Научная статья на тему 'Ўзбекистонда тарихий-маданий туризмни ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмини индикатив бошқариш методикаси'

Ўзбекистонда тарихий-маданий туризмни ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмини индикатив бошқариш методикаси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
502
115
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / тарихий-маданий туризм / ташкилий механизм / иқтисодий механизм / ташкилий-иқтисодий механизм методикаси / индикатив бошқариш методикаси / туризм / исторический и культурный туризм / организационный механизм / эко- номический механизм / методика организационно-экономического механизма / методика индика- тивного управления

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рузиев Шоҳрузбек Равшан Ўғли

Ушбу мақолада тарихий-маданий туризмнинг ташкилий-иқтисодий механизмининг такомиллаштиришда яратиладиган концепциялар, методлар ва туристик фаолият субъектлари ўзаро интеграцияни боғловчи индикатив бошқарув методикаси ишлаб чиқилган ва ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИНДИКАТИВНОЕ УПРАВЛЕНИЕ ОРГАНИЗАЦИОННО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЕХАНИЗМА РАЗВИТИЯ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО ТУРИЗМА В УЗБЕКИСТАНЕ

Эта статья основана на методологии индикативного управления, связывающей интеграцию понятий, методов и субъектов туристической деятельности, созданных в целях совершенствования организационно-экономического механизма историко-культурного туризма.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда тарихий-маданий туризмни ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмини индикатив бошқариш методикаси»

РУЗИЕВ Шо^рузбек Равшан угли,

Тошкент давлат иктисодиёт университетитаянч докторанти

УЗБЕКИСТОНДА ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ ТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ИКТИСОДИЙ МЕХАНИЗМИНИ ИНДИКАТИВ БОШКАРИШ МЕТОДИКАСИ

УДК338.48 (575.1)

РУЗИЕВ Ш.Р. УЗБЕКИСТОНДА ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ ТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ИЦТИСОДИЙ МЕХАНИЗМИНИ ИНДИКАТИВ БОШ^АРИШ МЕТОДИКАСИ

Ушбу мак,олада тарихий-маданий туризмнинг ташкилий-ик,тисодий механизмининг такомиллаш-тиришда яратиладиган концепциялар, методлар ва туристик фаолият субъектлари узаро интеграци-яни боFловчи индикатив бошкарув методикаси ишлаб чикилган ва ёритиб берилган.

Таянч иборалар: туризм, тарихий-маданий туризм, ташкилий механизм, иктисодий механизм, ташкилий-иктисодий механизм методикаси, индикатив бошкариш методикаси.

РУЗИЕВ Ш.Р. ИНДИКАТИВНОЕ УПРАВЛЕНИЕ ОРГАНИЗАЦИОННО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЕХАНИЗМА РАЗВИТИЯ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО ТУРИЗМА В УЗБЕКИСТАНЕ

Эта статья основана на методологии индикативного управления, связывающей интеграцию понятий, методов и субъектов туристической деятельности, созданных в целях совершенствования организационно-экономического механизма историко-культурного туризма.

Ключевые слова: туризм, исторический и культурный туризм, организационный механизм, экономический механизм, методика организационно-экономического механизма, методика индикативного управления.

RUZIEV SH.R. INDICATIVE MANAGEMENT OF THE ORGANIZATIONAL AND ECONOMIC MECHANISM OF DEVELOPMENT OF HISTORICAL AND CULTURAL TOURISM IN UZBEKISTAN

This article is based on the methodology of indicative management, connecting the integration of concepts, methods and subjects of tourism activities, created to improve the organizational and economic mechanism of historical and cultural tourism.

Keywords: tourism, historical and cultural tourism, organizational mechanism, economical mechanism, organizational-economical mechanism of the methods, indicative management methodology.

Тарихий-маданий туризмни ривожлантириш ташкилий-ицтисодий механизмини такомиллаштириш учун энг мослашув-чан ёндашув индикатив бошцаришдир. Бундай бошцариш тури-стик мажмуа субъектларининг турли гуруцларини барцарор ривожлантириш улчамларини субъектлар уртасидаги ицтисодий муносабатларнинг типи ва тавсифига боглаб цуймаган у,олда мувофицлаштиришга имкон беради. Бу мух,им булиб, мулкчиликнинг турли шакллари, турли цажмлари ва мазмунига кура, ташкилий-ицтисодий механизм фаолият турларини ташкил цилишини цамраб олади.

