8ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1132-1134
ЭЗБЕК ЖАНА КЫРГЫЗ ПРОЗАЛЫК ЧЫГАРМАЛАРЫНЫН ТИЛИ
Муртаз Сотволдиев
Эндiжан мемлекеттш университетшщ окытушысы
ABSTRACT
The article analyzes the features of the language of the literary work on the example of translations of Uzbek and Kyrgyz prose works.
Key words: the language of the work, the author's presentation, emotionality, imagery, wide-ranging
INTRODUCTION
Керкем чыгармада тилдин мааниси чоц. Керкем чыгарманын мазмун жана формасын шарттуу тYPде белуш^рген учурда тилди форма ty3yyhyh материалы катары карайбыз. Бирок тилдин аткарган милдети аны менен эле чектелбейт. Анын ролу керкем чыгармада андан да кецири маанилYY жана орчундуу деп айтсак жацылбайбыз.
Керкем чыгарманын формасы кеп нерседен тYЗYлет. Алар: мYнез, сюжет, композиция жана башка нерселер кирет. [3.272.] Керкем чыгарманы буларсыз элестетYYге болбойт. Ал эми буларды CYреттее тил аркылуу гана ишке ашаарын байкасак, чыгарма жаратууда тилдин канчалык маанилYY экендиги тYШYHYктYY болот.
Керкем тилдин езYне жараша езгечелYктерY бар. Биз езYбYЗДYн чакан макалабызда алардын айрымдарына гана токтолуп етмекчYбYЗ. Прозалык чыгармада окуя кээ бир учурларда автор тарабынан берилет.
СезYбYЗ куру болбостугу yhyh анык, так чыгармадан YЗYHДY келтиребиз:
«Ийри-буйру тар кeчeдeгY эскилиги жетип шалкылдап калган каалганын жанында отурган чоц атам eзYHYн кептен берки жолдошу — сакалы узун, бою бийик, кулагы кацырыш чал менен еткен-кеткендерди анда-санда бир CYЙлeп коюп узак маектешет. Чоц атам чYPYшкeн кичинекей киши болчу. Ал eзYHYн бYKYP белин дубалга CYЙeп, эки тизесинин арасына таягын сойлотуп коюп, чeктYШYп олтурат. Одуракай калыц булгаарыдан тигилген эски кепичти кийген анын жолдошу тYк баскан узун бутун сунуп, далдайган кeкYрeгYн ^нш тосуп, жерде жамбаштап жатат. Бул жерден атчандар да, арабалар да eraern, аркы-терки eтYп ызы-чуу тYШYшкeн адамдарды да кeрe албайсыц. Анда-санда eткeндeр болсо, колдорун боорлоруна куушурушуп,
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1132-1134
чалдарга саламын жазышпайт. Аларга чалдардын бири, же экее тец yh алыша адатынча: «алейкум ассалам!» дешип жооп беришет.
Мен болсом айланчыктап чалдардын жанынан чыкпайм. Бирде чоц атамдын таягын, бирде анын жолдошунун койчунун аса-мусасындай болгон кочкор мYЙYЗ узун таягын ат кылып минип, артымдан чыккан чацдагы изге ад-тан, калып карайм. Анан таяктарды биринен сала бирин шарактатып ыргытам» [1.3.] Бул белгилYY ©збек эл жазуучусу Айбектин С.Эралиев тарабынан кыргыз тилине которулган «Бала чак» деген автобиографиялык чыгармасынан алынган YЗYHДY. Мында жазуучунун eзY тарабынан окуя CYрeттeлYп жатат. Аны автордун сeзY, баяндамачынын сeзY деп атай беребиз. Демек, автор eзYHYн чыгармасында ацгемелeeчYHYн образы менен катар автордун образын да тYзeт. [3.276.] Буга жогорку келтирилген YЗYHДY толук, эц жакшы мисал боло алат.
Кeркeм чыгарманын тилинде автордук сeздeн башка кейипкерлердин сeзY да бар. Кейипкерлердин сeзY тYPДYY формада чыгарманын идеялык мазмунуна ылайык диалог, монолог, бир-бирине жазган кат жана башка каражаттар аркылуу берилет.
