CC BY
0Гляциология
Гляциология
Glaciology
https://doi.org/10.55764/2957-9856/2023-4-21-26.20
МРНТИ 37.29.35
F. Б. Зулпыхаров
Кiшi гылыми кызметкер
(Х. М. Абдуллаев атындагы Геология жэне геофизика институтынын, Мрдьщ геологиясы орталыгы,
Ташкент, 0збек1стан; gabit.zulpixar@gmail.com)
ЭЗБЕК1СТАН ТАУ М¥ЗДЬЩТАРЫ КЭЗ1РГ1 yA^blTTAFbl ЖAFДAЙЫ
Аннотация. взбекстан таулы аймактарында шогырланган мрдык корларынын к¥ргак климаттагы жагдайы, Пiскем, Кашкадария мен С^ркандария взендерiнiн жогаргы агысында жалпы кеп жылдык езгеру тендециясын жэне т^щы судын жетiспеушiлiгi байкалатын влкеде, элемдж климаттын взгеруi байланысты т^щы су коры ягни мрдыктардын Yлкен келемде кыскаруы. Сонгы жылдардагы муздыктарды зерттеу саласындагы гылыми жетiстiктер келтiрiлген.
Тушн свздер: м:рдык, мрдык корлары, к¥ргак климат, су агыны, взен, взен алабы, гляциология, дендрохронологиялык деректер, мрдану жэне эволюция.
Зерттеу эдктер1 мен тэсшдерь Алынган мэл1меттерд1 кешенд1 талдау Yшiн взбекстаннын таулы м^здыктарынын взен алабындагы м^здану агымдагы жагдайын багалау Yшiн кашыктыктан зондтау эдiстерi колданылды. Спутниктiк тYсiрiлiмдер АКШ-тын Геологиялык кызметшщ (USGS) порталынан (http://earthexplorer.usgs.gov) осы кезендеп зерттеу аймагындагы ен аз б^лттылык жэне м^здыктардын еруiнiн аякталу кезещнде (тамыз - кыркYЙек айынын басы) жYктелдi. Б^л суреттер ашык м^здыктардын ауданын есептеу жэне олардын жогары жэне твменгi нYктелерiнiн орналасуын багалау Yшiн ArcGIS-ке импортталды. М^здык контурлары м^здык контурларынын GLIMS дереккоры аркылы колмен внделдi.
Непзп бвл1м жэне талкылау. взбекстан таулы аймактарында шогырланган м^здык корлары к¥ргак климатты взбекстан аумагындагы халык вмiрi мен экономикалык тугынуы Yшiн аса манызды таза т^щы судын квзi жэне ^зак мерзiмдi коры болып табылады. взбекстан аумагындагы Пюкем, Кашкадария мен С^ркандария взендерiнiн жогаргы агысында жалпы ауданы 155,05 км2 болатын 689 м^здык (м^нда Казакстан аумагындагы Майдантал, Тэжшстанда Каратал жэне Шеркент взендерi алабы м^здыктары коса есептелген) бар. М^з басу ауданы осы аумактагы взен алаптарынын жалпы ауданынын 1-ден 4,5%-га дейiн Yлесiн алады [4]. Алайда, м^здыктардын орташа агынды к¥раушы мэш олардын салыстырмалы ауданынан жылдык 3-4 есе, ал жазгы агыннын келемi Yшiн 10 есеге дейiн артады. взбекстан Yшiн м^здыктардын молыгуынын маныз-дылыгын асыра багалау киын. Ол жаздын екiншi жартысында, суару Yшiн суга кажеттшк аса жогары болган кезде взендерде су агынын арттырады жэне маусымдык кар мен жанбырдын еруiне байланысты су беру ю жYзiнде токтайды [3]. М^здыктар - эаресе к¥ргак жылдары взен агынынын тапшылыгы м^здыктардын еруiмен втелетiн кезде манызды болады. Мр бен кардын орасан зор массасын коса алганда, м^здыктар таулы аймактардын табигатына жэне адам кызметiнiн эртYрлi салаларына да эсер етедi [10,12]. Пiскем тау жотасында табиги жинакталган м^здын жалпы массасы сонгы жылгы мэлiметтер бойынша 97,45 км2 болды [1] (1-кесте).
