай деб ата-ган ва 2012 йилда компанияларга краудфандинг ёрдамида 1 миллион долларгача кутаришга имкон берувчи янги к,онунни имзолаган (Jumpstart Our Business Startups Act, ёки JOBSAct)D. Хусусий шах-сларга Equity Crowdfunding орк,али уз дарома-дининг 5 фоизигача инвестициялашга имкон берувчи янги конун, инновацияларга инвестициялар хажмини бир неча бараварга оширишга кодир. Уни кучга киритиш, аввал буни 2012 йил охиригача амалга ошириш кузда тутилган булсада, 2013 йилга кучирилган эди. Мазкур иш учун АКШ нинг к,имматли к^озлар буйича Комиссияси (Sec uritiesandExchangeCommission) жавоб беради ва унга нафак,ат краудфандинг билан шурулланувчи компаниялар (Rockethub, Indiegogo, Kickstarter ва бошкалар.), балки махсус тузилган "краудфандинг адвокатлари" (CFIRA - Crowdfund Intermediary Regulatory Advocates) жамоат ташкилоти хам кумаклашади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

МДХ давлатларидан Россияда биринчи краудфандинг лойихалар 2008 йилда пайдо була бошлаган, аммо жуда секин ва к,ийинчилик билан ривожланган. Уларнинг орасида энг муваффакиятли ва к,изик,арлилари сифа-тида WebMoney тулов тизимига асос сол-ган shareholder.ru ва capitaller.ru интернет-майдончаларини мисол к,илиб келтириш мумкин. Биринчи ресурсда лойиха учун зарур булган маблатни туплаш мумкин булса, иккинчи майдон-чада тупланган маблаFларни инвесторларнинг назорати остида ва к,атъий хисобот асосида сарф-лаш мумкин. Ушбу фаолият учун мулжалланган майдонча муваффак,иятининг энг асосий сабаби - бу сармоя киритувчиларнинг маблаFларни сарфланишини амалда ва хак,ик,ий назорат к,ила олиши хисобланади ва бу яна кушимча инве-сторларни жалб к,илади (shareholder.ru да хар бир сармоячидан 5-10 доллардан юз минглаб доллар микдоридаги маблаFлар йиFилади). Бун-дан ташк,ари бундай сервис асосида молиявий пирамидани куришнинг техник имкониятининг узи булмайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Россияда анча янги лойиха булиб, "ФИНАМ" инвестиция холдинг назорати остида булган E-generator.ru интерактив ижодий тизими томони-дан яратилган "Венчур фабрикаси" хисобланади. "Венчур фабрикаси" - бу юкори даражадаги даромадни кузда тутувчи венчур инвестицияли 1Т лойихаларни амалга оширишга мулжалланган Россия сервисидир. Мазкур холатда краудфандинг халк 1РО форматига эга. Бунда сервис доирасида лойихага жамоавий инвестицияларни киритиш модели яратилган булиб, унга бир неча одам уз пулларини киритишлари мумкин (битта инвестор киритадиган энг кам маблаF 300-500 рублни таш-кил килади). Зарур булган инвестиция маблаFи йиFилганидан сунг лойихани амалга ошириш бош-ланади.

Лойихани амалга ошириш алгоритми бешта боскични уз ичига олади:

1) муаллиф "Венчур фабрикаси"га Fоя ва уни амалга ошириш бизнес-режасини таклиф этади;

2) таклиф этилаётган Fоя E-generator.ru ком-паниясининг экспертлари томонидан бахоланади;

3) маъкулланган лойиха инвестицияларни жалб килиш учун "Венчур фабрикаси"нинг сай-тида жойлаштирилади;

4) лойиха суммаси тупланганидан сунг уни амалга ошириш бошланади;

5) лойиха якунланганидан сунг иштирокчилар уз улушларини ёки кимматли ^оз куринишида, ёки лойихани сотиш натижасида олинган фойда куринишида олишади.

Тадкикот давомида краудфандинг ривожла-нишининг, шу жумладан венчур молиялаштириш воситаси сифатида куйидаги тенденциялари ва омиллари ажратиб курсатилади:

1) оммавий ахборотнинг технологик ютуклари ва ижтимоий воситалари. Техноло-гиялар ривожланишининг замонавий даражаси Интернет фойдаланувчиларга Fоялар билан алмашиш ва жорий муаммоларни хал килиш учун уз кизикишлари буйича онлайн-гурухларга кушилишга имкон беради;

2) воситачиликдан воз кечиш. Харидор-ларнинг сотувчилар билан, яратувчиларнинг инвесторлар билан ва лойихаларнинг гурух (хамжамиятлар) билан бевосита алокаси таъмин-ланади. Анъанавий бизнес-моделлар ута мурак-каб булиб, куп вакт ва катта молиявий харажат-ларни талаб килади;

3) кичик бизнес бошланFич капитални жалб килишда кийинчиликларга учрайди (бир миллион долларгача);

4) тадбиркорлар краудфандингли молиялаштириш усулини узлаштира бошлайди ва унинг ёрдамида нафакат талаб килинган бошланFич сармоя туплашади, балки ижтимоий тармоклар оркали кушимча рекламага эга булишади ва истеъмолчиларнинг кимматли фикрларини урганади. Купгина инвесторлар лойихаларнинг бошидан то охиригача назорат килиши, лойиханинг ривожланиш жараёнида уни кузатиши ва имкон кадар ёрдам бериши мумкин-лигини англашади.