«Сен унинг гапига ишонма, бобом унака эмас. Унинг сира шумлиги йук, шунинг учун хам ундан кулишгани-кулишган. Чунки кувлик-шумликни билмайди. У биз иккаламизни мактабга олиб бориб юради. Сен хали мактаб каердалигини билмайсан-а? У унчалик узок эмас. Мен сенга ок кемани курсатаман. Факат биз аввал молхонага кириб чикамиз. У ерда дурбинимни яшириб куйганман. Мен унда бузокчамни кузатиб туришим керак, лекин мен, хар куни ок кемани куришга чикаман. Бузогимиз катта булиб колди, тортиб кетса тухтатолмайсан, сигирни эмиб куядиган одат чикарди. Сигир унинг онаси, сутини ундан аярмиди. Тушундингми? Оналар хеч качон , хеч нимани аяшмайди. Мана, Гулжамол шундай дейди, унинг кизчаси бор... Тезда сигирни согиб булишади, кейин биз бузокни яйловга хайдаймиз. Ушанда биз Коровултокка чикамиз-да, тогдан туриб ок кемани курамиз. Мен ахир дурбин билан хам худди ана шундай гаплашаман. Энди биз учтамиз - мен, сен ва дурбин...» . [2.82.] Бардыцыздар кайсы чыгармадан YЗYHДY алынганын байкадыцыздар. Бул eзбек тилине Асил Рашидов тарабынан которулган белгилYY кыргыз эл жазуучусу Чыцгыз Айтматовдун "Ак кеме" повестинен алынды. Чыгарманын негизги каарманы Баланын сeзY. Муну монолог десек болот. Албетте, кейипкерлердин сeздeрY аркылуу ар тYPДYY адамдардын мYнeздeрYн ачып берYYгe шарт тYЗYлeт.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1132-1134
Тилдин башка тYрлерYнен керкем чыгарманын тилин айырмалап турган бир топ езгечелYктер бар. Бул езгечелYктер керкем чыгарманын эмоционалдуулугу, образдуулугу, кеп катмардуулугу менен тYШYндYPYлет. Илимде бир гана автор тарабынан баяндалса, керкем чыгармада эмнени обьект кылып алган болбосун, турмушту толук, ар жактуу, ар тYPДYY боёк менен CYреттейт. Чыгармада кейипкерлер ар бири езYHYн коомдогу ордуна, билимине, кесибине, жашына жараша ез тили менен CYйлейт. Жогорудагы чыгармада да Бала ез тили менен CYЙледY.
CONCLUSION
Жыйынтыктап айтканда, керкем чыгарманын тили езгечелYктерге ээ. Анда окуя, керYHYштердY, каармандардын иш аракеттерин образдуу, реалдуу, элестYY, керкем, таасирдYY баяндоо максатында кыргыз тилиндеги бардык лексикалык (активдYY, пассивдYY сез катмарлары, тYЗ, етме, кеп маанилYY, эмоционалдуу сездер ж. б.), фразеологиялык (макал-ылакап, идиома, сез айкаштары ж. б.), морфологиялык (зат атооч, сын атооч, сан атооч, ат атооч, тактооч, сырдык сездер, кызматчы сездер ж. б.) синтаксистик ^йлем, анын тYрлерY, баш жана айкындооч мYчелер, каратма, киринди, сырдык сездер ж. б.) тил каражаттары кецири колдонулат. Ошондуктан да керкем чыгарманын тили кеп катмардуулугу менен езгечеленYп турат.
REFERENCES
1. Айбек. Бала чак. Гафур Гулам басмаканасы. Ташкент: Гафур Гулам атындагы басма полиграфиялык чыгармачылык YЙY, 2019. -320 б.
2. Айтматов Ч. Танланган асарлар. Киссалар. Тошкент: "SHARQ" Нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2009. -496 б.
3. Борбугулов М. Адабият теориясы. Бишкек, 1996. - 552 б.
