Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ДРАМАТУРГИЯСИДА ЭПИК СЮЖЕТЛАРНИНГ БАДИИЙ ТАЛҚИНИ (УСМОН АЗИМ ДРАМАЛАРИ МИСОЛИДА)'

ЎЗБЕК ДРАМАТУРГИЯСИДА ЭПИК СЮЖЕТЛАРНИНГ БАДИИЙ ТАЛҚИНИ (УСМОН АЗИМ ДРАМАЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

185
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Шамолжон / шамолжоним! Мени овора қилма! Рўмолим қани?” / Фольклор ва унинг ўзбек драматургиясига / «Кундузсиз кечалар» / Тоҳир ва Зуҳра” асари.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Шаҳноза Қаҳҳорова, Маҳлиё Сатторова

Ушбу мақолада ҳозирги ўзбек драматургиясида маросим фолклори анъаналарини бадиий талқин қилиш орқали етномаданий контекст яратиш тамойилларининг аутентив (жонли ижро шакли, оғзакилик) ҳолатини кўрсатиб бериш ва Ўзбек драматургиясида эпик сюжетларнинг бадиий талқини ( Усмон Азим драмалари мисолида).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ДРАМАТУРГИЯСИДА ЭПИК СЮЖЕТЛАРНИНГ БАДИИЙ ТАЛҚИНИ (УСМОН АЗИМ ДРАМАЛАРИ МИСОЛИДА)»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-906-911

УЗБЕК ДРАМАТУРГИЯСИДА ЭПИК СЮЖЕТЛАРНИНГ БАДИИЙ ТАЛЦИНИ (УСМОН АЗИМ ДРАМАЛАРИ МИСОЛИДА)

Ша^ноза Кдадорова

Карши давлат университети, Филология фанлари номзоди, доцент

Ма^лиё Сатторова

Карши давлат университети магистранти

АННОАТАЦИЯ

Ушбу маколада хозирги узбек драматургиясида маросим фолклори анъаналарини бадиий талкин килиш оркали етномаданий контекст яратиш тамойилларининг аутентив (жонли ижро шакли, огзакилик) холатини курсатиб бериш ва Узбек драматургиясида эпик сюжетларнинг бадиий талкини ( Усмон Азим драмалари мисолида).

Калит сузлар: Шамолжон, шамолжоним! Мени овора килма! Румолим кани?", Фольклор ва унинг узбек драматургиясига, «Кундузсиз кечалар», Тохир ва Зухра" асари.

КИРИШ

Маълумки, фольклор ва езма адабиет муносабати масаласи адабиетшуносликнинг долзарб илмий йуналишларидан бири булиб, хозирга кадар бу муаммо талкинига доир куплаб илмий тадкикотлар яратилган. Туркий халклар фольклоршунослигида драматургиянинг халк огзаки бадиий ижодидаги замини хамда сахна асарларидаги фольклоризмларнинг поэтик табиати С.Каскабасов, Н.С.Майнагашева, А.М.Сарбашева, Ж.Т.Кобланов каби олимлар томонидан урганилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Фольклор ва унинг узбек драматургиясига таъсири масаласи дастлаб Г.Жалолов, Г.Муминов, КЖураев, А.Солиев, С.Аскаров ва бошка олимларнинг диссертация ишларида урганилган. Хусусан, Г.Жалолов узининг "Хдмза драматургияси ва фольклор" номли рисоласида "Тадбирли аел", "Камбагал хотин хийласи", "Тухматчилар жазоси" эртакларини "Майсаранинг иши" комедияси билан киесан тахлил килган. "Узбек тили ва

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-906-911

адабиети" журналининг 1969 йилги 6-сонида "Бир сюжетнинг манбалари тугрисида" рукни остида Ш.Хужаева, Х,.Х,омидий ва Э.Шодиевнинг "Майсаранинг иши" комедияси сюжетининг фольклор асослари хакидаги маколалари босилган. Чулпоннинг "Ёркиной" драмасида халк ижоди анъаналари, Иззат Султоннинг "Номаълум киши" драмасида бахши тимсолининг талкини хамда Комил Яшиннинг "Равшан ва Зулхумор" драмасида эпик сюжет интерпретацияси хам урганилган.

