Научная статья на тему 'Ўзбекистонда аҳоли бандлигини таъминлашда тадбиркорлик фаолиятининг ўрни ва ривожланиши'

Ўзбекистонда аҳоли бандлигини таъминлашда тадбиркорлик фаолиятининг ўрни ва ривожланиши Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
607
117
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳоли бандлиги ва фаровонлиги / жаҳон молиявийиқтисодий инқирози / кичик бизнес / меҳнат бозори / хусусий тадбиркорлик / employment of the population and welfare / world financial and economic crisis / small business / labor market / private business.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ниязов Музаффар Абдусаттарович

Мазкур мақолада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иқтисодиётнинг тез ўзгариб турувчи бозор талабларига жавоб беришини таъминлайдиган замонавий тузилмаларни шакллантириш, янги иш ўринларини ташкил этиш, аҳоли бандлиги ва даромадларини оширишдаги аҳамияти ёритилган, мамлакатимизни муваффақиятли ва барқарор ривожлантиришнинг алоҳида устувор йўналишлари ҳисобланган тадбиркорликни ривожлантириш ва аҳоли бандлигини таъминлашнинг долзарб масалаларига эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BUSINESS ROLE IN EMPLOYMENT OF THE POPULATION IN UZBEKISTAN AND PROSPECTS OF ITS DEVELOPMENT

In the article attention is paid to top issues of development of business and employment of the population, which is priority directions of modern systems formation of the in the fast-changing market conditions. There is considered as well importance of new workplaces creation, in solving of unemployment issues and growth income level of the population, stable and successful development of countries.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда аҳоли бандлигини таъминлашда тадбиркорлик фаолиятининг ўрни ва ривожланиши»

Ниязов М.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети Иктисодиёт факультети «Минтакавий иктисодиёт ва менежмент» кафедраси укитувчиси

УЗБЕКИСТОНДА АДОЛИ БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ УРНИ ВА РИВОЖЛАНИШИ

НИЯЗОВ М.А. УЗБЕКИСТОНДА АЦОЛИ БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ УРНИ ВА РИВОЖЛАНИШИ

Мазкур маколада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иктисо-диётнинг тез узгариб турувчи бозор талабларига жавоб беришини таъминлай-диган замонавий тузилмаларни шакллантириш, янги иш уринларини ташкил этиш, ахоли бандлиги ва даромадларини оширишдаги ахамияти ёритилган, мамлакатимизни муваффакиятли ва баркарор ривожлантиришнинг алохида устувор йуналишлари хисобланган тадбиркорликни ривожлантириш ва ахоли бандлигини таъминлашнинг долзарб масалаларига эътибор каратилган.

Таянч иборалар: ахоли бандлиги ва фаровонлиги, жахон молиявий-иктисодий инкирози, кичик бизнес, мехнат бозори, хусусий тадбиркорлик.

НИЯЗОВ М.А. РОЛЬ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ ЗАНЯТОСТИ НАСЕЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ И ЕЁ РАЗВИТИЯ

В данной статье особое внимание уделено актуальным вопросам развития предпринимательства и обеспечения занятости населения, являющихся приоритетными направлениями в формировании современных систем, отвечающих быстро меняющимся рыночным условиям, освещены вопросы создания новых рабочих мест, повышения занятости и уровня доходов населения в стабильном и успешном развитии страны.

Ключевые слова: занятость населения и благосостояние, мировой финансово-экономический кризис, малый бизнес, рынок труда, частное предпринимательство.

NIYAZOV M.A. BUSINESS ROLE IN EMPLOYMENT OF THE POPULATION IN UZBEKISTAN AND PROSPECTS OF ITS DEVELOPMENT

In the article attention is paid to top issues of development of business and employment of the population, which is priority directions of modern systems formation of the in the fast-changing market conditions. There is considered as well importance of new workplaces creation, in solving of unemployment issues and growth income level of the population, stable and successful development of countries.

