Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ҚУРУҚ-ИССИҚ ИҚЛИМИДА ЦЕМЕНТОБЕТОН ҚОПЛАМАЛАР СИФАТИНИ ТАЪМИНЛАШ'

ЎЗБЕКИСТОН ҚУРУҚ-ИССИҚ ИҚЛИМИДА ЦЕМЕНТОБЕТОН ҚОПЛАМАЛАР СИФАТИНИ ТАЪМИНЛАШ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

192
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по искусствоведению , автор научной работы — А. Хамидов, И. Ахмедов, Р. Сулайманов, А. Дехқонов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ҚУРУҚ-ИССИҚ ИҚЛИМИДА ЦЕМЕНТОБЕТОН ҚОПЛАМАЛАР СИФАТИНИ ТАЪМИНЛАШ»

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

УЗБЕКИСТОН КУРУК-ИССЩ ЩЛИМИДА ЦЕМЕНТОБЕТОН КОПЛАМАЛАР СИФАТИНИ ТАЪМИНЛАШ

А. Хамидов

Наманган мухандислик-курилиш институти профессори

И. Ахмедов

Наманган мухандислик-курилиш институти доценти

Р. Сулайманов

Наманган мухандислик-курилиш институти доценти

А. Дехконов

Наманган мухандислик-курилиш институти талабаси dehqanovabror97@gmail.com

Узбекистонни курук иссик иклим шароитида цементобетон копламалар куришда, уларни парвариш этиш технологяси долзарб масала булиб колмокда ва уни такомиллаштириш, реал шароитларга мослаш, шунингдек ижрочилар имкониятларини, кабул килинган технологияни иктисодий назария нуктадан макбуллигини туларок хисобга олиш талаб этилади.

"Курук-иссик иклимда бетон ишларини бажариш буйича кулланма» га [1] кура "Курук-иссик иклим" деганда жазирама ёз кунлари узок (100 кундан ортик) давом этадиган, хавонинг энг юкори харорати +400С ва ундан ортадиган, энг иссик ойдаги уртача юкори харорат 29-30 0С, хавонинг нисбий намлиги эса энг иссик ойда 50-55% дан кам буладиган метеорологик шароитлар йигиндиси тушунилади.

Курук-иссик иклимли худудларда кундузлари соядаги хаво харорати 3540 0С, айрим холларда 450С гача кутарилиб, хавонинг нисбий намлиги 15-20% га камайиб кетади. Бундан ташкари бу худудлар куёш радиациясининг интенсивлиги, курук шамоллар эсиши, харорат ва намликнинг сутка давомида кескин фаркланиши, ёгингарчиликнинг камлиги билан хам ажралиб туради.

Хдвонинг юкори харорати ва интенсив куёш радиацияси шамол билан кушилиб бетон тайёрлаш, уни трансопортга ортиш, ташиш ва ёткизиш пайтида коришмадаги намликнинг тез бугланиб кетишига сабаб булади, бу эса уз навбатида

April 21-22

659

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-659-665

ort

бетоннинг котишида содир буладиган физик-кимёвий ва механик жараёнларга сезиларли таъсир курсатади. Шунинг учун курук - иссик иклимни хисобга олиш катта ахамиятга эга.

Курук-иссик иклим бетон тайёрлаш, ташиш, ёткизиш ва парвариш килишда бетоннинг физик-механик хоссаларига ва чидамлилига салбий таьсир курсатиши аникланган. Янги ёткизилган бетондан кориштирилган сувнинг жадал суръатларда бугланиши бетоннинг физик-механик ва деформатив хоссаларининг ёмонлашуви асосий сабабларидан биридир.