Усмон Азим Миллий академик драма театрининг адабий эмакдоши сифатида шу труппа учун ва, албатта, вокелик талаби, эхтиёжи билан кай бир маънода «адабий учлик» - «трилогия» деб атаса буладиган уч пьеса ёзди: Чулпон хакида «Кундузсиз кечалар», Ойбекка багишлаб «Адибнинг умри» ва «Абдулла Каххор» номли ижтимоий-тарихий-биографик асар. Уларни асосий кахрамонлари хаётига оид вокеабандлик жихатидан изчил бир-бирини давом эттирувчи трилогия деб булмайди, аммо бошка талай хусусиятларига кура, бу уч асар бир-бирини тулдиради. Аввало, давр, пьесаларда акс этган ижтимоий вокелик бир - Узбекистонда шуролар салтанати курилиб, хукмронлик килган йиллардан карийб эллик йили оралигида кечган вокеалар акс этади уч асарда. Табиийки, давр бир экан, ижтимоий мухит, муносабатлар, турмуш манзараларида хам муштараклик булиши аник. Иккинчидан, пьесаларнинг адабий-жанрий мансублиги хам бир хил - ижтимоий-тарихий-биографик драмалар. Учинчидан, хар учала пьесанинг кахрамонлари хам реал тарихий шахслар, каламга олинган ходисалар хам айни тарихий вокелик. Туртинчидан, пьесалар бош кахрамонларининг касб-коридан ташкари, муаллиф тасвирлаганидек, уларнинг кечмишлари, дунёкараши, такдирлари хам ухшаш. Чулпон хам, Ойбек хам, Абдулла Каххор хам даврига сигмаган, хурфикрлилиги, миллатпарварлиги, хакпарварлиги, муросасизлиги учун жабр курган, таъкиб ва тазйикларга учраган. Истеъдоди, обру-эътибори боис хасадгуйларнинг тухматларига дучор булган. Шуларга карамай, иродаси букилмаган, жисмоний азобларга дош бериб, рухан синмаган. Бошка катта-кичик холатлар, деталлардаги умумийликни санамаганда хам, кайд этилган муштаракликларга суяниб уч пьесани ижтимоий-тарихий-биографик трилогия деб дадил айтишга асос етарли.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Таникли шоир Усмон Азим каламига мансуб "Тохир ва Зухра" асари хам

эртакчилар, киссахон-халфалар, бахши хамда ровийлар репертуарида турли-Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 907 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-906-911

туман вариант ва версиялар холида ижро этиб келинган ушбу фольклор асарининг сахнавий талкинга кучирилган узига хос бадиий ифодаси саналади. Бу драматик асарларнинг хар учаласини бирлаштирадиган жихати, биринчидан, вокеалар талкинининг замини - асоси ишкий-романик мавзудаги фольклор асарига бориб такалиши; иккинчидан, образлар тизими асосий персонажлар (Тохир билан Зухра), ракиб персонаж (Коработир), ердамчи персонажлардан иборатлиги; асардаги вокеалар ривожи структурал-семантик жихатдан узига хос "мухаббат учликлари"нинг узаро муносабати ("Тохир ^ Зухра ^ Коработир"; "Зухра ^ Тохир ^ Мохим"; "Зухра ^ Тохир ^ Юлдуз") асосига курилганлиги билан характерланади. Бу типдаги образлар триадаси бадиий асарнинг композицион курилишини белгиловчи, сюжет структурасини шакллантирувчи поэтик формулалардан бири эканлигини хисобга олсак, "Тохир ва Зухра" драмасининг хар учала намунасида сюжет тузилиши хам, конфликт характери хам учлик структурага асосланиши аенлашади. [1]

Усмон Азимнинг "Тохир ва Зухра" асарида вокеаларни шархлаб, кахрамонлар хатти-харакатини кузатиб борадиган хикоячи-персонаж образи бевосита иштирок этмаса-да, унинг вазифаси "овоз" оркали амалга оширилади. Асар вокеаларининг бошланишидаги холат, яъни Бобохон билан унинг вазири Бохирнинг фарзандсизлик дардидан кийналиб, Аллохдан узларига зурриед тилашлари лавхаси талкинида "овоз" оркали бериладиган шарх вокеаларни тулдириб боради. Шу уринда кайд килиш керакки, "овоз" оркали берилган фон воситасида фарзанд тилаетган Бобохон билан вазир Бохирнинг эртакдан сахнага кириб келиши лавхасининг берилиши оркали мазкур сюжетнинг замини халк эпосида эканлигига ишора килинган. Муаллиф халк эпосига хос бефарзандлик мотивининг узига хос талкинини яратишда бевосита фольклор анъаналарига асосланади: халк достонлари, жумладан, "Алпомиш" достонининг Фозил Йулдош угли вариантида хам бефарзанд Бойбури билан Бойсарига зурриед ато этилганлиги Шохимардон равзасидан таралган гойибий овоз оркали баен этилади. "Тохир ва Зухра" Ислом шоир Назар угли, Зохир шоир Кучкор угли, Рахматулла Юсуф угли, Кора бахши Умиров каби бахшилар эпик репертуарида кайд этилган вариантларида, шунингдек, шу сюжет асосига[2] курилган куплаб эртакларда Бохир вазирнинг улими ов мотиви хамда Бобохоннинг хатти-харакатлари билан боглик холда талкин килинади. Усмон