1-кесте - взбеюстан ауданындагы м^здыктардыц езен алабы бойыша орналасу KecTeci
взен алабы 1960 ж. (А. С. Щетинников) 2022 ж. (Гляциология-геология орталыгы)
Ауданы, км2 М^здыктар саны Ауданы, км2 М^здыктар саны
Шскем 127,81 251 97,45 273
Кашкадария 18,15 62 10,63 98
С^ркандария 70,37 289 46,97 318
Жалпы 216,33 602 155,05 689
А. С. Шетинниковтьщ мэл1мет1 бойынша взбекстанныц ец ipi езен алабындыгы муздык-тардьщ ауданы 209,73 км2, ал муздыктар саны 602. Соцгы жылдары езен алаптарындагы муздык-тардыц жалпы ауданы 155,05 км2, ал саны 689 м^здыщты к¥райды. Беpiлген мэлiметтеpден алаптардагы муздыктардыц ауданы 26,1%-га азайганын, ал м^здыщтар саны 14,5%-га артканын кеpемiз.
Мр ^оры т^ра^ты емес. Ка^рп уакытта плейстоцен дэуipiнде басталган м^здыщтардыц жалпы шегiнуi жалгасуда. Осыныц аясында дендрохронологиялык деректер негiзiнде климаттык паpаметpлеpдi кайта к¥ру Х1Х-ХХ гасырларга жататын муздыктардыц iлгеpiлеуiне колайлы кезендеpдi аныктауга мYмкiндiк беpдi. Дегенмен, соцгы 50 жыл iшiнде гляциологиялык зерттеулер зерттеу аймагында ауа температурасыныц жалпы жогарылау тенденциясы байкалуына байланысты муздык жалпы ауданыныц азаюын, ал муздык саныныц кебейiп баруын атап ету кажет [4]. Карастырылып отырган кезецнщ басында Халыкаралык геофизикалык жыл (ХГЖ 1957-1958) багдарламасыныц аясында эталондык муздыктардыц жер бетшдеп егжей-тегжейлi тYсipiлiмдеpi жэне таулы-муздыктык аймактардыц аэpофототYсipiлiмдеpi жYpгiзiлдi. Б^л ж^мыстардыц нэтижесi осы жылдардагы м^з басу жагдайы туралы мэлiметтеpдiц ец толык жинагы болып табылатын «Мрдыктар каталогы» болды [11]. Атап айтканда, 14 томныц 1 жэне 3 белiктеpiнде взбекстан муздыктары туралы мэлiметтеp бар. 1960-1990 жылдары ipi муздыктарда, жекелеген аймактардагы эталондык муздыктарда жеpYCтi бакылаулары жалгасты, сонымен катар муздык аймактарга гылыми экспедициялар жYpгiзiлдi. Муздыктардыц морфометриясы бойынша жаца мэлiметтеpдi Каталог деpектеpiмен салыстыру жэне негiзгi аймактардагы м^з басу эволюциясын багалау мYмкiндiгi болды.
взбекстанныц ощуспк аймактарындагы талдау Кашкадария жэне Сурхандария езендеpi алаптарындагы м^здану алацдарыныц жалпы кыскаруын кеpсетедi. Мысалы, биiктiк, аспект жэне ендiк бipге жеке м^здыктар Yшiн байкалган узак меpзiмдi массалык езгеpiстеp арасындагы диспер-сияныц шамамен 75% тYсiндipетiнiн керсетуге болатынын кеpсеттi, б^л гипотезадагы аймактык айырмашылыктарды тYсiндipу Yшiн жеткiлiктi [5]. Б^л айнымалылардыц комбинациясы шын мэншде ^ар мен м^здыктардыц еpуiн бакылайтын негiзгi факторлар болып табылатын орташа температураны да, тYсетiн кYн радиациясын да аныктайды. 3pi карай аймактык езгеpiстеp жауын-шашынныц мелшеpiне, эшресе жаз мезгiлiндегi жауын-шашынга байланысты болуы мYмкiн, ейткенi б^л кептеген Тянь-Шань м^здыктары Yшiн негiзгi жинактау маусымы болып табылады. Fисаp жотасыныц ощуспк беткейiндегi биiктiктегi Сурхандария езен алабындагы Fисаp жота-сыныц батыс беткешне Караганда ылгалдылыгы жаксырак [8]. Осындай факторлар ыкпалынан Сурхандария езенi алабындагы м^здыктардыц ауданыныц азаюы Кашкадария езеш алабына караганда азырак. Муз басу аймагыныц ец Yлкен кыскаруы Тянь-Шань солтYCтiк жэне батыс аймактарында, ал ец азы шыгысында байкалды. Осылайша, взбекстандагы м^здыктар ауданы езгеpiстеpiндегi аймактык айырмашылыктар жеpгiлiктi климаттык жагдайлармен, м^здыктар ауданыныц биiктiк бойынша таралуымен жэне эpтYpлi елшемдер м^здыктардыц салыстырмалы Yлесiмен байланысты [9]. Зеpттелетiн аймактардагы муз басу аймагыныц кыскаруы аймактык жэне жаhандык аукымдагы теракты Yдеpiстеpге сэйкес келедi.