Маьлумки ёткизилган бетон коришмаси цемент клинкери минералларини сув билан гидратацияси натижасида котади. Ёткизилган бетон коришмаси цемент гидратацияси учун етарли (бетон котиш жараёни тугаши) микдоридаги сувга эга булади. Цементнинг сув билан кимёвий богланиш реакцияси учун цемент массасига нисбатан 20-22 % сув талаб этилади. Лекин амалиётда бетон коришмаси кулай ёткизувчанлигини таьминлаш учун цемент массасига нисбатан 40-60 % сув кушилади. Бетон говаклари ва капиллярларида, сув юза тортилиши натижасида ушлаб турилади. Шунинг учун бетонда сув кимёвий, физик (адсорбция) ва механик (эркин) богланган холатда мавжуд булади.

Кимёвий реакцияларни нормал утиши учун нам мухит талаб этилади. Бу шароитда бетон котиш жараёнида оптимол тузилиши шаклланиши ва талаб этилган хоссаларга эга булиши учун кориштирилган сув бугланишига ёки кераклигидан ортикчасини бугланишига йул куймаслик керак.

Янги ёткизилган бетоннинг сувсизланиш жараёни юкори харорат ва хавонинг паст намлигидаги режимларда котаётган бетонлар учун хосдир.

Янги ёткизилган бетондан сув бугланиш кинематикаси урганилганда сув бетоннинг котишининг бошлангич даврида жадал суръатларда бугланади. 6-8 соат утганда, яьни бетон каттик каркас тузилиши шаклланганида бугланиш тезлиги пасаяди ва кейинчалик бир хил микдорга келади.

Бетон сувсизланиш натижасида цементнинг гидратация жараёни пасаяди ёки тухтаб колиши хам мумкин, бунинг натижасида бетон керакли мустахкамликни олмайди [2].

Курук-иссик иклим бетон ишлари технологиясига, бетондан тайёрланган конструкция ва иншоотларнинг узокка чидамлилигига салбий таъсир этади. Бу таъсир конструкциядаги бетон хоссаларининг узгаришида, бетонда турли дарзларнинг хосил булишида, деформацияланиш микдорининг ортиб кетишида кузга ташланади.

April 21-22

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-659-665

p

ort

Юкорида, курсатиб утилганидек, бетоннинг интенсив сувсизланиши, айникса юза кисмини сувсизланиши натижасида, унинг мустахкамлиги 50% гача пасайиб кетиши мумкин.

Бетонда кориштирилган сувни чикиб кетишига тускинлик килувчи, яъни унда нормал харорат-намлик шароитни яратувчи хар кандай тадбир, унинг мустахкамлигини ошишга олиб келади.

Шунинг учун курук-иссик иклимда ягни ёткизилган бетон парваришига алохида эьтибор каратиш керак.

Автомобиль йуллари курилишида цементобетон копламалар ташкил этишда, асосий технологик операциялардан бири бу - котаётган бетонниг ташки масса алмашувини камайтириш, яъни янги ёткизилган бетонни сувсизланишини олдини олишдир [3].

Куйилган ва зичланган бетон талаб этилган мустахкамликка белгиланган муддатда етиши учун уни тугри парвариш килиш керак. Бетон куйилгандан кейин биринчи кунларда уни парваришлаш айникса мухимдир, акс холда бетон сифати пасайиб кетиши мумкин, кейинчалик синчиклаб парвариш килинса хам аввалги холатига келтириб булмайди.

Янги ёткизилган бетонни, сувсизланишини олдини олиш учун парвариш килиш, мураккаб ва нисбатан киммат технологик операциядир.

Янги ёткизилган бетонни парвариш килиш турли усуллари мавжуд.

Афсуски, хозиргача курук иссик иклимда, янги ёткизилган бетонни парвариш килишни энг кенг таркалган усули - бу сув сепадиган машиналар ёрдамида бетоннинг очик юзасига сув сепишдир. Бу усулда, сув сепиш бетон ёткизилгандан 3-4 соат утгандан сунг бошланади (яъни бетонда асосий деструктив жараёнлар бошлангандан сунг).

