Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ТАБИИЙ БИТУМ УЮМЛАРИНИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШ ШАРОИТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ГЕНЕТИК ТИПЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ТАБИИЙ БИТУМ УЮМЛАРИНИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШ ШАРОИТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ГЕНЕТИК ТИПЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
74
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
битум / нефть / углеводород / уюм / қатлам / кон / тузилма / қатлам сувлари / ботиқлик. / битум / нефть / углеводород / залежь / пласт / месторождения / структура / пластовая вода / впадина.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Юсупов Ш.К.

Мақолада табиий битум ва оғир нефтларнинг миграцияси, тарқалиш қонунлари ва қатламдаги шароитлариниўрганиш асосида конларнинг пайдо бўлиши ва тўпланиши билан боғлиқ геологик, гидрогеологик ва тектоник хусусиятлари ҳақида маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Юсупов Ш.К.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье рассматривается закономерности условия формирования, миграция и распространения природных битумов и тяжелых нефтей, дается геолого-гидрогеологические и тектонические особенности, связанные с образованием и скоплением их залежей.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ТАБИИЙ БИТУМ УЮМЛАРИНИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШ ШАРОИТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ГЕНЕТИК ТИПЛАРИ»

УДК: 550.84.583.982/983(575/1) Ш.К.

Юсупов

УЗБЕКИСТОНДА ТАБИИЙ БИТУМ УЮМЛАРИНИНГ ^ОСИЛ БУЛИШ ШАРОИТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ГЕНЕТИК ТИПЛАРИ

Юсупов Ш.К. (Карши мухандислик-иктисодиёт институти)

В статье рассматривается закономерности условия формирования, миграция и распространения природных битумов и тяжелых нефтей, дается геолого-гидрогеологические и тектонические особенности, связанные с образованием и скоплением их залежей.

Ключевые слова: битум, нефть, углеводород, залежь, пласт, месторождения, структура, пластовая вода, впадина.

The article discusses the migration of natural bitumen and heavy oils, the laws of distribution andformation conditions are discussed, geological, hydrogeological and tectonic features related to the formation and accumulation of deposits are given.

Key words: bitumen, oil, hydrocarbon harmony, formation, horizon, deposits, structure, region, formation water hydrogen sulphide, sink.

Илмий адабиётларда табиий битумларни анъанавий холда: "Битум - бу нефть ва умумий жамланган нефтсимон моддалар хамда уларнинг эркин холатига якин углерод хосиласи булган, метан газларидан бошлаб юкори антроксолитларгача булган пироген ухшатмалари" деб тавсиф беришган [1, 2]. Табиий битумлар генетик белгилари буйича куйидаги ассоциация турларига ажратилади:

- катлам буйлаб юзага сизиб чикиб ташки омиллар таъсирида узгарган нефтлар ёки нефтга букган жинслар (битумлар);

- катламларда тупланган табиий битумлар (катламли уюмлар);

- парафинли нефтлар миграцияси пайтида улардан ажралиб томирсимон, уясимон шаклда йигилиб колган битумлар хосиласи;

-эримайдиган табиий битумлар (шунгит, кирит, антроксолит ва б.).

Х,озирги кунда Узбекистон Республикасида углеводород хом-ашёсининг бошка турдаги манбаларини узлаштиришга катта ахамият каратилмокда. Узбекистонда табиий битумлар ва битум билан туйинган тог жинслари намоёнлари, уларнинг ресурслари бошка углеводород турларига нисбатан камрок урганилган, шу боис, Табиий битумларнинг алохида майдонлар ёки мамлакат худуди буйича умумий ресурслари илмий асосда бахоланмаган. Х,аттоки, якингача республикамиз нефтгазли регионларида куп учрайдиган табиий битумнинг хосилалари ва намоёнлари буйича тизимли геологик тавсифи берилмаган.

Узбекистонда табиий битум уюмлари ва намоёнлари Фаргона, Сурхондарё, Бухорo-Хива, Устюрт нефтгазли регионларида хдмда, Зарафшон эгилмаси (Зирабулок-Зиёвутдин тоглари этакларида) аникланган.

Урганилаётган худудда аникланган табиий битумлар намоёнлари, уюмларининг туртта типга ажратилган. Бундай уюмларнинг аксарият кисми битумли нефть ва газли регионлари микёсида палеоген ва бур даврига оидлиги маълум, улар асосан озокерит, мальта, юкори ковушкок ва огир колдик нефтлар куринишда намоён булган.