Курсаткичлар туристик тизим фаолиятини бахо-лайдиган улчамларидан иборат. Улар ташкилий-иктисодий механизмни ривожлантириш мето-дикасида тасвирланган концепциялар ва туристик фаолият субъектларининг амалий фаолияти уртасидаги боFловчи механизмдир. Курсаткичлар уларга таъсир курсатиш учун фойдаланиладиган регуляторларга эга булиши зарур. Индикатив моделнинг регуляторлари омиллардан иборат. Курсаткичнинг олдинги даврлардаги катталиклари хам, курсаткичга таъсир киладиган бошка омил-лар хам регуляторлар сифатида намоён булиши мумкин. Биринчи холатда экстраполяция модели, иккинчисида омил модели шаклланади. Моделни бахолаш учун математик методлардан фойдала-ниш мумкин. Бунда ишлаб чикилаётган моделни куллашнинг чегараларини хисобга олиш мухим. Сифатли узгаришда мавжуд тизимнинг мослигини (аутентиклиги) бахолаш ва математик моделга узгартиришлар киритиш зарур булади.

Курсаткичларни улар тарихий-маданий туризмни ривожлантиришнинг ташкилий-иктисодий механизмида уйнайдиган ролига караб, гурух,ларга ажратиш мумкин.

Тарихий-маданий меросни (тарихий-маданий туризмнинг ресурслари) к,айта тиклаш курсаткичлари. Курсаткичларнинг ушбу гурух,и мамлакат худудида жойлашган моддий ва маъна-вий мерос объектларининг холатини тавсифлайди.

Тарихий-маданий туризмнинг моддий меро-сини бошкариш учун объектлар сони, объектлар-нинг холати, шунингдек, аслига туFри объектлар улуши ва объектларнинг хар хиллигини хисобга олиш зарур.

Объектлар хар хил хажмларга эга булгани боис, уларни шу белги буйича таснифлаш зарур. Куйидаги тоифаларни ажратиш тавсия килинади:

- меъморий мажмуалар;

- алохида турган меъморчилик объектлари;

- кичик меъморий шакллар;

- турмуш, хужалик ва социал хаёт объект-лари.

Хар бир гурух буйича маълумотлар умумлаш-тирилмайди ёки балл бахолари берилмайди, объектларнинг умумий руйхати ва хар бир гурухнинг умумий баходаги улуши юритилади.

Объектларнинг холати хам 5 та гурух оркали ифодаланади. Куйидаги гурухларни ажратиб курсатиш мумкин:

- объект аслига якинлашган холатда сакланиб колган;

- объект умуман сакланиб колган;

- объект сезиларли бузилган ёки узининг дастлабки тавсифларини йукотган;

- объектнинг факат алохида парчалари сакланиб колган;

- объект йуколиб кетиш арафасида турибди.

Объектинг мослиги туртта даража буйича

бахоланади:

- тулик мос объект;

- сезилмас даражада реставрация килинган мос объект;

- сезиларли реставрация килинган объект;

- тикланган объект.

Тарихий-маданий мерос объектларининг хар хиллиги туризмни ривожлантиришга эхтиёжнинг турли жихатларини кондиришни назарда тутади. Тарихий-маданий мероснинг хар бир тоифасида намоён булиши канчалик юкори булса - хар хиллиги ва тарихий-маданий киммати шунчалик юкори. Бу курсаткич аксарияти узининг камёблиги туфайли турли хилдаги объектларга караганда, бир турдаги объектлар камрок кимматга эгали-гини курсатади.

Юкорида куриб чикилган курсаткичлар буйича гурухларнинг хар бири улушининг узгариши ва объектлар мутлак сонининг улуши назо-рат килинади. Холати ёмонлашаётган объектлар улушнинг усиши, мос объектлар сонининг камайиши, шунингдек, йирик тарихий-маданий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

1-расм. Тарихий-маданий туризмни ривожлантиришнинг ташкилий-ик,тисодий механизмини

ривожлантириш курсаткичлари

Манба: муаллиф томонидан ишлаб чикилган

объектлар сонининг озайиши объектнинг социал ва маданий киммати нуктаи назаридан объек-тни баркарор кайта тиклаш учун хавф туFдиради. Аксинча, бундай объектлар сонининг усиши кайта тиклаш шароитларининг яхшиланишига олиб келади ва кизикиш ,амда туристик сало,иятнинг кенгайишига олиб келади.