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-906-911

Азимнинг "Тохир ва Зухра" драмасида эса подшо Бобохоннинг Бохир ва унинг угли Тохирга нисбатан емон муносабати унчалик сезилмайди. Аммо Бобохоннинг бошка бир вазири Хусайн Бохирни ектирмайди, подшонинг кизи Зухрани уз угли Коработирга олиб бериш оркали хокимиятни эгаллашдек гаразли максадни дилига тукканлиги сабабли хамиша Бобохонга вазирни емонлайди. Бохирнинг халок булиши бевосита сахнада намойиш этилмаса-да, Хусайн вазирнинг сузларидан унинг кандай улдирилганлиги, яъни Хусайн томонидан катл килинганлиги англашилади. Мазкур драматик асарда фольклорга хос поэтик символлардан бири -румол деталининг рамзий маъносидан самарали фойдаланилган. Асарда Хусайннинг фитнаю гаразли гап-сузлари окибатида саройдан узоклаштирилган Тохирнинг Зухра билан учрашуви лавхасида "румол" тимсоли кулланилган. Кунгилларни орзиктирадиган мусика оханглари фонида сахнага югуриб чиккан Зухра "Кани румолим? Шамол кургур, кани, румолим? Каерларга учириб кетдинг? Шамолжон, шамолжоним! Мени овора килма! Румолим кани?"[3] деб сахнада зир югурганча узининг румолини излайди. Халк лирикаси талкинича, румол оила, мухаббат рамзи сифатида тасаввур килинади. Шунинг учун хам узбек фольклори асарларида румолни йукотиш, унинг кулдан кетиши, шамол учириб кетиши еки угирланиши ердан айрилиш, оиланинг барбод булиши, айникса, румол эгаси хисобланган кизнинг ахдида туришига имкон колмаганлигининг аломати сифатида талкин килинади.

"Тохир ва Зухра" драмасида Зухранинг румолини шамол учириб кетиши ва кахрамон уни ахтариб шамолни кетидан кувиши мотивининг берилиши бежиз эмас. Чунки бундан аввалги сахнада фитначи вазир Хусайн "Зухранинг боши очик булса кузгунлар тахдид солиб унинг боши устида айланаверади" деб подшони салтанат кулдан кетиши билан куркитади хамда Тохирни саройдан кувдириб, Коработир билан Зухранинг туйини тезрок утказиб олишга шохни кундиради. Поэтик рамз нуктаи назаридан олиб караганда, Зухранинг бошида румолининг булиши - кизнинг румол ураганлиги унинг "боши богланганлиги", яъни Тохирга бешиккертти килинганлигини англатади.

Узбек халк театр санъатида "Алпомиш" кахрамонлик эпосининг сахнавий талкинлари алохида урин тутади. Узбек драматургиясида кадриятларимиз ва аждодларимиз маънавий борлигини бадиий талкин этган

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-906-911

асарлар Собир Абдулланинг "Алпомиш" драмаси хамда Усмон Азимнинг "Алпомиш" кинодостонлари бевосита халк огзаки поэтик ижодидан озикланиб яратилган езма адабиетнинг намуналаридир. Х,ар икки драматург уз асарларини яратишда узбек халкининг кахрамонлик эпоси "Алпомиш" достони сюжети, образлар тизими ва бадиий муъжизакорлигидан ижодий фойдаланади.

