Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ТОҒ-ВОДИЙЛАРИНИНГ ЭКОТУРИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ'

ЎЗБЕКИСТОН ТОҒ-ВОДИЙЛАРИНИНГ ЭКОТУРИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

320
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқлимий ресурслар / геоморфологик ресурслар / танги / органик ресурслар / гидрологик ресурслар / climate resources / geomorphological resources / tangi / organic resources / hydrological resources

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Шерзод Иброим Ўғли Иброимов, Махмуджон Жалолитдинович Болтаев

Ушбу мақола Ўзбекистон тоғ-водийларининг экотуристик имкониятларига тўхталиб ўтилган. Тоғ-водий ҳудудлардан кенг фойдаланиш мақсадида айрим релъеф турлари келтирилган. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ишлар қаторида экотуристик саҳани ривожлантириш ҳам долзарблигини кўришимиз мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECOTURISTIC POSSIBILITIES OF THE MOUNTAIN VALLEIES OF UZBEKISTAN AND THEIR USE

This article focuses on the ecotourism potential of the mountain valleys of Uzbekistan. Some types of relief are given for the purpose of wide use of mountainvalley territories. Among the activities carried out in our country, we can see the need to develop the ecotourism sector.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ТОҒ-ВОДИЙЛАРИНИНГ ЭКОТУРИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ»

УЗБЕКИСТОН TOF-ВОДИЙЛАРИНИНГ ЭКОТУРИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Шерзод Иброим ^ли Иброимов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Табиий фанлар факультети услубчиси

Махмуджон Жалолитдинович Болтаев

Тошкент вилояти Чирчи; давлат педагогика институти Табиий фанлар факультети укув ишлар буйича декан муовини

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола Узбекистон тог-водийларининг экотуристик имкониятларига тухталиб утилган. Тог-водий худудлардан кенг фойдаланиш максадида айрим релъеф турлари келтирилган. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ишлар каторида экотуристик сахани ривожлантириш хам долзарблигини куришимиз мумкин.

Калит сузлар: иклимий ресурслар, геоморфологик ресурслар,танги, органик ресурслар,гидрологик ресурслар.

ECOTURISTIC POSSIBILITIES OF THE MOUNTAIN VALLEIES OF

UZBEKISTAN AND THEIR USE

Sherzod Ibroim ugli Ibroimov

Chirchik State Pedagogical Institute of

Tashkent Region Methodologist of the Faculty of Natural Sciences

Makhmudjon Jalolitdinovich Boltayev

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent Region Deputy Dean for Academic Affairs of the Faculty of Natural Sciences

ABSTRACT

This article focuses on the ecotourism potential of the mountain valleys of Uzbekistan. Some types of relief are given for the purpose of wide use of mountainvalley territories. Among the activities carried out in our country, we can see the need to develop the ecotourism sector.

Keywords: climate resources, geomorphological resources, tangi, organic resources, hydrological resources.

КИРИШ

Бугунги кунда дунё мамлакатлари узларидаги мавжуд табиий имкониятлардан самарали фойдаланиш максадида туризмга катта эътибор каратмокда. Узбекистонда сунгги йилларда кабул килинган катор фармон ва карорлар ушбу сохани ривожланиши мухим ахамиятга эга эканлигидан далолат беради. Жумладан, 2016 йил 2 декабрда Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан "Узбекистон Республикасининг туризм сохасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида" ги фармоннинг имзоланиши бу сохадаги янги кадамлардан бири булди.

Шунингдек, Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатида "...мамлакатимизнинг бетакрор табиати, гузал дам олиш олиш зоналари имкониятларидан фойдаланиб, янги туристик йуналишлар очиш мумкин" лигини алохида кайд этиб, "...биз зиёрат туризми, экологик, маърифий, этнографик, гастрономик туризм ва бу соханинг бошка тармокларини ривожлантиришга алохида эътибор каратишимиз зарур" эканлигини таъкидлаб утган эдилар .

