Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА “ДЎСТ” ВА “БЕГОНА” КОНЦЕПТЛАРИНИНГ СОЦИОПРАГМАТИК ТАЛҚИНИ'

ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА “ДЎСТ” ВА “БЕГОНА” КОНЦЕПТЛАРИНИНГ СОЦИОПРАГМАТИК ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
173
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
социопрагматика / лингвокультурология / лингвомаданиятшунослик / концепт / этимология / дўст ва бегона / лексема. / sociopragmatics / linguocultural science / linguocultural science / concept / etymology / friend and stranger / lexeme.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — S. Turaboeva

Социопрагматика адабий тилда ижтимоий хулқ-атвор нормаларининг қай шаклда акс эттирилиши ва уларга оид тил элементларининг социопрагматик маъно қирраларига эга эканлигини ҳам ўрганиш баробарида бу тил ҳодисаларининг нутқий воқеланиши билан боғлиқ вазиятларга лингвистик ечим топади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIO-PRAGMATIC INTERPRETATION OF THE CONCEPTS "FRIEND" AND "STRANGER" IN THE UZBEK AND ENGLISH LANGUAGES

Sociopragmatics finds a linguistic solution to the situations related to the speech realization of these linguistic phenomena while studying how the norms of social behavior are reflected in the literary language and whether the language elements related to them have sociopragmatic meaning aspects.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА “ДЎСТ” ВА “БЕГОНА” КОНЦЕПТЛАРИНИНГ СОЦИОПРАГМАТИК ТАЛҚИНИ»

 2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

УЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА "ДУСТ" ВА "БЕГОНА" КОНЦЕПТЛАРИНИНГ СОЦИОПРАГМАТИК ТАЛЛИНН Турабоева Ситора Зокир кизи

Тошкент тиббиёт академияси, инглиз тили укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6967639

Аннотация. Социопрагматика адабий тилда ижтимоий хулц-атвор нормаларининг цай шаклда акс эттирилиши ва уларга оид тил элементларининг социопрагматик маъно цирраларига эга эканлигини щм урганиш баробарида бу тил уодисаларининг нутций воцеланиши билан боглиц вазиятларга лингвистик ечим топади.

Калит сузлар: социопрагматика, лингвокультурология, лингвомаданиятшунослик, концепт, этимология, дуст ва бегона, лексема.

СОЦИОПРАГМАТИЧЕСКАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ КОНЦЕПТОВ «ДРУГ» И «ЧУЖОЙ» В УЗБЕКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ

Аннотация. Социопрагматика находит лингвистическое решение ситуаций, связанных с речевой реализацией этих языковых явлений, изучая, как нормы социального поведения отражаются в литературном языке и имеют ли связанные с ними языковые элементы социально-прагматические смысловые аспекты.

Ключевые слова: социопрагматика, лингвокультурология, лингвокультурология, концепт, этимология, друг и чужой, лексема.

SOCIO-PRAGMATIC INTERPRETATION OF THE CONCEPTS "FRIEND" AND "STRANGER" IN THE UZBEK AND ENGLISH LANGUAGES

Abstract. Sociopragmatics finds a linguistic solution to the situations related to the speech realization of these linguistic phenomena while studying how the norms of social behavior are reflected in the literary language and whether the language elements related to them have sociopragmatic meaning aspects.

Keywords: sociopragmatics, linguocultural science, linguocultural science, concept, etymology, friend and stranger, lexeme.

КИРИШ

Тиллараро прагматика адабиёт ва ижтимоий-прагматика уртасидаги богликлик сифатида каралади ва бу адресатдан уз тилининг социопрагматик жихдтларини тушуниши ва тах,лил кила олиши кераклигини, шу билан бирга бошка тил ва маданиятга эга булган адресантга адресат тилининг прагматик хусусиятларини номоён килиб бера олиш вазифасини х,ам юклайди. Сеарл нуткий фаолиятни акс эттирувчи, йуналтирувчи, текширувчи, ифодаловчи, эълон килувчи каби характерларга эга бутунлик сифатида таснифлайди. Бунда коммуникация жараёнида илтимос, таклиф, мулохдза, раддия, узр сураш, шикоят, миннатдорчилик каби куплаб сегмент бирликлар ифодаланади. Тадкикотимиз доирасида куриб чикиладиган концептларнинг социопрагматик хусусиятиларини узбек ва инглиз тилидаги мисоллар асосида куриб чикиш ушбу тил бирликларининг адресант ва адресат уртасидаги коммуникатив функциялари хдмда ифода имкониятлари очилишига имкон беради. Ушбу жараёнда х,ар иккала турдаги бадиий дискурс намуналарини социопрагматик тах,лил асосида куриб чикамиз.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Инглиз тилида дуст сузининг маъноси юзлаб йиллар давомида доимий равишда сакланиб долган. Бу суз кадимги инглиз тили яратилганидан бери мавжуд булиб, этимологиясига кура немис тилидан келиб чиккан суз хисобланади. Айнан "дуст" сузининг дастлабки икки харфи мано билдириб, "фр" - "friday" (жума) лексемасининг хосил булишига асос булган, яъни "friday" - "Фригг куни" немис севги маъбудаси Фриггга багишланган. Мазкур маълумотлардан келиб чикиб, шуни айтиш мумкинки, инглиз жамиятида бу концепт мукаддас булган муносабатларга нисбатан кулланилган. Узбек тилида хам "дуст" лексемасининг ономастикада Дустлик тумани, Дустобод махалласи топонимлари; Дустмухаммад, Дустбек, Дустжон, Дустхужа, Дустмурод, Дустим ва шу каби антропонимлар шаклида махсулдор кулланилишига гувох буламиз.

