Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ЖАНУБИДА ПЕКАН ЁНҒОҒИНИНГ КЎЧАТЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

ЎЗБЕКИСТОН ЖАНУБИДА ПЕКАН ЁНҒОҒИНИНГ КЎЧАТЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

142
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Пекан ѐнғоғи / кўчатлар / ўсиши / ривожланиши / тадқиқот / туваклар / хандаклар / усуллар / пайвандлаш / пайвандтаг / пайванддўст / уруғлар / эгатлар / пўстлоқ / куртак

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абдужаббор Эргашевич Мирзаев, Акмал Эгамберди Ўғли Шоимов

Мазкур мақолада пекан ѐнғоғининг кўчатларини етиштириш ва пайвандлаш усуллари ѐритилган. Шунингдек, мақолада Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларида етиштирилган пекан ѐнғоғининг афзалликлари ва ишлаб чиқаришда пекан ѐнғоғи боғлари яратиш ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Абдужаббор Эргашевич Мирзаев, Акмал Эгамберди Ўғли Шоимов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ЖАНУБИДА ПЕКАН ЁНҒОҒИНИНГ КЎЧАТЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

УЗБЕКИСТОН ЖАНУБИДА ПЕКАН ЁНГОГИНИНГ КУЧАТЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Абдужаббор Эргашевич Мирзаев

Академик Махмуд Мирзаев номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий тадкикот институтининг Сурхондарё филиали илмий ишлар буйича

директор уринбосари

Акмал Эгамберди уFли Шоимов

Богдорчилик ва узумчилик агротехника булими бошлиги

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада пекан ёнгогининг кучатларини етиштириш ва пайвандлаш усуллари ёритилган. Шунингдек, маколада Узбекистоннинг жанубий вилоятларида етиштирилган пекан ёнгогининг афзалликлари ва ишлаб чикаришда пекан ёнгоги боглари яратиш хакида маълумотлар берилган.

Калит сузлар: Пекан ёнгоги, кучатлар, усиши, ривожланиши, тадкикот, туваклар, хандаклар, усуллар, пайвандлаш, пайвандтаг, пайванддуст, уруглар, эгатлар, пустлок, куртак.

Кириш. Сунгги вактларда мамлакатимизда ёнгок мевалилар экин майдонларини асосан тог ва тог олди худудларида купайтириш хамда келгусида уларнинг экспорт салохиятини оширишга алохида эътибор каратилмокда. Бутун дунёда ана шундай ёнгокмевалилардан пекан ёнгогига булган кизикиш кучаймокда. Бу ёнгокнинг халк хужалигидаги кенг куламли ахамияти уни илмий асосда урганиш заруриятини такозо этди. Бугунги кунда куплаб Давлатларда ахолини йил давомида озик-овкат махсулотлари билан таъминлаш бир канча кийин кечмокда, бунинг сабаби иклим узгаришлари, она табиатнинг хар хил химикатлар билан ифлосланиши, техникани хаддан зиёд ривожланиши, инсонларнинг табиатга кам эътибори, шунинг учун ахолини туйимли озик-овкат махсулотлари билан таъминлаш, истеъмолчилар талабини узимизда етиштирилган мева махсулотлари хисобига тула кондириш хамда экспорт салохиятини сезиларли ошириш масалаларига алохида катта эътибор каратилмокда ва янгидан-янги нав намунали меваларни урганиб ва уларнинг энг сифатли, серхосил, касаллик ва зараркунандаларга чидамли бозоргир

282

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

навларини ишлаб чикаришга тавсия килиш борасида илмий кузатув ишлари олиб борилмокда.

Пекан-(Сагуа olivaformis Nutt. С. Рекап) ёнгокдошлар оиласига кария туркумига мансуб ёнгок мевали дарахт. Пекан-грек ёнгогига якин булиб, ватани шимолий Америка. У ерда етиштирилаётган пекан ёнгоклар ишлаб чикариш ахамиятига эга булиб, 150 минг гектар майдонларни эгаллаган. У тез усувчи дарахт булиб, бошланишига 2-3 йилда 50 смдан 1метргача, сунгра 10-15 йилда 7-10 метргача, кейинчалик эса 20 метрдан 30-36 метрга усади. Пеканнинг мамлакатимизга кириб келиши сибик Иттифок даврида бошланган, икдимлаштириш максадида 1909 йил Кавказ, Батуми, Сочи ва Сухумида экилган ва биринчи саноат боги Россиянинг Житомир вилоятида 2018 йилда экилган. Сунгра 1934 йили Урта Осиёга кириб келган ва 1948-49 йилларда Узбекистоннинг жанубий худуди хисобланган Сурхондарё илмий тажриба станциясида илк бор экилган.