Талкылауга ала айтсак муздыктардыц ец жогары кыскаруы взбеюстаннщ оцтYCтiктi аудан-дарына сэйкес келедь СолтYCтiк шыгыс аймактарда муздыктардыц кыскаруы 1960-жылгы мэлiметтеpмен салыстырсак 23,8%-га, ал ощуспкте орта есеппен бул керсетюш 34,9%-дi тец. Бул аймактарда муз басуы немесе кыскаруы эр тYpлi болуы муздык экспазициясы, жауын шашынныц эр тYpлi таралуы жэне антропогецщк эрекеттерге тiкелей байланысты (жогарыда 1-кесте).
1-cypет - ÄxanrapaK eзенi aлaбы м¥здыктapыны м¥здыктap кapтacы
6збекcтaнньщ бapлык тay м¥здыктapындa ayдaндapыныц aзaю пpоцеcci жYpiп жaткaн жо;. M¥здыктapдыц ayдaныныц ^icKapy немеcе apтyынa бaйлaныcты олapды Ym тYpге aжpaтyFa болaды [7]:
1) Äyдaны ^icKapy к^былыгсы жYpiп жaткaн м¥здыктap. Hегiзi б^лды м¥здыктap жaйлы кeп Fылыми зеpттеy ж¥мыcтapы жYpгiзiлген. Эзбекcтaн тay м¥здыктapыньщ 60%-Fa жуы; бeлiгiнде оcы к^былысты бaйкayFa болaды.
2) Äyдaныньщ apтyы немеcе дaмy пpоccеciндегi м¥здыктap. Тещз децгешнен 4000 м биiкте, ыцFaйлы тay экcпозицияcын яFни ayaмaccaлapынa жолыта кapaмa Kapœ, кYн paдицияcынa теpic оpнaлacкaн м¥здыктapындa оpын aлyдa [2]. Б^л типтегi м¥здыктap взбекоган тay м¥здыктapыныц 26%-Fa жyыFын amm жaтыp.
3) Mоpфометpиялык cипaттaмaлapы eзгеpмеген м¥здыктap [7]. Гляциолог Ä. Ä. Нидщ ceздеpiне CYЙене отыpып б^л типтегi м¥здыктap геоэкологиялы; жaFдaйы колaйлы жэнеде eзiн eзi моpенaлapмен ^pman aлFaн, ощустш экcпозициядa, ;ap ^кы^ы^н тeменде, кapлapдa оpнaлacкaн кimiгipiм м¥ЗдыктapFa тэн ^отет [6].
Со^ы жылдapдaFы Эзбекcтaн м¥здыктap геологияcы оpтaлыFыньщ кeптеген м¥ЗдыктapFa ¥ЙымдacтыpFaн Fылыми экcпедициялap оcындaй нэтижелеpдi кepcеттi. Ymiнmi тYpдегi моp-фометpиялык cипaттaмaлapы eзгеpicciз т¥pFaн м¥здыктap caны apтып жaтыp. 2020-2023 жылдapы Ä. М. Петpов бacшылыFындa Äxaнгapaн eзенiнiц жоFapы aFыcынa нивaлдык ayдaндap гляциоло-гиялы; Fылыми экспедиция оcы кYнге дейiн еmбip эдебиеттеpде келтipiлмеген м¥здыктapдьщ бap екендiгi aныктaлды жэне Fылыми т¥pFыдaн зеpтелдi.
Fылыми зеpтеyлеp Äxaнгapaн eзенi aлaбыньщ оpнaлacкaн негiзгi м¥здыктapдьщ кeп бeлiгi Ymrnmi тYpдегi моpфометpиялык cипaттaмaлapы eзгеpicciз т¥pFaн м¥здыктap 2-кеcте.