Маънавий меросни ба,олаш маълум нуктаи назардан кийинрок вазифа х,исобланади, чунки турли объектлар уз тарихий-маданий киммати буйича кучли фарк килиши мумкин. Баъзи объектлар ма,аллий ёки жуда чекланган тарихий-маданий кимматга эга булиши мумкин. Лекин тадкикот нуктаи назаридан, бизни аник улчашлар кизиктирмайди, балки умумий даражани ва унинг

динамикасини ба,олаш кизиктиради. Шунинг учун курсаткичлар сифатида мамлакатда такдим этил-ган (фалсафий, сиёсий, этник, илмий билимлар, диний Fоялар ва ,.к.) маданий мерос объектлари тоифасидан, ,ар бир гуру, буйича маданий мерос объектлари манбаидан ва маънавий мерос объ-ектининг камёблиги/мослигидан фойдаланиш таклиф килинади.

Бу гуру, учун тарихий-маданий мерос объект-ларини саклаш ва ривожлантиришга ажратила-диган молиялаштириш ,ажми курсаткичларнинг асосий тартибга солувчи ,исобланади.

Туристик салох^иятнинг курсаткичлари. Мам-лакат туристик сало,иятининг ,олати ва динамикасини тавсифлайди. Туристик сало,иятни руёбга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

чик,аришнинг самарадорлигини тавсифлайдиган курсаткичлар хам шунга киради.

Туристик салохиятни бахолашнинг таклиф килинган методикасига мувофик, туристик салохиятнинг биринчи боскичи мамлакат ва унинг туристик объектларининг машхурлигига боFлик. Тарихий-маданий максадларда Узбекистонга келишни куриб чикаётган одамлар сони энг умумий мутлак катталик хисобланади. Тарихий-маданий максадларда мамлакатга келиш имко-ниятини караб чикаётган максадга йуналтирилган бозорлардаги а,оли улуши нисбий катталик хисобланади. Мутлак катталик етарли эмас, чунки а,оли сонининг узгариши ва ш.к. объектив ташки омиллар унга таъсир курсатиши мум-кин. Бошка томондан, нисбий катталик хам етарли деб хисобланиши мумкин эмас, чунки у салохият туристик окимнинг умумий хажмини тушунтириб бера олмайди.

Туристик салохиятнинг иккинчи боскичи Якин Шарк маданиятига оид мамлакат максадида келишни куриб чикаётган туристлар сони ва бу туристик окимда Узбекистоннинг улушига бо^ик. Биринчи улчам таъсир утказишнинг иложи булмаган, белгиланган узгарувчи сифатида кабул килинади. Бу улчам туристик салохиятни хисоблаб чик,иш учун зарур булган курсаткич сифатида тан-ланади, лекин унинг учун регуляторлар мавжуд эмас. Иккинчи улчам - минтака тарихий-маданий туризми бозорида Узбекистоннинг хиссасидир.

Нихоят, туристик салохиятнинг учинчи боскичи мамлакат худудига турли максадларда кириб келаётган шахсларнинг умумий сони ва бу гурухда мамлакатга тарихий-маданий максадларда кела-ётганларнинг улуши билан белгиланади. Шунинг-дек биринчи улчам хам бизнинг тизимимизда тартибга солинмаган, чунки тарихий-маданий туризмни ривожлантириш тизими мамлакатга маданий туризмдагига караганда, бошка сабаблар билан келаётган бошка давлат фукароларининг сонига таъсир килмайди, лекин иккинчи курсаткичга, яъни Узбекистонда булиши даврида тарихий-маданий максадларда сафарни амалга оширадиган шахслар хиссасига таъсир утказиши мумкинлиги тахмин килинади.

Туристик салохиятни амалга ошириш курсаткичлари хар бир боскич учун кушимча курсаткичлар булиб, улар туристларни жалб килиш тизимини тавсифлайди.

Биринчи боскич учун бу - Узбекистонга келган туристлар сонининг тарихий-маданий

максадларда Узбекистонга келишни ният килганларга нисбатидир. Бу курсаткични хисоблаб чикишдаги баъзи кийинчилик туристик окимда тадкикотимиз пайтида биринчи тоифага кир-ган туристларни ажратиб олиш зарурлиги билан боFланган.