Keywords: employment of the population and welfare, world financial and economic crisis, small business, labor market, private business.

Ицтисодиёт назариясида ацоли бандлиги ва мецнат бозори муаммоларини тадциц этишга турли хил ёндашувлар мавжуд булиб, бу назария-ларни урганиш натижасида шаклланаётган бозор ицтисодиёти шароитида, айницса, мецнат ресурс-ларининг усиш суръатлари юцори булганда ишчи кучига талаб ва таклифни эркин бозор цолатига цуйиш мумкин эмас, деган хулоса чицади. Бозор ицтисодиётининг асосий тамойилларини инкор этмаган цолда давлатнинг ицтисодиётни маълум меъёрда тартибга солиши цам талаб этилади.

Кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик иктисодиётнинг замона-вий тузилмаларини шакллантириш, янги иш уринларини ташкил килиш, ахоли бандлиги ва даромадлари-ни оширишда мухим роль уйнайди. Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов бу хакда: «Тадбиркорлик бизнеси ахоли бандлиги ва даромади-нинг усишини таъминлашда, айникса, бизнинг шароитда кандай мухим ахамият касб этишини бахолашнинг узи кийин... Мазкур соха хар бир ки-шига уз истеъдоди ва имкониятларини намоён этиш учун замин туFдирмокда, шу тарика ташаббускор, омилкор, мустакил фаолият юрита оладиган, уз олдига куйган максадларига эришиш-

га кодир инсонлар тоифасини шакл-лантиришга хизмат килмокда»1, деб таъкидлайди.

Кейинги йилларда ахоли бандли-гига жахон молиявий-иктисодий ин-кирози хам таъсир килмокда. Шу сабабдан, иктисодий усиш суръатла-рини баркарорлаштириш ва тезлаш-тириш хамда инкироздан чикиш учун ривожланган мамлакатлар ички ва ташки хамда иктисодий ва маъмурий-хукукий усулларни кулламокда.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекистонда ижтимоий-иктисо-дий сиёсатни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг роли ва ахамияти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи» газетаси, 2012 йил 15 сентябрь.

Жахон микёсида мехнат бозори-ни такомиллаштириш мазкур бозор-ни фаоллаштиришга каратилган тад-биркорликни раFбатлантириш, ахоли бандлиги даражасини оширишга суб-сидиялар ажратиш ва жамоат ишлари дастурини амалга оширишни такозо этади. Жахон молиявий-иктисодий инкирози шароитида Узбекистонда мехнат бозорини тартибга солиш ки-чик бизнес ва хусусий тадбиркорлик-ни хар томонлама раFбатлантириш ва ривожлантириш хамда янги иш уринлар яратишни зарур килиб куяди.

Дархакикат, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик нафакат иктисо-диётдаги маълум бир бушликларни тулдиради, балки уни диверсификация килиш ва баркарор суръатлар билан ривожлантиришни таъминлашда хал килувчи ахамиятга эга. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасига давлат томонидан катта эътибор бе-рилиши ва куллаб-кувватланиши на-тижасида, унинг мамлакат ялпи ички махсулотидаги улуши йилдан-йилга ортиб бориши таъминланмокда.

Ялпи ички махсулотни шаклланти-ришда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасининг улуши 2000 йилдан буён 31 фоиздан 2014 йилда 56 фоизга, саноат махсулотлари иш-лаб чикаришда 12,9 фоиздан 31,1 фоизга усди. 2014 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасида 480 мингдан ортик янги иш урни таш-кил этилди. Бу яратилган жами иш уринларининг ярми демакдир. Бугунги кунда иктисодиётнинг ушбу сохасида иш билан банд булган ахолининг 76,5

фоиздан зиёди мехнат килаётганлиги1 бу сохага эътиборни янада кучайти-риш зарурлигини такозо этади.