Шу боисдан Узбекистоннинг турли минтакаларида туризмнинг катор турларини ривожлантиришга каратилган тадкикотлари олиб бориш ва илмий-амалий тавсиялар ишлаб чикиш мухим ахамиятга эга.

Дунё мамлакатларида экотуристик объект хамда ресурс сифатида гузал дарё водийлари, даралар, хурвикор тоглар, кул сохиллари, шаршаралар, чуллардаги кум барханлари хизмат килади.

Узбекистон хам катор экотуристик имкониятларга эгалиги барчага маълум. Мамлакатнинг шаркий ва жанубий кисмларини баланд тоглар ва тог оралик ботиклари эгаллаган булиб, улар Узбекистон майдонининг 21,3 % ини ташкил этади. Ушбу тоглардан Амударё ва Сирдарё хавзасидаги унлаб дарё ва юзлаб сойлар бошланади. Дарё ва сойларнинг аксарияти юкори окимида чукур ва тор водийлардан окиб урта окимида бироз кенгаяди. Айрим жойларда баланд шаршаралар, баъзи жойларда эса тор даралар хосил килади. Тоглар ва улардан бошланган дарёлар водийси мавсумлараро хам турли киёфага киради. Жумладан, тог водийлари бахорда эфемер ва эфемероидлар билан копланиб узгача киёфага кирса, ёзда узининг салкин ва бахаволиги билан сайёхлар эътиборини тортади. Кузда дов-дарахтлар барг ташлаб, мевали дарахтлар хосил беради. ^иш фасли эса тоглардаги кор ва музликлар майдони кенгайиб хурвикорлик касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

И.П.Герасимов (1937) Урта Осиё тогли улкасини 4 кисмга - баланд тог, урта тог, паст тог ва дарё водийларига ажратади. Баланд тог минтакаси мутлок баландлиги 2000 м дан юкори булган тог дарёларининг катта кияликдаги сувайиргич кисми ва унга туташ платоларидан иборат (Аманбаева З.А., 2015).

И.А.Хасанов ва П.Н.Гуломовлар (2006) Узбекистон тогли кисми рельефининг асосий хусусияти сифатида тог тизмаларининг тог оралик ботиклари билан гарбга очик ва шу томонга баландлиги пасайиб борадиган тог олди текисликларининг ёнма-ён жойлашганлигини эътироф этишиб, тогли худудлар орографик тузилишини 2 га: 1) тог системалари ва 2) тог оралиги ва тог олди ботикларига ажратишади.

Узбекистон тог олди ва тоглари таснифида гипсометрик погонаси юкоридан пастга томон гляциал-нивал, тог-тундра, тог-урмон, тог-утлок, тог-урмон-дашт, дашт, чала чул ландшафт турлари ажратилади (Хасанов И.А., ва б., 2010). Ушбу ландшафтлар Узбекистоннинг турли тогларида турлича баландликда мавжуд. Масалан, глятциал-нивал ландшафтлар Угом, Писком, Чоткол тог тизмаларида 3200 метрдан баландда жойлашган булса, Х,исор тизмасида ушбу ландшафт тури 3500 метрдан баландда вужудга келган.

НАТИЖАЛАР

Узбекистон тог-водий ландшафтларининг экотуристик салохиятлари анча кенг булиб, бундай салохиятни куйидаги экотуристик ресурслар белгилаб беради:

- иклимий ресурслар. Тоглар табиати инсонларга доим хуш ёкиб келган. Улар мусаффолиги билан даволанишда хам ёрдам беради. Тоглар ёзда об-хавонинг салкинлиги, куз ва бахорда узига хос мутадиллиги билан характерланади;