2017 йил 1 июн куни Узбекистон Республикаси президентининг "Ёнгок ишлаб чикарувчилар ва экспорт килувчилар уюшмасини тузиш ва унинг фаолиятини ташкил этиш тугрисида"ги карори кабул килинди.

Мазкур хужжатларда асосан ёнгокчиликни ривожлантириш, ёнгок мевалилар майдонини кенгайтириш хамда уларни худудларнинг тупрок-иклим шароитларини хисобга олган холда окилона жойлаштириш, ёнгокчилик буйича илмий базани мустахкамлаш, янги истикболли ва серхосил навларни жорий этиш, шунингдек ёнгок махсулотларини етиштириш хажмини купайтириш ва экспорт салохиятини ошириш борасидаги вазифалар белгилаб берилган.

Юкоридаги кабул килинган хужжатлар ва белгилаб олинган чора-тадбирларнинг ижросини таъминлаш борасида мамлакатимиз кишлок хужалиги ходимлари ва олимлари ёнгокзорлар ташкил килиш ва улардан юкори сифатли мул хосил олиш максадида катта ишларни амалга оширмокдалар. Натижада бозорларимиз хозирги пайтда арзон ва сифатли мева махсулотларига тулаётганлиги бунинг яккол исботидир. Бунга эришишда жорий йилда ёнгок экинларнинг майдонларини кулай булган тупрок-иклим шароитларида купайтириш, серхосил навларни танлаш хамда улардан витаминга бой туйимли ва юкори сифатли ёнгок махсулотлари етиштиришга сезиларли эътибор каратилмокда.

Тадкикот услуби: Тадкикотларни утказиш услубияти. Тадкикот тажрибалари "Мевали, резавор - мевали. ва

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-EANYUTUQLAR^

ёнгокмевалилар навларини урганиш усули ва дастури" (Мичуринск, 1973) асосида утказилди.

Маълумотлар Б.А.Доспехов (1979) услуби буйича дисперсион тахлил килинди. Дала тажрибалари Бош институт томонидан тасдикланган методик иш дастурига мувофик утказилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг тахлили:

Пекан ёнFOFининг кучатларин етиштириш усуллари

Пекан ёнгогининг кучатларини экиш учун жорий йил хосилидан олинган нав-намуналаридан фойдаланилди. Алохида технология асосида бир неча усулда кучатлар тайёрлаш ишлари бажарилди. Пекан кучатлари 3 хил усулда етиштирилмокда; доимий ерда, тувакларда ва илдиз кисми усишини чегараловчи хандакларда. Доимий ерга далага экилган уруглар униб чиккандан сунг 1-2- йили куёш нури таъсирида баргларида куйиш аломатлари кузатилди, тувакларда ва хандакларда экилган уруглар 50-70 смгача усиб даладагига нисбатан ривожланиши юкори булди.

1-усул. Пекан уруглари январь ойи бошида стритификация килиниб, февраль ойининг биринчи декадасида очик далага эгатларга 60х20 см тартибда экилди. Униб чиккан нихолларда март ойидан июн ойигача усиш ва ривожланиш давом этди. Эгатларга экилган кучатлар июнь ойи охирига келиб, улчов натижаларига кура, 25-35 смгача усгани аникланди. Баъзи кучатлар илдиз кисмига илдиз киркар ва оккуртлар зарари натижасида нобуд булди ва тупрокка Дефентокс препарати билан ишлов бериш билан зарарланиш олди олинди.

2-усул. Пекан уруглари махсус каттик полиэтилен тувакларда экилган намуналар мавсум давомида яхши ривожланиши кузатилди. Бу усулда кучатларни етиштириш пекан боглар ташкил килишда юкори самара беради, 2 йиллик нихоллар усиб буйи 50-60 смгача етди.

3-усул. Пекан уруглари махсус хандаклар тайёрлаб экилди, бунда хандакнинг буйи 2х1 м улчамда булиб, таг кисми бетон коришма ва атрофи пишган гишт билан териб, чукурлиги 60 см килиб тайёрланди. Бу усулда хандакларда экилган уруглар 50-70 смгача усиб даладагига нисбатан яхши натижа берди.

Бу уч усулнинг энг самаралиси каттик плёнка тувакларда экиш усули самарали булиб, бог ташкил килинганда илдиз кисми зарарланмасдан бус-бутун экилади ва кукариш-тутиб кетиш даражаси 100% булади.

284

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING

RI^OJLAäiSmiS^iiMlmmmYmmmäimSL

Эгатларда экилган кучатлардан бог яратишда ковлаб олинганда илдиз кисмига зиён етади ва кукариш даражаси пасайиб хатоликар купайиб кетади. Чунки икки йиллик кучатларда ён илдизлар ривожланмасдан ук илдизлари усимлик ер устки кисмига нисбатан 2-3 баравар узун булади.