Собир Абдулланинг "Алпомиш" драмаси бошланишида интерьер элат оксоколи Бойсарининг овули тасвири, бахорги пейзаж Алпомиш ва Барчиннинг шеърий айтишуви билан бошланади. [4] Атокли халк бахшиси Фозил Йулдош углидан Махмуд Зарифов езиб олган "Алпомиш" достони вариантида эса, вокеалар драмадан айрича. Бурунги замонлардан, Добонбийдан Алпинбий, унинг угиллари Бойсари ва Бойбурининг дунега келганлиги, ака-ука бийлар вояга етиб уйлангач, бефарзанд булиб Кунгирот элида чипрон туйига келганлиги ва чапанитоб бойваччанинг уларнинг фарзанди йуклигига киноя килгалиги ва бийлар бундан хафа булиб, даврадан чикиб кетиши вокеалари билан бошланади.[5] Усмон Азимнинг "Алпомиш" номли кинодостонида эса, Бурунги замонлардан, Добонбийдан Алпинбий, унинг угиллари Бойсари ва Бойбурининг дунега келганлиги таърифидан бошланиб, Бойсари ва Бойбурининг фарзанд курганлиги тугрисидаги вокеларга утишдан олдин Бойбури ва Бойсарининг улкан чинор остида туг кутаргани, Шохимардон пирнинг мозорини тавоф килиши ва унинг рухига сигиниб, узларига фарзанд тилаш мотиви тасвири берилади.[6] Кинодостонда асар муаллифи кадимги аждодларимизнинг шомоний тасаввурлари акс этган мифориалистик ходисани халк эпосидаги куринишини янада еркинрок тасвирлашга харакат килади. Мифореализм муаллифнинг вокеликнинг реал ривожланишида мухим урин тутувчи, бадиий адабиетнинг узига хос хусусиятларига зид булмаган мифологик архетипик образларга мурожаат ва уларнинг харакатлари тасвиридир

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Усмон Азимнинг "Тохир ва Зухра" драмаси узбек эпоси бадиий трансформациясининг узига хос куриниши булиб, ижодкор эпик асар мохиятини синтезлаштириш асносида янги асар яратиш жараенида фольклорга хос халкона оханг ва ишкий-романик услубни

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-906-911

саклагани холда бу анъанавий сюжетни узига хос мотивлар ва рамзий талкинлар билан бойитишга эришган.

1. Узбек драматургиясининг шаклланишида фольклорнинг роли ва драматик асарларда кулланилган фольклор сюжетлари, мотивлари, образлари ва бадиий деталларининг поэтик матндаги вазифаларини урганиш натижасида драматургларнинг фольклордан ижодий фойдаланишдаги бадиий махорати, эртак, афсона, достон ва ривоят сюжетларини ижодий кайта ишлаш тамойиллари, фольклор асарлари, жумладан, халк кушиклари матнини кистирма тарзида асарга сингдириб юбориш усуллари аникланган.

2. Узбек драматургияси ва профессионал сахна санъатининг келиб чикишига асос булган миллий фольклор анъаналари икки типга булинади:

Усмон Азимнинг "Тохир ва Зухра" ва "Алпомишнинг кайтиши" драмалари узбек халк китобий ва кахрамонлик эпоси сюжетларини бадиий кайта ишлаш асосида яратилган булиб, ижодкор бу эпик асарлар мохиятини акс эттирувчи гоявий-бадиий хусусиятларни синтезлаштириш асносида стилизацион фольклоризмнинг узига хос намунасини яратишга муваффак булган. Бу асарларда ушбу эпосларга хос халкона оханг ва ишкий-романик услуб саклангани холда бу анъанавий сюжетни узига хос мотивлар ва рамзий талкинлар билан бойитишга эришган.

REFERENCES

1. Ёрматов И. Стилизация характеридаги фольклоризмлар // Узбек тили ва адабиети. - Тошкент, 1984. - 3-сон. - 33-бет.

2. Ёрматов И. Стилизация характеридаги фольклоризмлар // Узбек тили ва адабиети. - Тошкент, 1984. - 3-сон. - 34-бет.

3. Усмон Азим. "Тохир ва Зухра" (драма) // Усмон Азим. Адибнинг умри: драматик асарлар. - Тошкент: Чулпон, 2011. - Б.184

4.Собир Абдулла. Алпомиш. -Б. 97.//www.ziyouz.com. kutubxonasi.

5.Алпомиш / достон. - Тошкент: "Шарк", 2010. - Б. 12.

6. Усмон Азим. Алпомиш. Кинодостон // Жоду. - Тошкент: "Шарк", 2003. - Б. 210-212.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.