Иккинчи боск,ич учун - минтаканинг тарихий-маданий туризми бозорида Узбекистон улуши-нинг ЮНЕСКОнинг бутун дунё тарихий-маданий ёдгорликларига нисбатидир.

_ _ MarketShareU Ь'р2 _ ValueShare

(1)

UZ

-1р2_

иккинчи боскичдаги туристик салохиятни амалга ошириш самарадорлиги;

MarketShareUz - Якин Шарк ва Марказий Осиё мамлакатларининг тарихий-маданий туризм бозо-ридаги Узбекистоннинг улуши;

Уа1^Ь|аге^- ЮНЕСКОнинг бутун дунё мероси руйхатига киритилган Узбекистон тарихий-маданий объектларининг Якин Шарк ва Марказий Осиё минтакасидаги умумий объектлар сонига нисбати.

Олдин такдим этилган методикага мувофик тарихий-маданий туризм объектларининг сонини аниклашнинг иложи булмагани учун ЮНЕСКОнинг бутун дунё мероси объектларидан фойдала-нилади. Бундан ташкари, йуналишларнинг вари-антларини урганишда турист тарихий-маданий туризмнинг кириб чикиш мумкин булган хамма объектларини хам эмас, балки энг мухимларини куриб чикади. Бундан ташкари, бу объектларнинг ягона ва объективрок бахосини беради.

туристик салохиятнинг учинчи боскичини амалга ошириш самарадорлиги бошка максадларда (тарихий-маданий йуналишда эмас) Узбекистоннинг тарихий-маданий диккатга сазо-вор жойларини курган туристларнинг улушидан келиб чикиб аникланади.

Тарихий-маданий туризм даражаси-нинг курсаткичлари мамлакатга келишдаги узларининг тажрибаси натижасида шакллан-ган хикояларнинг сифати ва тарктилишидан келиб чикиб аникланади. Шундай килиб, туристик хикоялар шаклланиши ва таркатилишининг курсаткичлари туристик салохият даражаси курсаткичининг регуляторлари хисобланади. Бунда туристик салохиятнинг узи тарихий-маданий туризм ресурсларининг салохиятига ботлик булади. Тарихий-маданий кадриятларнинг кулами ва сифати туристик таассуротларнинг шак-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

лланиши ва туристик ,икояларнинг таркалишига таъсир курсатади. Лекин ,озирги шароитларда туристик ресурслар факат асосни ташкил килади, айни пайтда бу ресурсларни туристик таассурот-ларга утказиш туристик окимни куп марта оши-риши мумкин. Туристик сало,ият курсаткичлари ва туристик ресурслар уртасидаги узаро алока туристик таассуротларни шакллантирадиган субъ-ектларнинг ижодий кобилияти билан белгила-нади. Бунда таксимланиш биз фойдаланаётган ёндашувнинг му,им устунликларидан биридир.

Кайта тиклаш мураккаб булган ёки бунинг иложи булмаган объектлар тарихий-маданий туризмнинг узига хослигидир. Масалан, агар кайсидир ,унар ёки меъморчилик иншооти йуколса, тарихий-маданий кадрият йуколади ва у билан бирга тарихий-маданий туризмнинг имкониятлари ,ам йуколади. Шундай килиб, туристик сало,иятни шакллантириш учун туристик ресурсларнинг роли бизнинг моделимизда пастрок килиб такдим этилган, бу ресурсларни кайта тиклаш ташкилий-иктисодий ривожланти-ришнинг бутун тизими учун ута жиддий а,амиятга эга булиб, шунинг учун курсаткичларнинг алох,ида комплексига ажратилган.

Туристик цикояларни шакллантириш курсаткичлари. Курсаткичларнинг ушбу гуру,и сафар натижасида олинган тажрибага асоланган янги ,икояларнинг ,олати ва динамикасини тав-сифлайди.

Таклиф килинган ёндашувни амалга оши-риш учун модернизация килинаётган ташкилий-иктисодий механизм контекстида туристик ,икоя деганда нима тушунилишини аниклаб олиш зарур.

Туристик ,икоя деганда, мамлакатга бор-ганлик ,акида омма эътиборига чиккан ,ар кандай такриз тушунилади. Яъни дустлар ора-сида сафар ,акида айтиб бериш туристик ,икоя сифатида куриб чикилмайди. Та,лилни содда-лаштириш учун туристик ,икояларга Интернет тармоFида эълон килинганларини киритиш максадга мувофик.