Пайвандлан усули. Пекан кучатларини пайванд килмасдан экиб бог яратилса, экилган кучатлар икки йил яхши ривожланмайди, учинчи йилдан усиш бошланади ва хосилга кириш даври кечикиб 8-9 йилда бирламчи хосил шоналарини курсатади. Агарда ёнгокмевалар богга экиб кукартирилиб, жойидан кучирилмаса 6-7 йилда бирламчи хосил бера бошлайди. Пекан кучатларидан бог яратишда 8х8 ёки 10х10 метр тартибда экиш яхши самара беради. Бунда бир гектар майдонга 8х8 метр тартибда 156 дона, 10х10 метр тартибда 100 дона кучат жойлаштирилади. Пекан боглари хосилга киргунча 5-6 йил давомида туп ораларига бошка мевали экинлар- данаклилардан экиб хосил олиб фойдаланиш мумкин.

Пекан кучатларини пайвандлашда яхши ривожланган икки йиллик кучатлардан фойдаланиш яхши самара беради. Пайвандтаглар йугонлиги энг ингичкаси калам диаметри ва ундан калинрок булса, пайвандлаш ишлари енгил ва кулай булади. Пайвандлашда куртаклар ёгочликсиз пусти куртак атрофидан икки ёнига 1 см дан, узунасига 2 смдан куртак билан пусти кесиб олинади, пайвандтагдан хам шунча пустлок кесиб олиб ташланади, пайвандтаг ва пайванддустнинг пустлоги бир-бирига тегизиб махкам полиэтилен боглагич билан богланади ёки пустлоги куртак билан айланасига тулик кесиб олиниб пайванддуст диаметрига мос пайвандтаг танланиб, пустлоги олиб ташланиб, пайванддуст жойлаштирилиб полиэтилен плёнка богич билан богланади. Пайвандланган кучатларга сув куйилади ва натижада пайвандлар тутиши тезлашади. Пайвандлаш ишлари ёзда август ойининг 3-декадаси ва сентябрь ойининг 1-декадаси, бахорда февраль ойи 3-декадаси ва март ойининг 1-декадаси, яъни куртаклар уйгониб кетмасдан утказилса кулай вакт хисобланади. Сифатли пекан ёнгогининг пайванд кучатлари 3 йилда тайёр булади. Улардан ташкил этилган боглар 3-4 йилда хосил бера бошлайди.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Пекан ёнгоги бир катор афзалликларга эга: - Х,ар йили дарахтлар алмашиниб, мул хосил беради, асосан гуллаш жараёни апрель ойида утиши гулларининг эрта бахорги совуклардан азият чекмайди, уругидан

285

ytadq^

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

купайтирилганларида хам нав хусусиятлари узгармайди, экспорт учун кулай махсулот хисобланади.

- Сурхондарё вилоятининг табиий иссик икдими шароитида етиштирилган пекан ёнгоклариниг таркибидаги инсон организми учун фойдали озика моддаларга Республикамиз ва бошка хорижий худудларга караганда бой хамда улар куп микдорда тупланади.

- Экологик тоза табиий пекан ёнгоги мевалари олиш имкониятлари юкори серхосил навлар шу худуднинг табиий тупрок-иклим шароитида изланади ва мухит учун мос, узига хос навлар танлаб ажратилади хамда мева ва кучатларини етиштириш агротехнологияси ишлаб чикилади.

- Пайвандланган пекан ёнгоги кучатлари пайванд килинмаганига нисбатан 4-5 йил олдин хосилга киради.

- Пекан ёнгоги кучатларини каттик полиэтилен контейнерларда устириб доимий жойига экилгандан сунг пайванд килинса, самарадорлиги юкори булади.

ишлаб чикарувчилар ва экспорт килувчилар уюшмасини тузиш ва унинг фаолиятини ташкил этиш тугрисида"ги карори.

2. А.А. Рыбаков., С.А. Остроухова "Узбекистан мевачилиги". - Т.: Укувчи,

3. А.М.^учкаров, А.Э.Мирзаев "Пекан ёнгогининг усиши, ривожланиши ва хосилдорлиги" Республика илмий ва илмий-техник анжумани маколалари туплами. 2019 йил 26 сентябрь.

4. М.Ровский, "Грек ёнгоги ва пекан". Тошкент-"Мехнат"-1954й.

5. Н.Т.Астанакулов, А.Э.Мирзаев, Ж.М.Очилдиев "Америка пекан ёнгоги истикболли мева", "Тавсиянома" Денов-2020.

REFERENCES

1. 2017 йил 1 июн куни Узбекистан Республикаси президентининг "Ёнгок

1981.

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.