2-сурет - Моренада орналаскан Ташсай м^здь^ыньщ белт, Ахангаран езен алабына уйымдастырылFац Fылыми экспедицияда кезiнде туаршген, 2022-жыл 13-кыркуйек
2-кесте - Ахангаран езенi алабы муздыктарыныц морфометриялык сипаттамалары
Муздык Муздык Муздык Муздыктыц Муздыктыц
№ Муздык атауы орналаскан ауданы, узынды^ы, ец темен HYктесi, ец жоFары HYктесi,
езен атауы км2 м абс. м абс. м
1 Зеюркел Зеюрсай 0,011 140 3735 3836
2 Ахангаран Зеюрсай саласы 0,215 725 3659 4018
3 Зеюрсай Зеюрсай саласы 0,107 526 3714 3873
4 Yшсай 1 Yшсай 0,075 407 3677 3862
5 Yшсай 2 Yшсай саласы 0,011 140 3723 3742
6 Yшсай 3 Yшсай саласы 0,054 370 3678 3846
7 Арашан Арашан 0,018 120 3538 3631
8 Ташсай Ташсай 0,004 55 3509 3565
9 Келымшек сай Келымшек-сай 0,009 95 3669 3729
^орытынды. Алыютан мэл1меттерге сэйкес, муздану алацыныц артуы аймактаFы жылдык жауын-шашын мелшершщ артуымен тшелей байланысты болуы. Екшш1 жаFынан, жазFы ауа температурасыныц жоFарылауы муз басудыц айтарлыктай темендеуше экелед1. Алыетан баFалаулар белгш б1р дэрежеде болжаммен бзбекстан тау муздануыныц баска аймактарына катысты деп санауFа болады. бзбекстац^ы муз басудыц узд1кс1з темендеу1 аймактаFы экологиялык жаFдай ушш ете колайсыз фактор болып табылады. Каз1рп уакытта компенсаторлык механизмдер ыкпалынан муздыктык аFынды кут1лгеннен аз езгергешмен, муз басу аймаFыныц азаюына караFанда, соцFы 30-50 жылдаFы муздыктар шамамен терт есеге тец келемд1 жылдык муздыктык аFынды мелшер1 азайды. Муздыктыц одан эр1 кыскаруы муздык аFыныныц айтарлыктай кыскаруын тудырады, бул экологиялык апатка алып келедь
ЭДЕБИЕТ
[1] Зулпихаров Г.Б., Умирзаков Г.У., Рахмонов К.Р., Мамиров Х.А., Акбаров Ф.Н. Изменение баланса массы ледника Баркрак Средний под влиянием климатических факторов и его вклад в формирование стока реки Ойгаинг // Криосфера. - Душанбе, 2021. - С. 72-78.
[2] Зулпихаров Г.Б., Умирзаков Г.У. Влияние изменения климата на ледниковый сток // Фундаментальные и прикладные исследования в гидрометеорологии, водном хозяйстве и геоэкологии. - Уфа, 2022.
[3] Zulpixarov G'.B. Oygaying daryosi havzasidagi muzliklar holatini yillararo o'zgarishini solishtirish natijalari tahlili. Актуальные проблемы геологии, геофизики, петрологии и рудообразования. - Тошкент, 2022. - Т. 2. - С. 199-201.
[4] Ни А.А., Тихановская А.А., Томашевская И.Г. Ледники Центральной Азии - невосполнимый резерв чистой пресной воды в регионе // Питьевое водоснабжение и экология. - Ташкент, 2002. - С. 22-29.
[5] Сабитов Т. Ю. Динамика оледенения южных областей Узбекистана (бассейны рек Кашкадарья и Сурхандарья). «Иклим узгариши шароитида арид худудлар сув ресурслари: муаммолар ва уларнинг ечимлари». - Тошкент, 2023. -С. 140-144.
[6] Абдуллаев У.Р., Джамалов Д.Б., Ни А.А. и др. Эволюция экологического состояния нивальной зоны Центральной Азии (на примере л. Аксу бассейна р. Ходжабакирган, Туркестанский хр.) // Геоэкология и геоэкологические проблемы горных и межгорных систем. - Ташкент, 2001. - С. 12-14.
[7] Низомов А., Матназаров А. Узбекистонда гляциотуризм. - Тошкент, 2022.
[8] Баланс массы и колебания ледников Советского Союза за 1958-1985 гг. // МГИ. - М., 1988. - Вып. 62. -С. 224-245.
[9] Глазырин Г.Е., Щетинников А.С. Современное и возможное будущее изменение оледенения Западного Тянь-Шаня // Тр. САНИГМИ. - 2001. - Вып. 161(242). - С. 5-14.
[10] Деснов Л.В. Применение космической техники и орбитальной техники визуальных наблюдений для изучения динамики ледников: Автореф. ... дис. канд. наук. - М., 1985. - 28 с.
[11] Каталог ледников Средней Азии. - Л.: Гидрометеоиздат.