Фаргона нефтгазли регионида катламларда жойлашган битум уюмлари полеоген даврининг олой, туркистон, риштон ва сумсар ёткизикларида учраши кузатилган. Бу эса уз навбатида бундай битумларнинг хосилалари, йигилиб колган уюмлари аввалрок хосил булган нефтли ёткизиклар билан богликлигини курсатади. Жойларда хосил булган ушбу битумлар гиперген жараёнлар ва инфильтрация сувлари таъсири натижасида, шунингдек углеводород хомашёсини камраб олган жинслар таркиби (сульфатли, карбонатли) билан богликлиги аникланган [3].

Шорсу нефть конлари зонасида озокеритнинг нисбатан йирик уюмлари аникланган. ^атламдаги озокеритнинг курсаткичлари 2-8 % атрофида узгариши кузатилиб, катти; углеводород хомашёсида уртача 50-70% (дастлабки нефтга нисбатан 7-10 баробар куп), смолали моддалар 2-27% гача, углеводород хомашёсини сую; холатидагиси уртача 30-50% курсаткичларида кайд этилган. Озокеритни хосил булиши механизмида нефтдан парафинни ажралиб колиши сабаби - дегазация натижасида совиши, ер юзига я;ин шароитга якинлашиб колиши деб ифодаланишига карамасдан бахсли масала булиб колмокда.

И.С.Старобинец бошчилигида [4] утказилган комплекс ишлар натижасида (Гарбий Туркманистоннинг Челекан озокерит участкаси ва бошка участкалар мисолида) бу фойдали ёнувчан казилманинг томирли холатда уюлиб колиши юкори парафинли нефть ёкизикларининг дарзликлар оркали юзага якинлашиши билан богланганлиги, шунингдек нефть ва газли коришмани табиий фаввора булиб отилиши натижаси эканлигини курсатган. ^атламлардаги ёткизикларнинг хосил булиши парафинли нефть махсулотини ер юзига якин булган катламларга сингиб кириши, бу катламларда уни секинлик билан харакат килиши ва мунтазам совиб бориши сабаб булган.

Биринчи холатда озокерит таркиби купрок каттик холдаги углеводород хомашёсини узида саклаб колиб, улар нисбатан юкори хароратда эришга мойил булади. Бундай махсулотда смолали моддалар кам, буни парафинли нефть тез совуши натижаси деб курсатилиб, бу жараёнда биринчи навбатда молекуляр курсаткичи нисбий юкори булган алканлар чикиб кетиши кайд этилади.

Озокеритлар таркиби ва хосил булиш шароитини урганиш натижасида маълум булишича, Фаргона нефть ва газли регионида кайд этилган уюмлар юкорида айтиб утилган омилларнинг комплекс таъсири натижасида юзага келган. Геологик кесимнинг турли сатхига тегишли булган озокерит ёткизикларини ягона манбага тегишли эканлиги маълум, бу хакда улардаги углерод таркиби изотопларини бир гурух компонентлари битта ёткизикда булса хам турли сатхларда учраганида хам якинлиги фикримизга далил булади. Мисол тарзида Шорсу ва Шимолий Риштон конларини геологик кесимини юкори ва пастки кисмларида учраган нефть ва мальталарни турли компонентлари углерод изотоп таркиби куйида 1- жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Шорсу ва Шимолий Риштон конларинида битум ва нефтнинг изотоп таркиби

Тузувчи Ш.К.Юсупов, 2020 йил.

•а Компонентлар (фракциялар) Углеродлар изотоптаркиби (513С %), %

Шорсу кони Шимолий Риштон кони

нефть (пастки кисми) мальта (юкори кисми) нефть (пастки кисми) мальта (юкори кисми)

1 Парафин-нафтенли углеводород 28,0 28,8 29,1 28,9

2 Хушбуй углеводород 28,6 28,8 27,7 29,6

3 Бензол смолалари 26,4 27,2 27,2 28,0

4 Спирт-бензолсмолалари 28,9 28,7 28,0 27,5

Табиий битумларни сув-газ алмашинуви фаол зонасида курсатиб утилган узгариш механизмини аниклаш максадида утказилган комплекс тадкикотлар нефть-мальта-асфальт-асфальтитлар каторида нафакат углеродни таркиби тушибгина колмасдан кислород таркиби ошиб бориши (бу холат мальтадан асфальтга утиш боскичида кескин ошиши кузатилган), смолали моддаларни, айникса асфальтенлар концентрацияси ошиши билан хам кайд этилган.