Утказилган куплаб тадкикотлар ва амалиёт тажрибалар шуни курсатмокдаки, курук иссик иклимда, бу усулни куллаш мутлако мумкин эмас. Юзаси 50-70°С хароратгача кизиб турган, котаётган бетонга, нисбатан совук сувни сепиш куп холларда "термик зарба" келтириб чикаради, бу эса бетоннинг тузилишини бузади ва физик-механик хоссаларига салбий таъсир этади. Сув сепилгандан сунг, бетон юзаси харорати 15-20°С га кескин пасаяди, лекин тезда (20-30 минут давомида) олдинги даражага кутарилади. Котаётган бетон тузилишида зурикишлар хосил булиб, унинг юзасида дарзлар хосил булишига олиб келади [4].

April 21-22

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-659-665

p

ort

Шунинг учун, КМваК-15-76 [5] ва бошка меъёрий хужжатларда, котаётган бетоннинг очик юзасига сув сепиш такикланади.

Амалиётда, янги ёткизилган цементобетон копламалар юзасини сувсизланишдан химоялаш учун сув утказмайдиган полимер плёнкалар кулланилмокда. Бу усул хам камчиликлардан холи эмас - плёнкаларни бетон юзасига бостириб куйиш (шамолда учиб кетмаслиги учун) талаб этади. Сув утказмайдиган ва куёш радиациясига тургун хусусиятларга эга, химоя учун ишлатиладиган плёнкаларни саноат етарли даражада ишлаб чикармаяпти.

Янги ёткизилган цементобетон копламалар юзасини сувсизланишдан химоялаш учун кулланилаётган усулларни тахлили шуни курсатмокдаки, энг самарали усуллардан бири бу плёнка хосил килувчи материаллардир. Улар бетонни нам юзасига сепилганидан сунг, тезда полимеризацияланиб яхлит, бетон юзаси билан яхши адгезияга эга плёнка хосил килади.

Йул курилишида, плёнка хосил килувчи материал сифатида, нефтни кайта ишлаш махсулоти, синтетик смола, пигмент ва эритувчи асосида тайёрланган ПМ-86 ва ПМ-100А маркадаги помароль ишлатилмокда [6].

Бирок, шуни таъкидлаш лозимки, амалиётда кулланилаётган плёнка хосил килувчи материаллар таркибига, эритувчилар сифатида, кучли токсик органик бирикмалар киради. Таркибида органик эритувчилар мавжудлиги учун, уларни янги ёткизилган бетон юзасига тезда сепиш мураккаб ва техника хавфсизлиги коидаларига риоя килиниши талаб этилади. Шунингдек, плёнка хосил килувчи материаллар куриши натижасида эритувчилар бугланиб атроф мухитни ифлослайди. Купчилигини ранги кора булиши ва тез алангаланувчи эритувчилар мавжудлиги, уларни курук иссик иклимда ишлатилишини чеклайди. Шунинг учун, ривожланган давлатларда, охирги йилларда, плёнкахосилкилувчи материаллар сифатида сувли таркибларни ишлатиш тенденцияси кузатилмокда.

АКШ да бетон парвариши учун, буг утказувчанлик даражаси паст булган, полимер акрил асосидаги сувдисперсияли плёнкахосил-килувчи таркиблар ишлаб чикилган. "Протекс" америка фирмаси, пигмент сифатида икки оксидли титан ишлатилган, ок рангдаги сувдисперсияли LУ-13 самарали плёнка хосил килувчи суюклик ишлаб чикарилмокда [7].

Францияда бетонни сувсизланишдан яхши химоялайдиган - "ANTISOL-Е" маркадаги ок рангдаги сувдисперсияли таркиб маълум

[8].

April 21-22

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-659-665

p

ort

"Монтекатини-Эдисон" Италия фирмаси томонидан, янги ёткизилган бетонни парвариши учун хавода тез котадиган, сувда эритиладиган алкид буёклар рецептураси ишлаб чикилган [9].