Лекин бундай туристик тарихлар уз мазмуни ва йуналганлиги билан фаркланиши мумкин. Агар ,амма ,икоялар туристик сафарнинг айнан бир тавсифини таъкидласа, бу туристда факат шу тавсифгина эътиборга лойик деган таассурот уЙFотади, айни пайтда туристни комплексдаги куплаб хусусиятлар кизиктиради.

Шу боис туристик тарихни тасвирлаш учун унда эсга олинадиган ижобий хусусиятларни

,исобга олиш мумкин. У ёки бу хусусиятларни эслаш оралиFи сало,ият туристлар томонидан Узбекистан кабул килинишини белгилаб беради. Масалан, агар мамлакатнинг ме,мондустлиги эслатилса, туристлар узини анча хотиржам ва кулай ,ис килиш мумкин деб кабул килишади.

Тавсифларни эслаш оралиFи туристларнинг кабул килиш узгаришини кайд этади. Бу мам-лакат туристлар томонидан интилиш зарур булган йуналишга мос келишига ба,о беришга ва оFишларга мос равишда такомиллаштириш йуналишларини аниклашга имкон беради.

Туристик тарихларни англашни ба,олаш учун куйидаги улчамлар ишлатилади:

- тарихий-маданий объектларни бориб куришни ба,олаш;

- тарихий-маданий йуналишдаги тадбир-ларни бориб куришни ба,олаш;

- яшаб туриш шароитларини ба,олаш;

- овкатланишни ба,олаш;

- ма,аллий а,оли билан узаро муносабат-ларни ба,олаш;

- нархлар даражасини ба,олаш;

- инфраструктуранинг ривожланганлик даражасини ба,олаш;

- хавфсизлик даражасини ба,олаш;

- табиий иклим шароитларини ба,олаш;

- оилавий дам олиш шароитларини ба,олаш;

- имконияти чекланган кишилар учун шаро-итларни ба,олаш;

- бошка тассуротлар.

Такдим этилган руйхат тулик эмас. Мамлакат-ннинг танлаб олган мавке эгаллашидан келиб чикиб, бу уринни эгаллаш учун му,им а,амиятга эга булган хусусиятлар аникланади. Ало,ида хусусиятлар ,ам батафсиллаштирилиши мумкин. Масалан, маълум бир миллий колорит таас-суротини шакллантириш ёки тарихий-маданий объектларнинг маълум гуру,ини кабул килиш максадлардан бири булиши мумкин. Баркарор каубл килишни шакллантириш учун узгаришлар курсаткичини та,лил килиш узок вакт оралиFида утказилиши му,им, чунки бу курсаткичлар нис-бий хусусиятга эга.

Янада объектив тасвирга эга булиш учун бу ба,олар бошка йуналишларга таккослашлар билан тулдирилади. Бу кайси хусусиятлар тарихий-маданий туризм бозорида мамлакатннинг кучли ва заиф томонлари эканлигини тушунишга имкон беради.

Олинган бахолар субъектив хусусиятга эга, лекин шунинг узи уларнинг устунлиги хисобланади, чунки субъектив англашлар объектив бахоларга к,араганда, анча мухим ахамиятга эга. Истеъмолчи ишнинг сунги бахосини беради. Масалан, ташкилотлар хорижий туристларнинг яшаб туриш ёки хужжатларни расмийлашти-риш шароитларини яхшилаш буйича тадбирлар муваффак,иятли якунлангани хакида расмий бел-гиларга к,араб хисобот беришлари мумкин, аслида туристларнинг нуктаи назарига кура хизмат курсатиш даражасининг реал яхшиланиши куза-тилмаган булиши мумкин. Тегишлича, ишларнинг бундай бажарилишини к,оник,арли деб булмайди.

Туристик цикояларни таркатиш курсаткичлари. Тарихлар медиа мухитда канчалик кенг таркалишини тавсифлайдиган курсаткичлардир.

Хикоялар уз укувчилари аудиториясига эга булгани учун хам кийматга эга. Улар биринчи марта эълон килинган жойи билан бирга, уз аудиториясига эга булади. Масалан, туристлар такризларининг йирик вебсайтида.