- геоморфологик ресурслар. Узбекистон тоглари геоморфологик экотуристик ресурсларга - даралар (танги), горлар, коялар, карлингларга анча бойлиги билан тавсифланади. Улар узларининг нафакат гузал табиати билан, балки тарих сир-асрорларини уз багрида саклаётганлиги билан хам ахамиятлидир. Тогли худудларда мафтункор табиат мужизалари шаклланган булиб, табиат хосил килган ана шундай мужизаларга рельеф формаларидан бири - тангилар яккол мисол булади. Танги - дарёларнинг тогли худуддан окиб утувчи кисмида, каттик туб жинсларни дарё ювиши натижасида хосил буладиган тор ва чукур, тик ён багирли водийга айтилади. Унинг ён деворлари узок муддатгача тик холатда

булади. Водий энига секин усади ва одатда, чукурлиги энидан ортиб боради. Тангилар баъзан ер юзаси ёрилганда тектоник йул билан хам вужудга келади;

- органик ресурслар. Узбекистон тог водийлари органик ресурсларнинг (айникса усимликларнинг) мавсумий алмашиниши билан хусусиятлидир. Масалан, бахорда тог, тог олди, водий ёнбагирлари эфемерлар билан ёппасига копланиб узгача тароват касб этса, кузда тог-водий киёфаси дов-дарахтнинг барг ташлаши билан узгаради. Яна шунингдек, бахорда кушлар, турли сут эмизувчилар харакати фаоллашса, кишда тогларнинг 2200 метрдан баланд кисмларида ёввойи табиатнинг эталонлари - кор барси, силовсин, кабиларни учратиш мумкин;

- гидрологик ресурслар. Дарёлар, сойлар, шаршаралар (Сангардак, Хукизбурун), тог куллари, юзлаб булоклар (уларнинг аксарияти шифобахшлиги билан хам ахамиятли), музликлар (Ботирбой, Северцов) тог-водий ландшафти билан уйгунлашиб гузал манзара хосил килган.

МУ^ОКАМА

Юкорида курсатилган экотуристик ресурслар тог ландшафтларининг экотуристик салохиятини накадар юкори эканлигини белгилайди. Ушбу имкониятлардан фойдаланиш мамлакат иктисодиётини усишида мухим рол уйнайди.

А.Низомов ва бошкалар (2014) "Узбекистоннинг экотуристик ресурслари ва йуналишлари" номли монографиясида тог ва баланд тог минтакаси буйлаб 30 та йуналишдаги асосий нукталарни курсатишган. Узбекистондаги куплаб тог дарёлари водийларида ана шундай экотуристик йуналишлар ажратса булади. Бундайлар каторига Куксув, Писком, Угом, Оксув, Туполон, Сангзор, Катта Урадарё, Шохимардон, Сух, Говасой водийларини кушиш уринлидир.

ХУЛОСА

Геомажмуаларнинг экотуристик имкониятларини белгилаб берувчи омилларнинг экотуристик имкониятларини юзага келтирадиган мавкеига караб иккига - кучли ва кучсизга булиш мумкин. Кучли омилларга рельеф, иклим, ер усти ва ер ости сувлари кириб, улар экотуристик имкониятларнинг юзага келишида етакчи хисобланади. Кучсиз омилларга тупрок ва усимлик копламини хамда хайвонот дунёсини киритиш мумкин (Шамуратова Н.Т., 2011).

Узбекистан тог водийларида кучли омилларнинг етакчилиги ва кучсиз омилларнинг хам текисликка нисбатан устуворлиги экотуризмни ривожлантириш мумкинлигини курсатади. Тог водийлари ландшафтларидан экотуристик ресурс сифатида фойдаланиб, ушбу худудларда экотуризмни ривожлантириш оркали минтакалар иктисодиётини хамда тоглик халклар яшаш шароитининг яхшиланишига эришиш мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР [1.] Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Маърифат, 2017 йил 23 декабрь. [2.] Аллаёров Р.Х., Бурибеков М.Ф., Хидиров М.Ш., Рахмонкулов А.Н. Узбекистон тог-водий ландшафтларининг экотуристик имкониятлари // География ва география таълимидаги муаммолар. Республика конференция материаллари. - Жиззах: ЖДПИ, 2018. Б. 75-77.