Узбекистонда амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг хозирги боскичи кичик бизнес ва хусусий тад-биркорликни янада ривожлантириш, унга кенг иктисодий эркинлик бериш билан тавсифланади. Шу жихатдан караганда, хозирги кунда мамлакати-мизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожланти-ришга алохида эътибор берилмокда. Чунки, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасини ривожлантириш масаласига давлатимиз иктисодий сиё-сатининг стратегик вазифаси, ахоли фаровонлигини ошириш омили сифа-тида каралмокда. «Кичик тадбиркорлик нафакат даромад манбаи, балки одамларнинг ижодий ва интеллектуал кобилиятини руёбга чикариш воси-таси хамдир... Бир суз билан айтган-да, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик урта синфни шакллантириш учун мунтазам кенгайиб бораётган база булиб хизмат килмокда. Урта синф эса, маълумки, хар кандай де-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. // Узбекистан Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

мократик жамиятнинг асоси булиб хисобланади»1.

Ахоли фаровонлигини ошириш-да бандлик масаласининг туFри хал килиниши катта ахамият касб эта-ди. Айни пайтда мехнатга лаёкатли ахолининг бандлигини таъмин-лаш максадида давлатимиз янги иш уринлари яратаётган тадбиркор-лик субъектларини раFбатлантириш, солик, кредит имтиёзларини бериш; мехнат бозорида ишчи кучи сифати ва ракобатбардошлигини ошириш; касаначилик, хизмат курсатиш ва сервис сохасини янада жадал суръат-ларда ривожлантириш сиёсатини юритмокда.

Кичик бизнесни жадал ривожлан-тиришга каратилган имтиёзли солик-лар дастури ва кредитлар билан куллаб-кувватлашнинг кенгайиб бо-риши билан боFл и к максадга йунал-тирилган сиёсат тадбиркорларга бушаган маблаFларни ишлаб чика-ришни кенгайтириш имконини бер-ди, бу эса, уз навбатида, минглаб янги иш уринларини яратиш имконини берди. Шу жумладан, кичик бизнесда яратилаётган иш уринларининг асо-сий кисми хизмат курсатиш ва сервис сохасига туFри келмокда ва би-ринчи навбатда кишлок жойларда яратилмокда.

Кишлок жойларда ахолининг бандлигини оширишда дехкон хужа-ликлари ва шахсий томоркаларда

1 Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекистонда ижтимоий-иктисо-дий сиёсатни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг роли ва ахамияти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи» газетаси, 2012 йил 15 сентябрь.

чорвачилик ва паррандачиликни ри-вожлантиришга каратилган чора-тадбирлар хам уз хиссасини кушди, хусусан, кам таъминланган ва куп бо-лали оилаларга текинга корамол бе-рилиши натижасида кишлок ахолиси корамолчилик билан шуFулланиш ва ушбу соха билан шуFулланиши дав-рида нафака олиш хукукига хам эга булди.

Узбекистонда мехнат ресурслари-нинг окими баркарор ва интенсив характерга эга булиб, шундан келиб чиккан холда мехнат сиFими юкори булган турли тармокларни ривожлантириш имкониятларига эга. Ахолини мехнат билан таъминлашда давлат-нинг устувор вазифаларидан бири ахолининг бандлигини доимий ра-вишда таъминлаш ва унинг тармоклар таркибини такомиллаштиришдан ибо-рат. Ушбу муаммони ечишда бизнинг мамлакатимизда бир канча ижобий натижаларга эришилди.

Айни пайтда иш уринларига булган эхтиёжга демографик омил сезилар-ли ва бевосита таъсир утказишни давом эттирмокда, унинг натижасида мехнатга лаёкатли ёшга кираёт-ган ахолининг илдам усиш суръатла-ри сакланиб колмокда. Демографик ривожланишнинг динамикаси шуни курсатмокдаки, мамлакатимиз мехнат бозорида янги иш уринларини яра-тишга булган эхтиёж ортиб боришини прогнозлаш мумкин.

Демографик ривожланишнинг яна бир хусусиятларидан бири бу мехнатга лаёкатли ёшдаги ахолининг усиш суръатларининг банд булган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

1-жадвал. Ах,оли бандлиги динамикаси1

Курсаткичлар 2000 й. 2005 й. 2010 й. 2011 й. 2012 й.

