Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МАҚОМОТИ УСЛУБЛАРИНИ ШАКЛЛАНИШИ'

ЎЗБЕК МАҚОМОТИ УСЛУБЛАРИНИ ШАКЛЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
55
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАқОМ КЎЧИШЛАРИ / ПАРДА / УСУЛ / ШАКЛ ТУЗИЛИШ / КАТТА МУСИқА КИТОБИ / ҚУТАДғУ БИЛИГ / ДЕВОНИ ЛУғАТИ ТУРК / ТАНБУР ЧИЗғИЛАРИ / БУХОРО ШАШМАқОМИ / ХОРАЗМ ОЛТИ ЯРИМ МАқОМИ / ДУТОР МАқОМЛАРИ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Рахимов Б.

Мақолада ўзбек мақомоти услубларини шаклланиши ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FORMATION OF UZBEK MAQOMAT METHODS

The formation of the methods of the Uzbek authorities in the article thought about.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МАҚОМОТИ УСЛУБЛАРИНИ ШАКЛЛАНИШИ»

Рахимов Б.

санъатшунослик фанлари буйича фалсафа фанлари доктори (PhD) Урганч давлат университети "Ижрочилик ва маданият" кафедраси мудири

УЗБЕК МАЦОМОТИ УСЛУБЛАРИНИ ШАКЛЛАНИШИ

Аннотация: Мацолада узбек мацомоти услубларини шаклланиши уацида фикр юритилади.

Калит сузлар: мацом кучишлари, парда, усул, шакл тузилиш, Катта мусица китоби, Куутадгу билиг, Девони лугати турк, танбур чизгилари, Бухоро Шашмацоми, Хоразм Олти ярим мацоми, Дутор мацомлари.

Rahimov B., PhD

head of the department of "Performance and Culture"

Urgench State University

FORMATION OF UZBEK MAQOMAT METHODS

Annotation: The formation of the methods of the Uzbek authorities in the article thought about.

Keywords: maqom movements, curtain, method, form structure, Big music book, Qutadg'u bilig, Devoni дгпфеш егкл, tanbur lines, Bukhara Shashmaqomi, Khorezm Six and a half maqom, Dutor maqoms.

Мусикашунослик илмида олий куринишда шаклланган жанрлардан бири маком санъатидир. У бошка жанрлардан парда, усул ва шакл тузилиш конуниятлари билан ажралиб туради. Бизнинг минтакада, макомлар Бухоро, Хоразм ва ФарFOна-Тошкент услубларида шаклланган.

Бу услубларнинг илмий асослари Фаробий, Фахриддин Розий, Сафиуддин Урмавий, Абдулкодир МароFий, Абдурахмон Жомий, Нажмиддин Кавкабий, Дарвиш Али, Мулла Бекжон ва Мухдммад Юсуф Девонзода, Фитратлар томонидан яратилган манбаларда уз аксини топган. Алломаларнинг манбаларида мустах,кам илмий пойдеворда юзага келган маком услублари хдкида кимматли маълумотлар келтирилган.

Мусика тарихида юз берган улуF маком кучишлари: БаFдоддан -Самаркандга, Самарканддан- Х,иротга, Х,иротдан- Бухорога, Бухородан-Хоразмга, Хоразмдан- ФарFонага бунга ёркин мисол Шашмакомни Ниёзжон Хужа томонидан Бухородан - Хоразмга, Худойберди устоз томонидан Хоразмдан ФарFOнага утиб шаклланиши сунги икки ярим аср давомида юртимизда юз берган маком кучишларига мисол була олади.

Маком услубларининг узвий боFланиши жонли жараён сифатида, биринчи навбатда, бу санъатнинг амалий томонларига тегишли тушунча. Бу сохага бел боFлаган устозлардан илмий-назарий ва ижодий етуклик талаб килинади.

Тарихий манбаларда ёзилишича биринчи Уотониш даври "Ислом УЙFOниши" дейилади. Бу даврининг мусикага хос энг мухим жихатларидан бири, мусикани умуммавкуравий илмлар фалсафа ва математика каторидан урин олганлигидир. Давр эхтиёжларига кура илмий карашларнинг асосидаги наFма, парда ва куй жадваллари шу замин амалиётда синалган чолFу созларда карор топган товушкаторлар билан далилланиши хам мухим. Бу даврда ёзилган Фаробийнинг "Катта мусика китоби"нинг биринчи ва кисмлари мусикийнинг назарий асослари таълиф (композиция) ва ийкоъ (ритм) илимларига булиниб ёзилган. Учунчи кисмда таълиф низомлари амалиётда, чолFу созларнинг парда бандларида урнашиб колган унсурлар хам амалий мисолларга таяниб тахлил этилади. Туртинчи кисмда парда ва ийкоъ тартиблари уЙFунлашиб, муайян мусикий нав ва шаклларда уз ифодасини топганлиги мухокама килинади.