"Дуст" уруш ва тукнашувлар даврида узининг "душман" антоними билан хам таърифланган. "Дуст" булиш учун бир-бирига душманлик килиш мумкин эмас - низонинг турли томонларида дустлар йук эди ва айнан уша пайтда "дуст" содикликни тасвирлаш ва белгилаш учун уз маъносини кенгайтирди. "Дуст" лексемасининг урушдаги "душман" лексемасига нисбатан антонимик шакли инглиз ва узбек тилларида бир хил социал хосликка эга.

Урта инглиз тилида ва ундан ташкарида дуст маълум бир муассасага молиявий ёрдам берадиган одамнинг кушимча маъносига эга булган. сотсиал ХУП-асрнинг охирига келиб, дуст "яхши муносабатда булган ва душман эмас" деган маънони англатувчи сифатдошга айлантирилган.

"Дуст" ва унинг ижобий маънолари инглиз тилида сузлашувчи жамиятнинг турли гурухлари ва институтлари томонидан кабул килина бошлаганлиги ажабланарли эмас. "Дуст" сузини адвокатлар хам ишлатган - менинг "урганган дустим" судда адвокатга мурожаат килиш учун ишлатилган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Узбек тилида дуст концептининг социопрагматик мохияти нафакат бадиий тукима, балки илмий-марифий адабиётларда хам очиб берилади. Ислом хукукшунослигида узига хос макомга эга булган А.Х.Еаззолийнинг дустлик тугрисида билдирган куйидаги фикрлари шарк халкларига хос булган этносоциал кадриятлар ва хакикатларни намоён эта олади.

-Мехрибон дуст тугри ё'лдан, эзгулик ё'лидан адашиб, итоатсизлик ва гунох сукмогига кадам куйиб колганингда сени тугри йулга бошлаш учун жон чекадиган ва бу ишни узининг мажбурияти деб биладиган кишидир. Бу тавсиф нафакат мехрибон дуст, балки хакикий дуст, чин дуст, киёматли дуст, содик дуст ва бошкалар учун хам хизмат килади.

-Айбсиз дуст кидирган кишининг дусти кам булади. Дустининг хар бир хатосини таьна килаверадиган одамнинг эса душмани купаяди. Дусти бирор-бир фойдани кулга киритганда узидан кура мени афзал куради деб кутган киши хамиша изтиробда яшайди. Ушбу дидактик парчада эса дуст ва душман тушунчаси узаро зидланади хамда дустлик муносабатларини саклаш ва давом эттириш учун узига хос йурикнома берилади.

-Дустинг душманинг билан гаплашиб турганини курсанг, хафа булма. Агар у чин дуст булса, душманинг сенга зарар етказишига йул куймайди. Агар у вафосиз дуст булса, бунга хам ачинма, бунака одам душманинг билан ошна булгани яхши. Дустлик ва биродарлик ипини халол ва самимий кишилар билан богла.

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

^уйидаги парчада тилга олинган концептуал маъно юкоридаги семантик мохиятдан узоклашади ва дустлик алокалари юкорирок доирада юз беришига ишора килинади. Масалан: -Дустлар уч хил булади - дустлар, дустларнинг дустлари ва душманларнинг душманлари. Душманлар хам уч хил булади - душманлар, дустларнинг душманлари ва душманларнинг дустлари.