[3.] Аллаёров Р.Х., Хидиров М.Ш., Бурибеков М.Ф. Тангилар экотуристик объект ва ресурс сифатида // Олий таълим тизимида табиий фанлар: илмий тадкикот, укитиш ва малака ошириш муаммолари. Республика илмий-амалий конференцияси. Фаргона, 2018. Б. 162-164.

[4.] Аманбаева З.А. Тогли худудлар-геоэкологик тадкикотлар марказида // География фани ва таълимнинг замонавий муаммолари. Республика илмий-амалий конференция материаллари туплами. -Т.: ТДПУ, 2015. Б. 34-35. [5.] Низомов А., Аманбаева З., Сафарова Н. Узбекистоннинг экотуристик ресурслари ва йуналишлари. - Т.: Фан ва технология, 2014. 104 б. [6.] Каракалов Н.М., Аллаёров Р.Х. Эзбекстаннын, тау геожYЙелерiндегi экотуристiк мYмкiндiктер // Геосистемный подход к изучению природной среды Республики Казахстан. Матерялы Международную научно-практическую конференции. Том II. Астана, 13-14 апреля 2018. с. 250-252. [7.] Хасанов И.А., Гуломов П.Н. Узбекистон табиий географияси. - Т., 2006. [8.] Хасанов И.А., Гуломов П.Н., Каюмов а.А. Узбекистон табиий географияси (2-кисм). - Т., 2010.

[9.] Шамуратова Н.Т. Узбекистонда экологик туризм ва унинг табиий географик жихатлари. Г.ф.н. илмий даражасини олиш учун так. эт. дисс. авт. -Т.,2011. 27 б.

REFERENCES

[1.] Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Маърифат, 2017 йил 23 декабрь.

[2.] Аллаёров Р.Х., Бурибеков М.Ф., Хидиров М.Ш., Рахмонкулов А.Н. Узбекистон тог-водий ландшафтларининг экотуристик имкониятлари // География ва география таълимидаги муаммолар. Республика конференция материаллари. - Жиззах: ЖДПИ, 2018. Б. 75-77.

[3.] Аллаёров Р.Х., Хидиров М.Ш., Бурибеков М.Ф. Тангилар экотуристик объект ва ресурс сифатида // Олий таълим тизимида табиий фанлар: илмий тадкикот, укитиш ва малака ошириш муаммолари. Республика илмий-амалий конференцияси. Фаргона, 2018. Б. 162-164.

[4.] Аманбаева З.А. Тогли худудлар-геоэкологик тадкикотлар марказида // География фани ва таълимнинг замонавий муаммолари. Республика илмий-амалий конференция материаллари туплами. -Т.: ТДПУ, 2015. Б. 34-35. [5.] Низомов А., Аманбаева З., Сафарова Н. Узбекистоннинг экотуристик ресурслари ва йуналишлари. - Т.: Фан ва технология, 2014. 104 б. [6.] Каракалов Н.М., Аллаёров Р.Х. Эзбекстаннын, тау геожYЙелерiндегi экотуристiк мYмкiндiктер // Геосистемный подход к изучению природной среды Республики Казахстан. Матерялы Международную научно-практическую конференции. Том II. Астана, 13-14 апреля 2018. с. 250-252. [7.] Хасанов И.А., Гуломов П.Н. Узбекистон табиий географияси. - Т., 2006. [8.] Хасанов И.А., Гуломов П.Н., Каюмов а.А. Узбекистон табиий географияси (2-кисм). - Т., 2010.

[9.] Шамуратова Н.Т. Узбекистонда экологик туризм ва унинг табиий географик жихатлари. Г.ф.н. илмий даражасини олиш учун так. эт. дисс. авт. -Т.,2011. 27 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.