Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН КОНСТИТУЦИЯСИ – ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСИ'

ЎЗБЕКИСТОН КОНСТИТУЦИЯСИ – ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСИ Текст научной статьи по специальности «Право»

96
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН КОНСТИТУЦИЯСИ – ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСИ»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

УЗБЕКИСТОН КОНСТИТУЦИЯСИ - ФУКАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ТАРАВДИЁТИНИНГ ХУКУКИЙ АСОСИ

Зойир Каюмов

Тошкент давлат юридик университети тадкикотчиси

zoir62@mail.ru

Бундан 30 йил мукаддам мустакил Узбекистон Республикасининг Конституцияси кабул килинди. У янги демократик давлатчилигимиз карор топганлигини сиёсий - хукукий жихатдан расмийлаштирди. Асосий конунимиз юртимизда хукукий давлатчилик хамда фукаролик жамияти карор топишининг кафолати булиб, у инсон учун яратилди ва инсон мафаатларига хизмат килмокда.

Мухтарам Президентимиз Шавкат Миромонович Мирзиёев таъкидлаганларидек, «Бош комусимиз, жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чикишидан катъи назар, юртимиз фукаролари тенглигининг кафолатланишини эътироф этди ва замонавий демократик тараккиёт учун замин яратди. Айнан шу сабабли Конституциямизни эхтиром билан улуглашимиз, хар томонлама урганишимиз, унга изчил амал килишимиз, Асосий конунимизда мужассам булган аждодларимизнинг буюк мероси ва умуминсоний кадриятларни ёшларимиз калбига сингдиришимиз зарур»[1].

Эркин тараккиётимизнинг утган бутун даври мобайнида Асосий конунимиз янги демократик хукукий давлатчилик хамда фукаролик жамияти карор топишининг кафолати, ушбу улугвор максад йулида амалга оширилаётган туб ислохотларнинг, мамлакатни модернизация этишнинг мустахкам конуний замини булди.

Конституция кабул килинганидан буён утган давр жамиятимиз хаётида кенг куламли узгаришларга олиб келди. Узбекистоннинг иктисодий, сиёсий, хукукий тизими тубдан узгарди. Узбекистон Конституцияси фукаролик жамияти шаклланиши ва тараккиётига хукукий пойдевор булиб хизмат килди.

Конституция коидаларининг тахлили, унинг накадар теран демократик заминга, кудратли сиёсий-хукукий хамда маънавий-ахлокий таъсир кучига эгалигини исботлайди. Конституциянинг худди ана шу гоявий, хукукий-мафкуравий, маърифий-тарбиявий салохиятини, мазмун-мохиятини ахоли кенг катламлари, айникса ёшлар онгига сингдириш олдимизда турган мухим вазифадир.

December 1

108

Демократик хукукий давлат, фукаролик жамияти барпо этишни узининг олий максади деб билган халкимиз Конституция ва миллий конунчилигимизга асосланган холда шу максадга эришишнинг мураккаб ва масъулиятли йулидан ишонч ва катъиятлик билан одимламокда. Утган тарихан киска давр мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий хаётида туб бурилишлар даври булганлигини жахон хамжамияти хам эътироф этмокда.

Истиклолимизнинг илк кунларидан бошлаб, юртимизда фукаролик жамияти асосларини боскичма-боскич шакллантириш ва ривожлантиришга алохида эътибор каратилди. Жумладан, «Референдум якунлари ва давлат хокимиятини ташкил килишнинг асосий принциплари тугрисида»ги (2002 йил 4 апрель) конституциявий конуннинг 2-моддасида демократик ислохотларни чукурлаштириш ва фукаролик жамиятининг асосларини шакллантиришга доир конун хужжатларини такомиллаштиришнинг куйидаги бешта асосий принципи белгиланди:

1) конун устуворлигини, хокимиятнинг конун чикарувчи, ижро этувчи, суд тармоклари уртасидаги мувозанатни, улардан хар бирининг хакикий мустакиллигини таъминлаш;

2) халкаро хукукнинг умум эътироф этган принциплари ва нормалари асосида инсон хукуклари ва эркинликлари кафолатларини таъминлаш;

3) сиёсий хаётнинг, давлат ва жамият курилишининг барча жабхаларини изчил эркинлаштириш;

4) нодавлат нотижорат тузилмалар, жамоат ташкилотлари хамда фукаролик жамиятининг бошка демократик институтлари янада мустахкамланиши хамда ривожланиши учун кафолат ва шароитларни таъминлаш;