-Агар ким биландир дустлашмокчи булсанг, газаб пайтида узини кандай тутишига бок. Агар шу холатда хам ахлокини махкам тута олса, у билан дустлаш. Агар акси булса, унга якинлаша курма. МУ^ОКАМА

Дустлик ришталарининг шахсий муносабатлар устига курилиши синашта дуст булиш ёки дустлик ришталари мустахкамлигини текшириш ва бахолаш кераклиги хакида тушунчаларнинг хам илгари сурилишига сабаб булмокда.

-Узинг муомала килмаган кишилар билан дустлик ипини боглама. Синаб курмаган кишинг билан асло дуст тутинма.

-Одамларнинг энг ёмони бировлар билан душманлик киладиган, атрофдагилар ёмон курадиган, одамларга зарар етказишни оддий хол санайдиган, хатоларни кечирмайдиган ва узрларни кабул килмайдиган кишидир.

-Энг катта жохил дустлик ва биродарлик мажбуриятларини, коидаларини бажармаслиги сабабли дустида нафрат хисси пайдо киладиган кишидир.

-Бошкалар билан хушмуомала булган киши дустларидан хам, душманларидан хам куркмаса булади. Феьли, ахлоки билан дустларига ёрдам берадиган киши эса узини уларнинг душманлигидан курийди.

-Самимий дуст айбингни курганда уни очишга интилмайди, ютук-фазилатларингни эшитганда ун баробар ошириб курсатади, сенга килган илтифотини юрагида саклайди, сендан курган фойдасини эса унутмайди, у билан муносабатда хатога цул куйсанг, жахлланмайди, кечирим сурасанг, афв этади. ХУЛОСА

Узбек халкининг социал хаёт тарзини кузатиш ва тахлил килиш жараёнида шу нарса маълум буладики, дустлик концепти индивидларнинг характер-хусусиятидан келиб чикиб турлича интерпретацияланади. Масалан: айрим уринларда хакикий дустлик тушунчаси факат ота-она ёки оила аъзоларига нисбатан кулланилиши мумкин, оиладан ташкарида курилган дустлик алокалари манфаатларга асосланади, манфаатлар тукнашган нуктада дустлик ришталари тугайди деган талкин устуворлик килади хамда фарзанд ва ота-она, хусусан, угил фарзанд учун оталар, киз фарзандга оналар якин дуст, сирдош булиши кераклиги уктирилади. Бошка бир талкинларда эса дустлик ришталарига хос хусусиятлар ака-укалар ёки опа-сингиллар орасида вокеаланади. ^арама-карши жинс вакиллари орасида содир булиши мумкин булган дустлик ришталари чегараси ахлокий кадриятларга асосан белгиланган бир пайтда инглиз маданияти ва ижтимоий нормалардан келиб чикиб girlfriend ёки boyfriend га "эга булиш" одатий ва табиий кабул килинади. Гарб маданиятидаги оила кадриятларининг Шаркдагидан фаркланувчи белгиларига кура дустлик муносабатларининг оила аъзолари билан богланишига ижтимоий тусиклар урнатилади. Яна бир бошка талкинларга кура дустлик, хабиблик алокалари Аллохга нисбатангина ишлатилади. Яъни доимий бизни тингловчи, мададкор, кумакдош, хамрох, асровчи, химоя килувчи каби дустлик

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

сифатларида мехрибон Аллохнинг бандаларига нисбатан муносабатлари назарда тутилади. Айрим холатларда китоблар инсон учун энг якин дуст сифатида талкин килинади. Бугун ижтимоий тармокларнинг оммалашиши ва шахслараро муносабатларда мухим киймат ва уринга эга булиши дуст концепсиясининг кенгайиши ва семантик, лексик ва социопрагматик жихатдан узгариб барча социумлар учун бирдек алокадор феноменонга айланишига туртки булмокда.

REFERENCES

1. Слышкин Г.Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты прецедентных текстов в сознании и дискурсе. - М.: Academia. - 2000. -128 с

2. Соколова О. В. Категория фрейма в когнитивной лингвистике// Вестник АГТУ. -2007. № 1 (36)-236-238. - С236.

3. Степанов Ю. С. Константы: Словарь русской культуры. Опыт исследования/ Ю. С. Степанов. - М.: Школа «Языки русской культуры». - 1997. - 990 с.

4. Сухоносова С. В. Теория фреймов: возможности исследования повседневности //Человек в мире культуры. - 2012. - №. 2.С.29-34.

5. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. Х,озирги узбек адабий тили. - Т.: Узбекистан, 1992. - 399 б.

6. Усманова Ш. Маданиятлараро мулокотда лакуналарнинг урни // Лингвист. Илмий маколалар туплами.

7. Шомаксудов А. ва бошк. Узбек тили стилистикаси. - Т., Укитувчи, 1983.- Б.236.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.