Мехнатга лаёкатли ёшдаги ахоли сони, миллион киши 12,7 14,8 16,9 17,8 18,1

Ахолининг умумий таркибида мехнатга лаёкатли ресурсларнинг улуши, % 53,5 57,5 60,5 61,1 61,6

Мехнатга лаёкатли ёшдаги ахолининг усиш суръатлари, утган йилга нисбатан, % 3,1 2,9 3,0 4,6 2,1

Иктисодиётда банд булган ахоли сони, миллион киши 8,9 9,9 11,6 11,9 12,2

Банд булган ахоли сонининг усиши, утган йилга нисбатан,% 1,1 3,1 2,6 2,5 2,5

Бандлик даражаси, мехнатга лаёкатли ахолига нисбатан, % 70,0 68,5 68,0 67,0 67,0

ахоли сонининг усиш суръатларидан анча юкорилигидадир.

Хусусан, келтирилган жадвалда 2000-2012 йиллар оралиFида мехнатга лаёкатли ахолининг сони 12,7 миллион кишидан 18,1 миллион кишига етгани-ни, яъни 42,5%га усганини, вахоланки, худди шу даврда иктисодиётда банд булганлар сони 8,9 миллион кишидан 12,2 миллион кишига етгани, яъни 37,7%га усганлигини куриш мумкин. Ушбу жадвал маълумотларига кура, шу давр оралиFида мехнатга лаёкатли ахоли сонининг уртача усиш суръатлари 3,14%ни ташкил этган булса, иктисодиётда банд булганлар сонининг уртача усиш суръатлари 2,36%ни ташкил этган, яъни мехнатга лаёкатли ахолининг усиш суръатлари иктисодиётда банд булган ахолининг усиш суръатларидан сезиларли да-ражада юкори булган. Бундай холат мехнат бозорида юзага келиши мумкин булган муаммоларнинг олдини олиш кераклигини курсатмокда.

1 Ахмедова М. Особенности и перспективы обеспечения занятости населения в Республике Узбекистан. // Методологические вопросы разработки стратегии долгосрочного развития. -Т., 2013. -С. 329.

Бандлик масаласининг хозирги давр-даги яна бир жихатларидан бири шуки, иктисодиётдаги таркибий узга-ришлар мехнатнинг тобора интел-лектуаллашиб бораётганлиги билан изохланиб, дунёда, айникса ривож-ланган мамлакатларда мехнатнинг ин-теллектуаллашуви тенденцияси ошиб бормокда. Интеллектуаллашув жа-раёнида мехнатнинг сифат жихатлари каторида касб тушунчаси хам узгариб бормокда, яъни бу жараёнда мехнат фаолиятининг асосий мезонлари си-фатида, узлуксиз равишда янги би-лимларни узлаштириш, ишчининг ма-лакасини ошириб бориш ва уларни касбий фаолиятда куллаш кабилар ётади.

Мехнат фаолиятининг интеллектуаллашув даражаси чукурлашиб бо-риши натижасида кийматнинг асосий манбаи сифатида мехнат эмас, аксинча билим юзага келади. Аста-секинлик билан кийматнинг мехнат назарияси «билимлар яратадиган киймат» (knowledge value) назарияси билан алмашмокда. Унинг асос-чиси Т.Сакая таъкидлаганидек, «... биз тараккиётнинг янги боскичига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

кадам куймокдамизки, унда хара-катлантирувчи куч сифатида, билим-лар яратган кадриятлар намоён булади»1. Иктисодиётнинг мазмунини акс эттирувчи «ахборот жамияти», «билимлар жамияти», «информацион иктисодиёт», «интеллектуал икти-содиёт» каби атамалар тобора амалда кенг кулланмокда. Бундай мехнатнинг интеллектуаллашув жараёни интеллектуал салохиятни ва билимларни доимий равишда янгилаб боришни такозо этади.