Лекин, албатта, хикоя тарк,атилишининг якуни ушбу хикояларнинг келгуси тарк,атилиши имкони-ятларига ботлик, булади. Бирок бу хусусият, к,оида тарикасида, энг кучли таассурот билан бирга буладиган тарихларнинг хусусиятидир.

Хикояни таркатиш у биринчи марта эълон килинаётган платофрмага боFлик. Масалан, ижтимоий тармоклар ундан фойдаланувчилар узларига ёккан нарсалар таркатишнинг яхши маълум булган ва ривожланган таркатиш меха-низмига эга, туристларнинг такризлар сайтлари эса купинча бундай механизмларга эга эмас ва такризларни мухокама килиш таркатишга эмас, балки уларни укишгагина мулжалланган.

Хикояларни таркатиш медиаконтент - фото-суратлар ва видеоматериаллар мавжудлигига боFлик. Медиаматериаллар одатдаги матнга караганда, хикояни англашнинг чукуррок дара-жасига эга.

Тегишлича, туристик хикояларни таркатиш курсаткичлари туристик хикояларнинг аудито-рияси, хикояларни турли интернет платформа-лар буйлаб так,симлаш (хикояни тарк,атишни бел-гилайди), шунингдек фото ва видеоматериллари бор хикоялар улушининг мавжудлигидир.

Бу курсаткичлар учун регуляторлар таркатиш даражаси юкори булган платформаларда эълон килинаётган, шунингдек, медиаматериаллардан

фойдаланшини раFбатлантирадиган туристик хикоялар сонини оширишга имкон берадиган воситалардир.

Туристик хикояларда тилга олинадиган давлат органлари ёки хусусий корхоналар хам туристик хикояларни таркатишга махсус йуналтирилган реклама воситаларидан фойдаланишлари мумкин.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Туристик бизнес корхоналари уртасидаги алокаларни ривожлантириш курсаткичлари. Ушбу курсаткичлар туристик хизматлар курсатишга жалб килинган ташкилотлар уртасидаги горизонтал алокаларнинг ривож-ланганлик даражасини тавсифлайди. Корхоналар уртасидаги хамкорликни ривожлантириш учун раFбатларни тавсифлайдиган курсаткичлар хам шунга киради.

Ташкилотлар уртасидаги алокалар хам тижо-рат, хам нотижорат тусга эга булиши мумкин. Ташкилий-иктисодий ривожлантириш максади учун билимларни таркатиш хажмлари ва тез-лигини ошириш эвазига туристик сохани яхши-лашни тезлаштиришга имкон берадиган, нотижорат алокалар купрок мухим.

Хозирги вак,тда тарк,атишларни улчаш тизими анча заиф ривожланган. Бахолашнинг асосий методи билимларни утказишнинг зарур шарти булган тадбирлар сони хисобланади. Бу сохада тадк,ик, килинганларининг аксарияти турли саба-бларга кура, университетлардан олинган билимларни утказишни тахлил килишга каратилган. Масалан, Европа Комиссияси билимларни утказишннг бир нечта механизми ва билимлар-нинг сони ва сифати курсаткичларини ажра-тиб курсатади. Бундай механизмлар орасида узлуксиз таълим тизими, консультация хизмат-лари, контракт асосидаги тадкикотлар, лицен-зиялашни ажратиб курсатиш мумкин1. Улар орасида хамжамият ёки коммуникатив тармоклар деб аталадиган механизм хам бор.Ушбу механизм учун улчашнинг сифат мезони билимларни алма-шишга олиб келадиган учрашувларда иштирок этган шахсларнинг сони хисобланади. Микдор мезони сифатида билимлар алмашишга олиб келган учрашувлар улушидан фойдаланилади. Европа Комиссиясининг ушбу тадкикотида профессионал ва социал хамжамиятлар билимлар утказишнинг энг яхши механизми булганлиги хам таъкидланади.

1 http://ec.europa.eu/invest-in-research/pdf/download_ еп/шгагу_|-|с^е_2008_игнсо.рс1!