5) фукароларнинг узини узи бошкариш органларини хар томонлама мустахкамлаш ва давлат хокимияти марказий органларининг ваколатларини жойлардаги бошкарув органларига боскдчма-боскдч утказиш, ижро этувчи хокимият органлари, шу жумладан, мудофаа ва хавфсизликни таъминловчи тузилмалар фаолияти устидан жамоат назорати механизмини шакллантириш ва кучайтириш[2]. Мазкур принциплар Конституциямизнинг кейинги тараккиётини белгилаб берди.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси ^онунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисида баён этилган «Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш

December 1

концепцияси»да (12.11.2010 йил) илгари сурилган гоялар Конституциянинг ривожланиши учун навбатдаги туртки булди.

Олий Мажлис ^онунчилик палатаси томонидан 2011 йил 4 мартда кабул килинган ва Сенат томонидан 2011 йил 25 мартда маъкулланиб, 18 апрелда Президент томонидан имзоланган «Узбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига (78, 80, 93, 96 ва 98-моддаларига) узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида»ги Узбекистон Республикаси конун»да таъкидланганидек, Узбекистон Республикасининг Конституциясига киритилган мазкур узгартиш ва кушимчалар «демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш, давлат хокимияти ва бошкарувини демократлаштириш, давлат хокимиятининг учта субъекти: давлат бошлиги - Президент, конун чикарувчи ва ижро этувчи хокимиятлар уртасидаги ваколатларни янада мутаносиб таксимланишини таъминлаш, шунингдек социал-иктисодий, ижтимоий-сиёсий ислохотларни амалга оширишда, мамлакатни янгилаш ва модернизация килишда сиёсий партияларнинг роли хамда таъсирини кучайтириш максади»ни кузлайди[3].

Мазкур конун асосида Конституциянинг 32-моддаси Узбекистон Республикасининг фукаролари жамият ва давлат ишларини бошкаришда узини узи бошкариш, референдумлар утказиш ва давлат органларининг фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ривожлантириш ва такомиллаштириш йули билан хам амалга оширилиши хакидаги норма билан тулдирилди.

Конституциянинг 78-моддасига янги 21-банд киритилиб, унда Олий Мажлис ^онунчилик палатаси ва Сенатининг биргаликдаги ваколатлари сирасига парламент назорати институти киритилди. Махаллий ижро этувчи хокимият органларининг мустакиллигини ва айни вактда вакиллик органи олдидаги масъулиятини кучайтириш максадида Конституциянинг 103-моддаси вилоят, туман ва шахар хокимининг ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг энг мухим ва долзарб масалалари юзасидан хисоботлар такдим этиш мажбуриятини белгилайдиган норма билан тулдирилди.

Мамлакатимиз Президенти Ш.М. Мирзиёев томонидан 2017 йил 7 февралда эълон килинган «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида»ги фармон хам конституциявий коидаларни хаётга янада тулик татбик этишга, инсон ва жамият фаровонлигини оширишга, юрт ободлигини юксалтиришга каратилган. 2017-2021 йилларга мулжалланган стратегиядан кузланган максад - олиб борилаётган ислохотлар самарасини янада

December 1

ошириш, давлат ва жамият ривожини янги боскичга кутариш, хаётнинг барча сохаларини либераллаштириш, мамлакатимизни модернизация килиш буйича энг мухим устувор йуналишларни амалга оширишдан иборатдир.

Мамлакатимизда азалдан фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари тузилиши ва фаолиятига алохида эътибор бериб келинган. «Фукаролар йигини раиси (оксоколи) сайлови такомиллаштирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартишлар киритиш тугрисида»ги конуни (15.10.2018 й.) билан конституциямизга узгартиш киритилди. Унга биноан раис (оксокол)ни икки ярим йил муддатга сайланиши тугрисидаги коида чикариб ташланди[4].

Харакатлар стратегиясида эълон килинган, давлат бошкарувини тубдан такомиллаштириш, халкчил, шаффоф, демократия тамойиллари асосида фаолият юритадиган давлат органларини барпо этиш гояси конституциямизнинг кейинги тараккиётида мухим ахамият касб этди.

Хокимиятлар таксимланишини янада чукурлаштириш, олий хокимият органлари уртасида узаро тийиб-туриш ва мувозанатда саклаш механизмини такомиллаштириш максадида конунчилик ва ижро органлари ваколатларини мустахкамловчи конституциявий коидалар аниклаштирилди. «Хукуматни шакллантириш тартиби демократлаштирилиши ва унинг масъулияти кучайтирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида»ги конун (05.03.2019 й.) билан Конституциянинг 79, 93 ва 98-моддаларига кушимча ва узгартишлар киритилди[5].