Россияда сувда эрийдиган алкидлар асосида МФ-17 (мочевино-формадьдегид смоласининг сувли эмульсияси) таркиб таклиф этилган [10]. Бирок, бу таркибдаги копламалар, плёнкахосил килиш хусусияти, ёкимсиз хиди ва пигметланиши мураккаблиги буйича талабларга жавоб бермайди.

Шунингдек, Россияда, янги ёткизилган бетон юзасини сувсизланишдан химоялаш учун "Пигмент" ЛНПО ва ВНИИГИМ билан биргаликда, СКС-ЗОШР бутадиен-стирол латекси асосида Э-КЧ-47 сувдисперсияли буёк ишлаб чикилган [11]. Бу буёкни камчилиги - сувга тургунлиги паст, оксидланиши, ишлаб чикаришда атроф мухитни ифлосланиши.

Шуни таъкидлаб утиш жоизки, бир катор илмий текшириш институтлари томонидан тадкикотлар олиб борилишига карамай, хозиргача, курувчилар талабига тула жавоб берадиган самарали плёнка хосил килувчи таркиблар етарли ишлаб чикилмаган [12].

Б.А.Крылов рахбарлигида (В.В.Шнейдерова, А.Хамидов ва б.) сув эритмали (1034356-сонли авт.гувохнома) [13] ва сувдисперсияли (1043980-сонли авт.гувохнома) [14] плёнка хосил килувчи таркиблар ишлаб чикилган.

Бетонни сикилишига булган мустахкамлигига таркибларни таъсир этишини аниклаш учун НамМКИ "Курилиш материаллари ва буюмлари" кафедрасида тадкикотлар утказилган. Бунинг учун ДАСТ талаби асосида материаллар олиб (цемент маркаси 400, майда ва йирик тулдирувчилар), улчами 150х150х150 мм булган куб намуналари тайёрланди ва вибростолда зичланиб, бир партия намуналар юзасига СО-71А буёк пурковчи ёрдамида сув эритмали (СЭК), сувдисперосияли (СДК) плёнка хосил килувчи таркиблар, Э-КЧ-47 буёги, ПМ-100А помароль таркиби сепилди (таркиблар сарфи 300-400

л

г/м ). Намуналар бир партияси устига полиэтилен плёнка копланди. Композициялар сепилган барча намуналар партияси климатик камерага (Ч=40°С ва намлик <Р =30%) жойланди. Намуналар камераларда 1,2,3,7,28 ва 90 сутка ушлаб турилгандан сунг гидравлик прессда синалди. Эталон сифатида намланиб турилган 3-4 см калинликдаги кум остидаги намуналар (5 кун давомида 4 махалдан сув пуркаб турилди) курсаткичлари кабул килинган. Бетон мустахкамлиги 30МПа.

April 21-22

^^peciaiists^n^heFieidOfTransPorM

1-жадвал. Плёнка хосил килувчи таркибларни бетон мустах,камлигига таъсири

Бетон намуналарининг сикилишга булган мустахкамлиги (t=40°C ва намлик - =30%)

Парвариш учун материаллар Бетонни сикилишга булган мустахкамлиги, МПа, сут.