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

Бyндaй нaтижaлap oлингaнидaн кeйин, oлим-лapнинг ушбу гурух,и шyндaй x1aмжaмиятни aниклaшгa жиддий эътибop бepди. Нaтижaдa yлap coциaл вa пpoфeccиoнaл x1aмжaмиятлapни "кaдpиятлap, Foялap, билимлap, тexнoлoгиялap ëки мoлиявий aлмaшиш вa дycтлик кaби yзapo бoFликликнинг бир еки бир нeчa тури билaн ysapo бoFлaнгaн шaxcлap ëки yнивepcитeтлap вa бизнec-лap нaмoëн килaдигaн pиштaлapдaн бaжapилгaн coциaл rypy^nap" cифaтидa тaъpифлaшгaн. Биз-нинг тизимимиздa туриаик тaдбиpлap coциaл вa пpoфeccиoнaл x1aмжaмиятлapни шaкллaнти-paдигaн, бoFлoвчи бyFинлapдaн бири cифaтидa нaмoëн бyлaди. Айни пaйтдa, yлap тaшкилoтлap Узapo aлoкaлapининг мoтивaтopи x1иcoблaнaди.

ЕИ тaдикoтидa кypcaтилишчa, бyндaй тузил-мaлap мaкoмининг нopacмий xycycиятидaн кeлиб, чикиб, бyндaй x1aмжaмиятлapдa билимлap ут^зишни yлчaш мypaккaб вaзифa x1иcoблaнaди. Бyндaй бax1oлaш мeзoнлapини ишлaб чикиш учун фoйдaлaнилгaн фoкyc-гypyx1лapдaн х£ч бири ижo-бий нaтижaлapгa кeлмaди. Шу билaн биpгa, ушбу x1aмжaмиятлap дoиpacидa билимлapни ут^зиш турли биpгaликдaги тaшaббycлapни - тaдбиp-лapдa биpгa иштиpoк этишдaн тopтиб, кУшмa лoйиx1aлap вa кopxoнaлap тузишни aмaлгa oши-ришни paFбaтлaнтиpaди. Шунинг учун бу мeзoн-лap туриетик xизмaтлap кypcaтишгa жaлб килингaн тaшкилoтлap ypтacидaги aлoкaлapни pивoжлaнти-риш кypcaткичлapи cифaтидa кУллaнилгaн. KУшмa тaдбиpлap вa фaoлият тypлapининг гани кaнчaлик куп бyлca - тaшкилoтлapapo х^мшрликнинг cифaти ßa жaдaллиги шyнчaлик юкopидиp. Улap-нинг йуклиги тaшкилoтлapapo х^мшрлик caмa-pacининг пacтлигидaн дaлoлaт бepaди.

Мaлuявuй-uк,тuaдuй кypcaткuчлap тypиcтик xизмaтлap кypcaтишгa жaлб килингaн кopxoнa-лap x,ap xил тoифaлapининг бapкapop pивoжлa-нишини тaвcифлaйди

Хycycий кopxoнaлap учун peнтaбeллик вa мoлиявий бapкapopлик кypcaткичлapи acocийcи x1иcoблaнaди. Рeнтaбeллик мoлиявий xyжaлик фaoлиятининг дapoмaдлилигини кypcaтaди. Moли-явий бapкapopлик нyктaи нaзapидaн peнтaбeл-лик xyжaлик юpитишгa килингaн xapaжaтлapни Koплaш вa фoйдa oлишгa имкoн бepaди. Бoшкa тoмoндaн, peнтaбeллик тушум вa бoшкa дapo-мaдлap xapaжaтлapдaн кaнчaлик юкopилигини нaмoйиш килaди. У кaнчaлик юкopи бул^ - тaш-килoт кopxoнaнинг тaшки вa ички мух,ит тeбpa-нишлapигa бapкapop булиши шyнчaлик юкopи

бу^ди. Рeнтaбeллиликнинг ижoбий дapaжacи х^м бизнecни тapмoкдa caклaб тypaди вa янги ишти-poкчилapни жaлб килaди. Typизмни pивoжaнти-риш учун тapмoкнинг тaшкилий-иктиcoдий мexa-низм тapмoккa жaлб килингaн бapчa кopxoнa-лapнинг xизмaтлapигa нapxлapни ижoбий peн-тaбeлликкa эpишaдигaн дapaжaдa тaъминлaб туриши мух,имдир. Бopдию, тapмoкни pивoж-лaнтиpиш кУшимчa инвecтициялapни тaлaб килaдигaн бyлca, у x1oлдa бyлapнинг мaнбaи ë фoйдa ëки кapз кaпитaли 6Улиши мумкин. А^р кaйcидиp caбaблapгa кypa фoйдaни oшиpишнинг илoжи бyлмaca, у x1oлдa кoмпaния кapз кaпитa-лини жaлб килиши мумкин. Бунинг учун жopий фaoлиятнинг peнтaбeлллиги билaн бир кaтopдa, мoлиявий мyтcтaкилликнинг Уз кaпитaлини шр-xoнaнинг йитинди aктивлapигa ниcбaтини тaвcиф-лaйдигaн, йул кУйилaдигaн дapaжacини тaъмин-лaш мух,им.