Унга кура, Узбекистон Республикаси Бош вазирининг такдимига биноан Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси аъзолигига номзодларни кейинчалик уларни Узбекистон Республикаси Президенти томонидан лавозимларга тасдиклаш учун куриб чикиши ва маъкуллаши тугрисидаги коида Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ^онунчилик палатаси мутлак ваколати сифатида белгиланди.

Бундан ташкари, хукуматни шакллантиришда вакиллик органи -парламент куйи палатаси ролини ошириш максадида Узбекистон Республикаси Президенти ваколатларини белгиловчи 93-модданинг 11-кисми янги тахрирда кабул килинди. Бош Вазир Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси аъзоларини тасдиклаш ва лавозимларидан озод килиш масаласини Узбекистон Президентига киритишдан олдин, Олий Мажлис Конунчилик палатаси мухокамасига куяди.

December 1

Конунчилик палатаси маъкуллаганидан кейин, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси аъзоларини тасдиклаш ва лавозимларидан озод килиш тугрисидаги такдимнома Узбекистон Президентига киритилади.

Худди шу мазмундаги узгартишлар Конституциянинг Вазирлар Махкамаси тузилиши, таркиби, фаолияти тартибини белгиловчи 98-моддаси ун биринчи кисмида хам уз аксини топди[5].

Жамиятда демократиянинг карор топганлигининг мухим курсаткичи сайловлар хисобланади. Шу сабабли, мамлакатимизда сайлов конунчилиги мунтазам такомиллаштириб борилди. 2019 йилнинг 4 сентябрида кабул килинган «Сайлов тугрисидаги конун хужжатлари такомиллаштирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш хакида»ги Конун хам шу максадга хизмат килади. Мазкур конун асосида конституциянинг 96 ва 117-моддаларига кушимча ва узгартишлар киритилди.

Конституциянинг 117-моддаси 4-кисми куйидаги 4 ва 5-кисмлар билан алмаштирилди. Унга кура, суд томонидан муомалага лаёкатсиз деб топилган фукаролар, шунингдек суд хукми билан озодликдан махрум этиш жойларида сакланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас.

Суд томонидан муомалага лаёкатсиз деб топилган, шунингдек огир ва ута огир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг хукми билан озодликдан махрум этиш жойларида сакланаётган шахслар сайловда иштирок этмайди. Бошка хар кандай холларда фукароларнинг сайлов хукукларини тугридан-тугри ёки билвосита чеклашга йул куйилмайди[6].

«Сайлов конунчилиги такомиллаштирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида»ги Конун (08.02.2021 й.) билан сайлов утказишнинг янги вакти белгиланди. Конунга биноан Конституциянинг 117-моддаси иккинчи кисми янги тахрирда кабул килинди. Унга кура, Узбекистон Республикаси Президенти сайлови, Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Конунчилик палатасига хамда Коракалпогистон Республикаси Жукорги Кенгесига, вилоятлар, туманлар, шахарлар давлат хокимияти вакиллик органларига сайлов тегишинча уларнинг конституциявий ваколат муддати тугайдиган йилда — октябрь ойи учинчи ун кунлигининг биринчи якшанбасида утказилиши мустахкамланди[7].

Шундай килиб, Узбекистон Конституцияси мамлакатимизнинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий, хукукий ва

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

маданий тараккиётининг пойдевори булиб, фукаролик жамияти ва унинг институтларини шаклланиши хамда тараккий этишини белгилаб берди. Конституциявий коидаларнинг жамият тараккиётига монанд тадрижий ривожланиши, уз навбатида фукаролик жамияти хамда институтларини хам боскичма-боскич илгариланма харакатини таъминлайди.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Конституция ва конун устуворлиги - хукукий демократик давлат ва фукаролик жамиятининг энг мухим мезонидир Президент Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 27 йиллигига багишланган тантанали маросимдаги маърузаси // Халк Сузи, 2019. 6 декабрь.

2. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2011 й., 16-сон, 159-

3. Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2011 й., 12/1-сон, 343-модда.

4. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 16.10.2018 й., 03/18/498/2051 -сон

5. Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2019 й., 2-сон, 47-модда, Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси,06.03.2019 й., 03/19/527/2706-сон, 05.09.2019 й., 03/19/563/3685-сон;

6. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2019 й., 03/19/563/3685-сон

7. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.02.2021 й., 03/21/670/0089-сон

модда.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.