[12] Котляков В.М., Рототаева О.В., Лебедева И.М. и др. Оледенение Памиро-Алая. - М.: Наука, 1993. - 256 с.
REFERENCES
[1] Zulpikharov G.B., Umirzakov G.U., Rakhmonov K.R., Mamirov Kh.A., Akbarov F.N. Changes in the mass balance of the Barkrak glacier are average, under the influence of climatic factors and its contribution to the formation of the flow of the Oygaing River // Cryosphere. Dushanbe, 2021. Р. 72-78 (in Russ.).
[2] Zulpikharov G.B., Umirzakov G.U. Impact of climate change on glacial runoff // Fundamental and applied research in hydrometeorology, water management and geoecology of Bashkir State University. Ufa, 2022 (in Russ.).
[3] Zulpixarov G'.B. Oygaying daryosi havzasidagi muzliklar holatini yillararo o'zgarishini solishtirish natijalari tahlili // Current problems of geology, geophysics, petrology and ore formation. Toshkent, 2022. Vol. 2. Р. 199-201 (in Uzb.).
[4] Neither A.A., Tikhanovskaya A.A. Tomashevskaya I. G. The glaciers of Central Asia are an irreplaceable reserve of clean fresh water in the region // Drinking water supply and ecology. Tashkent, 2002. P. 22-29 (in Russ.).
[5] Sabitov T.Yu. Dynamics of glaciation in the southern regions of Uzbekistan (basins of the Kashkadarya and Surkhandarya rivers). «Iqlim uzgarishi sharoitida arid xududlar suv resourcelari: muammolar va ularning echimlari». Tashkent, 2023. Р. 140-144 (in Russ.).
[6] Abdullaev U.R., Dzhamalov D.B., Ni A.A. and others. Evolution of the ecological state of the nival zone of Central Asia (on the example of the Aksu lake of the Khojabakirgan river basin, Turkestan Range) // Geoecology and geoecological problems of mountain and intermountain systems. Tashkent, 2001. P. 12-14 (in Russ.).
[7] Nizomov A., Matnazarov A. Uzbekistonda glaciotourism. Tashkent, 2022 (in Uzb.).
[8] Mass balance and fluctuations of glaciers of the Soviet Union for 1958-1985 // MHI M., 1988. Issue 62. Р. 224-245 (in Russ.).
[9] Glazyrin G.E., Shchetinnikov A.S. Current and possible future changes in glaciation in the Western Tien Shan // Tr. SANIGMI. 2001. Issue 161(242). Р. 5-14 (in Russ.).
[10] Desnnov L.V. Application of space technology and orbital visual observation technology for studying the dynamics of glaciers: Abstract ... Candidate of Sciences. M., 1985. 28 p. (in Russ.).
[11] Catalog of glaciers of Central Asia. L.: Gidrometeoizdat.
[12] Kotlyakov V.M., Rototaeva O.V., Lebedeva I.M. and others. Glaciation of the Pamir-Alai. M.: Nauka, 1993. 256 p. (in Russ.).
Г. Б. Зулпыхаров
Младший научный сотрудник (Институт геологии и геофизики им. Х. М. Абдуллаева, Центр ледниковой геологии, Ташкент, Узбекистан; gabit.zulpixar@gmail.com)
СОВРЕМЕННАЯ СИТУАЦИЯ С ГОРНЫМИ ЛЕДНИКАМИ УЗБЕКИСТАНА
Аннотация. Рассмотрено состояние ледников в горных районах Узбекистана, а также сокращение запасов пресной воды в верховьях рек Пискем, Кашкадарья и Суркандарья из-за глобального потепления климата. Приведены результаты исследования ледников за последние годы.
Ключевые слова: ледник, ледниковые отложения, засушливый климат, водный поток, река, речной бассейн, гляциология, дендрохронологические данные, оледенение, эволюция.
G. B. Zulpykharov
Junior researcher
(Institute of Geology and Geophysics named after H. M. Abdullaev, Glacial Geology Center, Tashkent, Uzbekistan; gabit.zulpixar@gmail.com)
THE CURRENT SITUATION OF THE MOUNTAIN GLACIERS OF UZBEKISTAN
Abstract. The condition of glaciers in the mountainous regions of Uzbekistan, in the upper reaches of the Piskem, Kashkadarya and Surkandarya rivers, is considered. As well as a reduction in fresh water supplies due to global warming. The results of studies of glaciers in recent years are presented.
Keywords: glacier, glacial deposits, dry climate, water flow, river, river basin, glaciology, dendrochronological data, glaciation, evolution.