Узбекистонда венчурли молиялаштириш-нинг краудфандинг моделининг ривожлани-шига куп жихатдан инвестицион тадбиркорлик-нинг умумиктисодий ва ташкилий муаммолари тускинлик килмокда:

- венчур молиялаштиришнинг эхтимолли объектлари сифатида инновацияли сохада кичик ва урта инновацион ташкилотларнинг ривожла-ниши учун мавжуд булган инфраструктуранинг паст сифати;

- венчур саноати субъектлари ва кичик инновацион ташкилотларнинг самарали хамкорлигини, янги кичик ва урта инновацион корхонларнинг пайдо булиши ва фаолият юрита-ётганларининг ривожланишини таъминлай ола-диган инфратузилманинг ривожланмаганлиги;

- асосан хорижий инвестициялардан фой-даланилаётган бир вактда, венчур бизнесида махаллий сармоянинг жуда кам иштирок этиши;

- куп жихатдан венчур фондларининг инвестициялаштирилган корхоналардан эркин чикишининг жуда мухим воситаси булган фонд бозорининг етарлича ривожланмаганлиги билан белгиланган венчур инвестицияларнинг паст лик-видлиги;

- юкори технологияли сектор корхона-ларига туFридан-туFри инвестицияларни жалб килиш учун венчур инвесторларига макбул тавак-кални таъминловчи иктисодий истикболларнинг йуклиги;

- венчур бизнеси мухитида ахборот куллаб-кувватланишининг етарли эмаслиги;

- венчур фондларида малакали менежер-лар ва бошкарувчиларнинг етишмасилиги, тад-биркорларнинг инвестицион маданиятининг паст даражада эканлиги;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

- венчур фондларини таъсис этиш учун раFбатнинг йук,лиги: кичик инновацион биз-несни венчур молиялаштирилишини таъмин-ловчи меъёрий-хукукий хужжатлар к,арийб мав-жуд эмаслиги;

- венчур инвесторлари учун мак,бул тавак-кал даражасидаги юк,ори технологияли сек-торни ташкиллаштиришга инвестицияларни жалб к,илиш учун венчур бизнесини ик,тисодий раFбатлантириш ва унинг учун кулай ва мос солик,к,а тортиш тизимининг йуклиги. Узбекистон корпоратив ва солик, крнунчилигида банк, пенсия,

сутурта ёки корпоратив сармояларнинг бир к,исми иштирок этиши учун маълум бир рарбатлар мав-жуд эмас, балки бевосита так,ик,лар ёки тусик,лар бор.

Шу тарик,а, Узбекистон ик,тисодиётини ривож-лантиришнинг истик,болли вазифаси - бу кичик бизнесининг ривожланиши ва умуман махаллий ик,тисодиётининг инновацион ривожланишини таъминлаш мак,садида сармояни жалб к,илиш ва венчур бизнесини фаоллаштириш учун венчур инфратузилмасини яратишдан иборат.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Респу-бликасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 майдаги "Ик,тисодиёт тармок,лари ва сохаларига инновацияларни жорий этиш механизмларини такомиллаштириш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-3698-сонли Карори.

3. Зайнутдинов Ш.Н. Инновацион салохиятни ошириш стратегияси. // Иктисодиёт ва инновацион технологиялар илмий электрон журнал №1 2011

4. Гимуш Р.И., Матмурадов Ф.М. Инновацион менежмент Ук,ув кулланма. - Т.: 2008 й.

5. Буров В.Ю. Структура экономической безопасности и проблема концептуального выбора развития экономики Российской Федерации // Вестник Бурятского государственного университета. Серия: Экономика и менеджмент. 2012. № 2. С. 5 - 15.

6. Ермакова Е.А. Государство как хозяйствующий субъект рыночных отношений // Вестник СГСЭУ. 2007. № 17. С. 120 - 123.

7. Ермакова Е.А. Формирование нефтегазовых доходов России: налоговый аспект // Финансовая аналитика: проблемы и решения. 2012. №

8. Тюпакова Н. Налоговый механизм как фактор развития инновационной деятельности // Региональная экономика: теория и практика. 2011. № 13.

9. Куликов И.Н. Модели финансирования инновационных технологий -http://www.forbes.

10. Шадиева Д. "Миллий ик,тисодиётнинг инновацион ривожланишини инвестициялаш-нинг назарий асосларини такомиллаштириш" мавзусидаги ик,тисод фанлари буйича фал-сафа доктори (Doctor of Philosophy) диссертацияси автореферати.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.