Шyндaй килиб, кopxoнaлap мoлиявий-иктиcoдий бapкapopлигининг кypcaткичлapи шр-xoнa coф фoйдacининг peнтaбeллиги вa мoлия-вий мycтaкиллик кoэффиeнти x1иcoблaнaди. Кop-xoнaлap турли гypyx1лapи учун peнтaбeлликнинг йул кУйилaдигaн вa Уpтaчa дapaжacи ceзилapли фapк килиши мумкин. Шунинг учун мoлиявий-иктиcoдий бapкapopликнинг кypcaткичлapи тypиcтик кoмплeкc кopxoнaлapининг aлox1идa гypyx1лapи учун бeлгилaнaди. Кypcaткичлapнинг Узидaн тaшкapи, якин иcтикбoл дoиpacидaги бapкapopлик вa Уpтaчa киймaтдaн cтaндapт oFишни кyзaтиб бopиш x1aм мaкcaдгa мyвoфикдиp.

Дaвлaт кopxoнaлapи учун peнтaбeллик вa мoлиявий бapкapopлик мeзoнлapини кУллaш уринли эмac, чунки yлapнинг мaвжyд булиши вa тaвaккaллap шу мeзoнлapгa бoFлик эмac. Дaв-лaт кopxoнaлapи учун фaoлият кypcaтишнинг бapкapopлиги вa тaшкилий-иктиcoдий мexaнизм дoиpacидa фyнкциялap бaжapишгa лaëкaтлилик бюжeтдaн мoлиялaштитиpшгa бoFлик бyлaди. Teгишличa, ушбу cyбъeктлap мoлиявий иктиcoдий бapкapopлигининг кypcaткичлapи бюджeтдaн мoлиялaштиpиш x1aжми вa унинг динaмикacи x1иcoблaнaди.

Typиcтик oкиминг мyжaccaмлaшyви шapoит-лapидa кoмпaниялap кoмпeтeнцияcини oшиpиш вa тaдбиpлap дoиpacидa тypиcтлap учун тaклиф-лapни шaкллaнтиpишгa шapoитлap яpaтиш зapyp. Бyндaн тaшкapи, eтишишгa бир xил шapoит яpa-тиш вa бoзopни мoнoпoллaштиpиб oлишгa йул

ИКТИМД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАКЫ 2018, 11(119)

куймаслик мак,садида монополияга к,арши механизм фаолият курсатишини таъминлаш зарур.

Бозорни ривожлантириш ва компанияларни жалб килиш учун компаниялар билимини ривожлантириш ва буни тадбирларда иштирок этиш билан боFлашни таъминлаш керак. Бу жараёнда компаниялар факат максимал даражада билим олишларигина эмас, тажриба туплашлари ва ком-

петенцияларини ривожлантиришини таъминлаш мухимдир, чунки замонавий туристик ва бошка технологияларни кулламай туриб, бу компаниялар тажрибали туристларда шунчаки ижобий таасу-ротлар шакллантириш эмас, балки хикоялар яра-тиши учун зарур булган хизмат курсатиш дара-жасини таминлайди, деб тахмин килиш реал булмайди.

Адабиётлар руйхати

1. Бобрышев А.Д. Организационный механизм создания устойчивой компании. и^: http:// www.cfin.ru/anticrisis/methodical_material/consultants/steady_company.shtml

2. Стогул Оксана Ильинична Сущность понятия «Экономический механизм развития предприятия» // Экономика транспортного комплекса. 2013. №21. С.41 -53

3. Букреев А.М. Организационно-экономический механизм антикризисного управления: теория и практика. - Ворон-ж: Изд-во ВГТУ, 2004. -164с.

4. http://ec.europa.eu/invest-in-research/pdf/download_en/ library_house_2008_unico.pdf

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.