Бу кузатувларда углерод таркибий кисмини узига хос йуналишда узгариши: Углеводород хом-ашёси микдорини умумий камайиши даврида курсатилган каторда

метанли-нафтен углеводород хомашёсининг хушбуй хидли (ароматический) углеводородга кадар усиши кузатилиб, буни салмокли даражада смолали моддаларни (айникса асфальтенлар) юкори молекуляр унсурларга айланиши билан тушунтириш мумкин. Бу кузатувлар биодегидратация жараёнларини таъсири борлигини курсатади, бунда бактериялар биринчи навбатда уз озукаси сифатида парафинли углеводород хомашёси ва куп боскичли нафтенлар ишлаши кузатилади.

Хушбуй хидли углеводород хомашёси ичида конденсацияланган богламалар СН214-СН2-22 таркиби тушиб бориши кузатилган, улар уз навбатида смолали моддалар ва асфальтенларга айланади. Шу билан бир вактда камрок конденсацияланган аренлар СН2-6-СН2-12 хушбуй хидли углеводород хом-ашёси фракциясидаги улуши камаяди. Асфальтенлар кейинчалик оксидланиб кетиб, бунда асфальтоген кислоталар улуши ошиши кузатилади [5]. Шу вактнинг узида таркиби кескин узгаришларига карамасдан нефть ва табиий битумнинг генетик бирлиги углеводород хом-ашёсининг баъзи компонентлари (парафин-нафтенли ва хушбуй углеводород хом-ашёси, бензол ва спирт-бензол смола) изотоп таркибини якинлиги билан тасдикланади, ушбу нефть ва табиий битумлар узаро таккосланганда уни куриш мумкин (1. жадвал).

Зарафшон эгилмасида аникланган битум намоёлари ва уюмларининг асосий кисми (Куйимозор, Азкамар, Хазар, Окработ ва б.) Бухоро погонасида маълум булган динамик жихатдан харакатланувчан уюмлар (Кораиз) давомига ухшаб кетади. Максимал даражадаги бурмаланиш ва узилмаларни хосил булишини бошдан кечирган бу участкаларда жараён ер юзига якин булган чукурликларнинг таркиби жихатидан турлича булган копламаларида янги тектоник даврда тог жинсларининг интенсив эзилиши ва натижада ушбу копламаларда турлича улчамдаги ёриклар, дарзликлар пайдо булиши билан ифодаланади. Натижада суюк углеводород хом-ашёсини аввал латерал харакати, кейин эса баъзи струтураларда вертикал харакатлар содир булиб, натижада ер юзига окиб чикиши кузатилган.

Гиллар (Азкамар майдони, пастки турон ва сенонга тегишли) ва ангидритлар (Окжар, Шурчи ва бошка майдонлар) таркибида битум уюмларини мавжуд булган Амударё синеклизасининг чегара кисмларида копламалар зичлигини йукотганлиги хамда уларни экран була олиш хусусиятлари барбод булиши сабаб деб тушунтирилади. Бунда енгил ёки "нормал холатдаги" нефтлар огир ва юкори ковушкок нефтга узгариши, кейинчалик мальтага ва асфальтга айланиши, ер юзига якин булган жойларда нефтнинг коллектор буйича бир вактнинг узида бу нефтга кислород ва микроорганизмларга бой булмаган инфильтрацион сувларнинг таъсири билан кечган харакати жараёнида содир булган булиши мумкин. Бундай жараёнлар катта булмаган (ер юзига якин булган) чукурликда кечгани, ер ости сувларининг минераллашганлиги хамда куп холларда ишончли копламанинг мавжуд булмаганлиги сабаб булган.

Коллекторли жинслар ер юзига чикиши ва бир вактни узида зичлиги, ковушкоклиги, смола хамда асфальтенлар таркибининг усиб бориши битум ва нефтни узида тутиб колган катламларни тепа кисмида асфальт тикинлар (пробкалар) хосил булиши билан кечади, бу тикин эса ёткизикларни кейинчалик бузилиб кетишига йул куймайди. Бундай шароитда хосил булган битумларни, ^ораиз структурасининг куббасида, шунингдек Зирабулок-Зиёвутдин тоглари этакларида йигилиб колиши ва уларнинг таркиби кисман оксидланиши, емирилиши натижасида олтингугуртга бойиши билан кузатилади. Шу ернинг узида табиий битумларнинг томирли уюмлари хосил булиши нефтни камраб олган жинслардаги босим эвазига тепага харакатланиши ва юзада тез совиши билан богликлиги тавсифланади. Битумлар намуналарини урганиш натижаси, уларнинг такибида деярли 60% мойли ва нейтрал смолалар хамда бор йуги 17% асфальтенлар борлигини курсатади. Бу битумоидлар таркиби нефть каторига тегишли деб тарифлаш мумкин. Смола, асфальтен ва олтингугурт таркиблари узгарган битумлар, олтингугуртли битумларнинг таркиби бузилиб кетиб шакли узгарган нефть метанли-нефть каторига тегишли деб белгиланади.