Мехнатнинг интеллектуаллашуви муайян бир конуниятлар асосида ри-вожланишини хисобга олсак, мам-лакатимизда ахолининг бандлигини таъминлаш масалалари, уларни бахо-лашда янгича ёндашувлар ва англаш-ни талаб килади.

Жахон тажрибаси шуни курсатмок-даки, интеллектуал кадрлар сало-хиятини шакллантириш ва ундан фойдаланиш давлатнинг иктисодий ривожланиш стратегияси, таълим ти-зими, тадбиркорликнинг ривожланиш даражаси, кадрларининг кас-бий тайёргарлиги, илм-фан холатига боFлик. Сунгги йилларда бу борада Узбекистонда ижобий узгаришлар юзага келаётганлигини кайд этиш керак ва интеллектуал сохаларда бандлик ошиб бормокда. Айнан шу жихатдан, мехнат фаолиятини интел-лектуаллаштириш жараёнларини тез-лаштириш вазифасини бажаришда тадбиркорликнинг ахамияти ортиб боради.

1 Михнева К. Интеллектуализация экономики: инновационное производство и человеческий капитал. // Журнал «Инновации», 2003, № 1.

Ишчи кучининг интеллектуал даражаси ортиб бориши истикболда интеллектуал ресурсларнинг ортиши, ишчи кучини инновацион фаолиятга жалб килиш имкониятларини кенгай-тиради ва ижобий жараёнлар тезла-шишига олиб келади. Шу жихатдан, кичик бизнес ва тадбиркорлик соха-сини янада жадал ривожлантиришда куйидаги масалаларга алохида эъти-бор каратиш зарур, яъни:

- худудларни мажмуали ривож-лантириш дастурларини кайта куриб чикиш, саноатни ривожлантириш, биринчи навбатда кишлок хужалиги махсулотлари ва минерал хом ашё-ни чукур кайта ишлаш борасида фойдаланилмаётган захиралар ва имкониятларни ишга солиш;

- иктисодиётни модернизация ки-лиш, техник ва технологик жихатдан янгилаш, сифатли, ички ва ташки бозорларда ракобатбардош мах-сулотлар ишлаб чикаришни кен-гайтириш билан боFлик холда ахоли бандлигини таъминлаш;

- касбга укитиш, кайта укитиш ва кайта тайёрлаш асосида мехнат бо-зорида уз мутахассисликлари буйича иш топа олмай колган фукароларни янги замонавий касбларга укитишни кучайтириш;

- буш иш уринлари ва иш киди-рувчилар хакидаги янгиланиб турувчи электрон маълумотларнинг марказ-лашган банкини тузиш ва унинг имко-ниятларидан кенгрок фойдаланиш;

- мехнат бозорида ишчи кучининг интеллектуаллашуви даражасини оши-риб бориш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

- кичик бизнеснинг экспорт сало-хиятини ривожлантириш учун за-рур ташкилий, хукукий, молиявий механизм ва шароитларни яратишда худудий ва махаллий хусусиятларни хисобга олиш.

Ахоли бандлигини таъминлаш, янги иш уринларини ташкил килиш ва мех-

натнинг интеллектуаллашуви дара-жасини ошириш мамлакатимизнинг доимо муваффакиятли ва баркарор ривожланишининг асоси эканлиги катта ахамият касб этади ва тадбир-корликни ривожлантириш бандлик-ни таъминлашнинг мухим йуналиши булиб колиши лозим.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узга-ришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жа-раёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусу-сий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекистонда ижтимоий-иктисодий сиёсатни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг роли ва ахамияти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи» газетаси, 2012 йил 15 сентябрь.

3. Сакайя Т. Стоимость, создаваемая знаниями, или История будущего. // Новая индустриальная волна на Западе: Антология. / Под ред. В.Л.Иноземцева. - М.: «Академия», 1999. -С. 337-371.

4. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумот-лари. 2000-2014 йй.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.