1 2 3 7 28 90

Сув эритмали таркиб 13,3 17,3 21,1 26,3 31,0 32,1

Сув дисперсли таркиб 14,5 18,5 21,3 26,4 30,5 31,3

Э-КЧ-47 буёги 13,5 17,8 20,9 25,7 29,1 30,4

ПМ-100А - помароль 14,0 17,5 20,1 25,2 29,4 30,2

Полиэтилен плёнкаси 14,2 17,1 20,8 24,6 28,1 30,1

Намланган кум катлами 13,4 18,1 20,4 24,2 29,4 30,3

Парвариш этилмаган 13,3 16,3 18,1 20,9 23,7 24,2

Жадвалдан куриниб турибтики, плёнка хосил килувчи таркиблар, ЭКЧ-47 буёги, ПМ-100А помароль ва полиэтилен плёнка остидаги намуналар курсаткичлари стабил ва лойиха мустахкамликка эга. ВРК композицияси остидаги намуналар кусаткичи нисбатан юкорилиги сабаби, композиция бетон юзасига, колипланилиб булгандан сунг дарров сепилгани, колганларда плёнка хосил килувчи таркиблар 10-15 минутдан сунг сепилган. Кум катлами остидаги намуналар етарли мустахкамликка эга булмади, бирок 90 кун ичида лойихавий мустахкамликка эришди. Парваришсиз намуналарда, лойиха мустахкамликка нисбатан, мустахкамлиги 79% ни ташкил этди, бу курсаткич нисбатан юкори булишига карамай, унинг тузилиши урганилганда, жисми буйича намуна юзасига йуналган микроёриклар мавжуд, бундай бетон бузилишга мойил ва шунинг учун чидамли эмас деб таъкидлаш мумкин.

Хулоса: курук иссик иклимда, йул копламаларида ёткизилган янги бетонни сувсизланишини олдини олиш учун пленка хосил килувчи таркиблардан фойдаланиш, бетон котиши учун кулай шароит яратилади хамда мустахкамлиги, сифати ва чидамлилиги таъминланади.

REFERENCES

1. Руководство по производству бетонных работ ва условиях сухого и жаркого климата. Москва, 1977.

April 21-22

664

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-659-665

p

ort

2. А.Хамидов, М.Мухитдинов, Д.Хамидов. Особенности технологии бетонных работ в условиях сухого и жаркого климата при использовании плёнкообразующих покрытий. Монография - Ташкент Издательство Lesson press, 2019 йил.

3. Р.Х.Сулайманов, А.Хамидов. Проблемы устройства цементобетонных покрытий автомобильных дорог. Фаргона Политехника институти илмий-техника журнали, 2013 йил 1-сон.

4. А.Хамидов, Р.Х.Сулайманов. Цементбетон крпламали автомобиль йулларни сифатини таъминлаш долзарб масалалари. Монография - Тошкент. Lesson press нашриёти, 2020,-148б.

5. СНиП Ш-15-76 Бетонные и железобетонные конструкции монолитные.

6. Э.Р.Пинус, Г.Н.Фабрикантов. Плёнкообразующие материалы для ухода за дорожным бетоном. Бет он и железобетон. Москва, 1977, №7.

7. США фирма "Протекс". Воднодисперсная плёнкообразующая жидкость LY-13, 1972.

8. Франция "ANTISOL-E" - плёнкообразующий состав для ухода за свежеуложенным бетоном. 1981.

9. Р.Уллман, С.Вегангер. Рецептура растворимых алкидных красок. 1972.

10. Водная эмульсия мочевино-формадьдегидной смолы.Авт.свидительство

11. В.А.Рылов, Т.А.Леонович. Воднодисперсная краска Э-КЧ-47 для ухода за свежеуложенным бетоном. Лакокрасочные материалы и их применение. Москва,1979, №3.

12. А.Хамидов, Р.Сулайманов, А.Э.Дехкрнов. Цементбетон копламали автомобиль йуллар сифатини таъминлаш муаммолари. "Замонавий архитектура, бинолар ва иншоотларнинг мустахкамлиги, ишончли-лиги ва сейсмик хавфсизлик муаммолари" мавзусидаги Республика илмий-амалий конференция материаллари. Наманган, 2021 йил 6-8 май.

13. Авт.свидительство №1034356. Водорастворимая композиция (Б.А.Крылов, В.В.Шнейдерова, А.Хамидов и др.).

14. Авт.свидительство №1043980. Воднодисперсная композиция (Б.А.Крылов, В.В.Шнейдерова, А.Хамидов и др.).

№256589.

April 21-22

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.