Тадкикотда курилаётган, ушбу табиий битумларга йулдош булган ер ости катлам сувлари сульфат-натрий типига тегишлилиги (В.А.Сулин таснифи буйича) аникланган.

Сульфат-натрийли сувларни мавжудлиги Зирабулок-Зиёвутдин тоглари теграсида нефтни кислород билан бойитишига ва бактериаларнинг фаолиги натижасида сув таркибида сульфат таркибини биологик кайта тикланишига олиб келган. Инфильтрацион сувларда мавжуд булган бактериялар катализаторлик вазифасини бажарган [3, 5].

Демак, ^ораиз структурасининг альб, сенон, туронга тегишли VIII-XI горизонтлари куббасида хоил булган табиий битумлар хамда Зирабулок-Зиёвутдин тоглари канотларига туташ жойлардаги битум намоёнлари пайдо булиши я;ин орада жойлашган, нисбатан чукуррокда шаклланган участкалардан куп маротабалаб (куп фазали) сую; углеводород хомашёсининг латерал ва вертикал миграция натижасида окиб келиши туфайли руй берганлигидан дарак беради.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда Зарафшон ботиклиги чегарасида бургиланган кудуклардан олинган керн намуналарида ва шурфлардан олинган монолитларда табиий битум уюмлари мавжудлигини асослаш, яъни куйида келтирилган еттита истикболли табиий битумли майдонларни ажратиш имконини беради: ^ораиз, Майзак, Кармана, Сукайти I, Сукайти II, Чодир ва Гарбий.

Сурхондарё нефтгазли региони худудида катламларда табиий битум уюмлари асосан палеоген даврининг бухоро ва олой свитаси карбонат-сульфатли ёткизикли катламларида 20 тадан ошик маъданли намоёнлари учраган. Олинган маълумотларни дарак беришича табиий битумлар карбонат-сульфатли тог жинсларида жойлашган юкори олтингугурт таркибли нефтлардан пайдо булиб, шаклланиши палеогиперген жараёнлар, хусусан олтингугурт билан бойишига боглик (Шакарлик-Астана, Хаудаг, ^орсагли, Досманага ва бошка майдонлар). Юкори олтингугурт таркибли (огир ва юкори ковушкок нефть, мальта, табиий битумларни катта кисми асосан Афгон-Тожик ботиклигининг сунгги янги тектоник харакати боскичларида хосил булган. Шу билан бирга регионал латерал миграцияси барча жойлардаги коллекторларни шаклланиши узок муддатли ва баркарор букилмаларни мавжудлиги хамда уларга ёндош кутарилган зоналари мавжудлиги билан изохланади. Жараёндаги вертикал миграция эса маълум вактдаги танаффуслар, махсулдор кесимлар катламлари сатхини узаро номутаносиблиги ва уларнинг дарзликлар туфайли эзилганлиги билан кечган.

Илмий-адабий манбалардаги янги геокимёвий маълумотларга (А.К.Каримов, Х.Б.Авазматов, М.И.Кушнир, Н.М.Акрамова ва б.) таяниб олинган материаллар, Устюрт нефтгазли регионида хам литологик таркиби, ёши, ётиш чукурлиги ва географик жойлашувидан катъий назар жойларда куплаб микробитум намоёнлари учраши таъкидланган. Бердах, Учсой, Урга хамда Сургил майдонларида юкори ва урта юра даври ёткизикларида битумлар кора саккичли (смолали) копламалар устма-уст катлам хосил килган юзалар шаклида, шунингдек говаклик хамда дарзликлар куринишида намоён булганлигини курсатади ва бу холатларда иккиламчи махсулот хосил булишидан дарак беради (И.М.Шахноский, 2003).