Иккинчи УЙFOниш даври тарихга Темурийлар тамаддуни номи остида кирган. Темурийлар даври тамаддунинг устувор тамойилларидан бири умумлаштирилиб "турк манфаати" деб номланади. Турк манфаати FOяси Юсуф Хос Хожибнинг "K,утадFу билиг", Махмуд K,ашFарийнинг "Девони луFати турк" каби асарларига эътиборни кучайиши билан белгиланади. Темурийлар даврининг мусикий юксалишлардан бири, унда"илми адвор" таълимотини карор топишидир.

Биринчи УЙFOниш даврининг илмий-назарий асоси Фаробийнинг "Катта мусика китоби"ни деб оладиган булсак, илми адвор35 таълимотини Темурийлар даври мусикий тамаддунинг "йулчи юлдузи"га киёслаш мумкин.

Илми адвор мусикий нуктаи назардан махаллийлик, шева хусусиятлари устун туради конуниятлар доирасидаги ижодий эркинлик.

Илми адворнинг назарий ва амалий мохияти Алишер Навоийнинг "Сабъаи сайёр"ида Дилором Чангий ва унинг Хоразмлик устози УлуF Хожа тимсолианик ва гузал бадиий воситаларда таърифланган. Достондан лавха:

Чун дуо цилди деди фарзона,

Ки дей уз курганимдин афсона.

Менки тушмиш буён гузор манга,

Мулки Хоразм эрур диёр манга,

Санъатим анда соз чалмоц иши,

Билмайин мен киби ишимни киши.

Илми адвору фанни мусиций,

35 Илми адвор - мукаммал илмий-назарий асосдаги ва амалиётда баркарорлашган куй (парда) хамда усул (вазн) доираларининг муфассал тизими

Мендин ул илм аули тауциций. Элга таълим этмоц вирдим, Кимки устоди цавм - шогирдим.

Алишер Навоийнинг Бош Вазир сифатида илми адвор таълимотини юксалишида рахнамолик килган. Ушбу жараёнга илмий пойдевор яратиш борасидаги хизматини алохида таъкидлаб утиш зарур. Таълимотни яратиш учун "Хамсатул мутахаййирин"да Хазрат, олдин Хиротнинг турт машхур мусикийшуносига мурожаат килганликлари хакида маълумот берилади. Улардан кунгиллари тулмагач, пири устози Абдурахмон Жомийга мурожаат этганлар. Жомий томонидан яратилган рисоласи илми адвор мохиятини тушунишда хамда минтака урф-одатларига боFлашда жуда катта ахамиятга эга.

ХУ1 аср бошларида Темурийлар салтанати булиниши билан, илми адвор таълимоти асосларининг катта окими Хиротдан Бухорога караб куча Бу жараённинг бошида уз вактида Хиротда Абдурахмон Жомий ва Алишер Навоийлар рахнамолигида тарбият топган Бухоролик шоир, созанда, бастакор ва мусикийшунос Нажмиддин Кавкабий туради (1470-1533).

Амалий назарияга оидманбалар каторига, Бухорода 1793 йилда яратилган номаълум муаллифнинг кичикгина нодир рисоласини хам киритиш мумкин. У "Олти даромад ва уларнинг насрлари хакидаги рисола" деб номланади. "Олти даромад" "шашмаком" иборасининг маънодоши. Шашмаком илмининг амалиётга боFлик томонларини тушунишда Х1Х асрда Бухорода яратилган "Мусикий баёзлар" хам жуда мухим.

Бу манбаларга якин даврларда Хоразмда битилган "танбур чизFилари" кулёзмаларни умумийлаштириб, Бухоро Шашмакоми, Хоразм Олти ярим макоми ва Дутор макомларига оид бирламчи ёзма манбалар дейиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Бобожон Таррох Азизов Ходим. Хоразм навозандалари. - Т.: Г.Гулом, 1994.

2. Матёкубов О. Макомот. - Тошкент: Мусика, 2004.

3. Матёкубов О., Болтаев Р., Аминов X,. Узбек нотаси. - Т., 2007.

4. Ражабий Ю. Музика меросимизга бир назар. - Т., 1978.

5. Ражабов И. Макомлар. - Т., 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.