Шаркий Бердах ва Учсойнинг юкори юра даври кулранг кумларидаги табиий микробитум асфальтен ва паст сифатли киритларга тегишли. Урта юра даврининг терриген ёткизикларидаги, Ершабай майдонидаги (кудук №1, инт. 3249-3255 м) -озокеритга, Сургил (кудук. №3, инт. 2700-2706 м), Шаркий (кудук. №10, инт. 2448-2445 м) ва Шимолий Бердахдаги (1-сонли кудук., инт. 3864-3867 м) - паст ва юкори сифатли киритга хамда антраксолитларга тегишли эканлиги аникланган. Демак, табиий битум хосилалари ва уюмларининг хосил булиш шароитларини тадкик этиш натижасида куйидаги хулосаларни келтириш мумкин:

Нефть компонентларини турлича узгаришининг узига хослиги уларни табиий битум айланиш даврида баъзи табиий геокимёвий жараёнларнинг кечиши билан намоён булади; кислородга бойиб бориш (умумий кислород курсаткичини ва асфальтоген кислоталарни таркибда усиб бориши); смола холатини усиши (конденсацияланган аренларни концентрацияси пасайиши, смола моддаларини таркибини усиб бориши билан кузатилади); биодегидратации (алканлар ва моноциклик нафтенларни микдорини пасайиши), буларни

барчаси бугланиш хамда умумий микдорда нефть махсулотини йукотилиши ва унинг табиий битумга айланиши билан тугайди.

^атламли типдаги табиий битумларнинг хосил булишини назорат килувчи омиллар ичида гилли тог жинларидан ташкил топган регионал микёсдаги утказмас копламалар мавжудлиги катта ахамиятга эга; нефтни биодегидратация натижасида огир смолали нефть ва мальтага айланиши ва охир окибат эллюзион сувларнинг нефть уюмларига таъсири натижасида, улар таркибидан енгил фракцияларни чикариб юбориши кузатилади.

Озокерит хосил булиши учун енгил, юкори парафинли нефть, Фаргона нефтгазли региони ва таркибида асфальт-смола компонентлари куп булган нефть, Сурхондарё нефтгазли региони шунингдек енгил ва "нормал" нефть, Бухоро-Хива нефтгазли регионида стлабки махсулот сифатида хизмат килади.

Урганилаётган худудларда табиий битумларнинг урганилаётган турлари ичида купрок озокерит, мальта, асфальт ва асфальтитлар таркалган уларни хосил булиши юкорида келтирилган табиий омилларга боглик. Улардан мухимлари инфильтрацион сувлар таъсири, кислород ва микроорганизмлар билан бойиши, харорат ва босим узгариши, нефть деасфальтизация жараёнлари хисобланади.

Табиий битумли уюмларнинг катта кисми янги неоген-туртламчи даврларидаги, тектоник харакатлар фаоллашган вактга тугри келади, худди шу пайтларда, нисбатан олдинрок хосил булган чукуррок зоналардан тик ва ётик миграция килган суюк нефть уюмлари емирилиши янадакенгрок ва фаолрок кечган тектоник харакатлар натижасида содир булган.

Шундай килиб, республикамиз худудида урганилаётган табиий битум уюмлари ва хосилаларининг физик-кимёвий хусусиятлари буйича бирламчи таъминлов манбаъи нафтен-метанли ва нафтен-хушбуй (ароматик) типли асфальт узакли нефтлар эканлиги аникланди. Озокеритларнинг хосил булиши эса юкори парафинли нефтлар билан генетик богланганлигини курсатади. Келгуси излов-кидирув ишларида купрок гидродинамик тусикли зоналарга эътиборни каратиш лозим булади, чунки ушбу зоналар билан деярли барча аникланган табиий битум ва огир нефть уюмларининг (Шурбулок, Тергачи, Хаудаг, Корсагли, Досманага, ^ораиз ва б.) алокадорлиги катта кизикиш уйготадиган ахамиятга молик.

АДАБИЁТЛАР

1. Гарушев А.Р. О роли высоковязких нефтей и битумов как источнике углеводородов в будущем // Нефтяное хозяйство. 2009. №3. -С.65-67.

2. Успенский В.А., Радченко О.А., Глебовский Е.А. Основы генетической классификации битумов. // Труды ВНИГРИ. Изд. «Недра». Л. 1970.

3. Хаимов Р.Н., Смольников Ю.Р., Ходжаев Р.А. Особенности размещения природных битумов Средний Азии. // Перспективы нефтегазоносности Средний Азии. Труды ВНИИОЭНГ. вып.9. М. 1982.

4. Старобинец И.С. Геохимия нефтей и газов Средний Азии. -М.: Недра, 1966.

5. Ходжаев Р.А. Особенности размещения природных битумов Ферганской впадины. // Узбекский геологический журнал. №4. 1983.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.