CC BY
489>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
ZARDUSHTIYLIK DINING VUJUDGA KELISHI
*
>
! >V * ;>
Eshamanova Sanobar Abdusamadovna
Yakkabog' tumani 50-maktabning tarix fani o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.6694688
4.: "
Annotatsiya: ushbu maqola zardushtiylik dining vujudga kelishi haqida yozilgan bo'lib, unda zardushtiylik dini, urf-odatlari, zadusht haqida ma'lumotlar mavjud. O'rta Osiyadagi dinlar haqida ham ma'lumotlar yozilgan.
Kalit so'zlar: din, zardusht, xorazm, Avesto, Firdavsiy.
Zardushtiylik eng qadimgi dinlardan bo'lib, bu din eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda dastavval O'rta Osiyoda-Xorazm vohasida paydo bo'lgan. Uning payg'ambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdaiylik dinini isloh qilib, uning asosida
*
yangi Yakkaxudolik dinini ijod etgan.
Zardushtiylik-ilgarigi diniy tasavvurlar va ko'p xudochilikka asoslangan diniy e'tiqodlarni takror Zardusht isloh qilishi oqibatida yuzaga kelgan dindir. Bu qadimiy
din haqida bir-birini istisno etuvchi fikrlar hanuz davom etib keladi. Ko'p tadqiqotchilar Zardusht tarixiy shaxs bo'lib, milodgacha 589-512 yillarda yashab ijod etgan birinchi ilohiyotchi, faylasuf, tabiyotshunos va shoir ekanini e'tirof etadilar. Bu haqiqatga yaqindir.
Zardushtiylik paydo bo'lgan davr dastlabki sinfiy jamiyat, ya'ni quldorlik tuzumi endigina paydo bo'layotgan davr edi. U urug'-qabilachilik tuzumi yemirilib aholi qullar va quldorlarga, zolim va mazlumlarga bo'linayotgan davr bo'lgan. Bu din eng avval O'rta Osiyo, so'ng Eron, Ozorbayjonda qaror topgan edi.
I.A.Karimov "O'z kelajagimizni o'z qo'limiz bilan qurmoqdamiz" degan asarida
biz o'zbek xalqi mansub bo'lgan xalqning tarixi g'oyat uzun, beqiyos, betakror ekanini ta'kidlab, bunday degan edilar; "Biz jahon maydonida kuni kecha paydo bo'lgan xalq emasmiz. Bizning millatimiz xalqimiz ko'xna Xorazm zaminida
"Avesto" paydo bo'lgan zamonlardan buyon o'z hayoti, o'z madaniyati, o'z tarixi
u; „A;»
bilan yashab keladi".
O'zining "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q" degan asarida bu fikrni yanada kengaytirgan va terranlashtirgan akademik olimimiz yana bunday degan edi: "Eng mo'tabar, qadimgi qo'lyozmamiz "Avesto" ning yaratilganiga 3000 yil bo'lyapti. Bu
iw-
! K*
nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig'ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma'naviy, tarixiy
L11111 glizjCiiwiiiijv 11 ¿3C111 cijuuuicii 1111 iz^i 1111 g uiz. civ luuiai ijviuiigcui 11 ici i iciv i_y , icii i/vij
merosidir". Bu, ta'bir joiz bo'lsa shaklan diniy, mazmunan boshdan oyoq dunyoviy
•_____, •_______A_________,„U •____> „ ____ ____j ■ - • •„
yozuvning qadr-qimmatini teran anglab, uning o'zbek yozma madaniyatining ilk
* : j*
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
sarchashmalaridan biri sifatida Xorazmda yaratilgan durdonaga yuksak baho berib,
#
>
yana bunday deb yozgan edi muallif: "Avesto" ayni zamonda bu qadim olkada buyuk davlat, buyuk manaviyat, buyuk madaniyat bolganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi".
Butun Orta Osiyo xalqlari, jumladan o zbek xalqi moddiy va manaviy madaniyatining beshigi Xorazm vahasi va u yerda yashagan turkiy elatlar bolgan. Shulardan keyinchalik o'zbek elati, so'ng xalqi, millati tashkil topgan.
I.A..Karimov yuqorida qayd etilgan asarida juda ^riniï qayt qilganidek, Xorazm
./ 1 1 J O J 1 J 1 o
davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz. Bu o'rinda birinchi davlat tashkil topgandan keyingi "yozma tarix" nazarda tutilgan. Yunon, Xitoy tarixchi sayyohlari oz xotiralarida yozib qoldirgan,keyin Zardushtiylik yozuvlarida berilgan tarixiy dalillar g'oyat o'rinli tarzda nazarda tutilgan.
Xorazmda o'troq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga kelgan; davlat esa uning maxsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda bundan tahminan 3 ming yil avval yaratilgan "Avesto"ning qolyozmasi, binobarin, yozma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. Yuqorida qayd qilganimizdek, yurtboshimiz "Avesto" Xorazmdek qadimiy olkada buyuk davlat, boy manaviyat, qimmatli madaniyat yodgorligi ekanligi hech kim inkor eta olmasligi ham takidlagan.
iW
m:
Zardushtning diniy islohotini tushunish uchun o'sha davr Turonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli va siyosiy vaziyatni e'tiborga olish kerak. Gap shundaki, Turon iqlimining kontinental, yani nisbatan mo'tadilligi, geografik jihatdan ikki katta qifa o'rtasida, Amu va Sir daryolari oralig'ida joylashgani sababli savdo-sotiqning
kuchayishi bu mintaqada suniy sug'orishga asoslangan dehqonchilik ertaroq vujudga ..... , , , ,, _ ,, ..... ...... ......
kelishiga sabab bo'lgan. Xuddi shu tarixiy davrda hunarmandchilik va ovchilik ham anchagina rivojlangan. Bu hududda yilqichilikning rivojlanishi, ayniqsa Farg'ona vodiysida qorabariy zotiga o'xshash otlar boqish keng kolam olgani ham ijtimoiy hayotda katta rol o'ynagan. Buning ustiga mis va qo'rg'oshin konlariga boy bo'lgan Oltoyning yaqinligi bu yerda temirchilik, misgarlik rivojiga asos bo'lgan.
Zardusht yashagan davrda o'troqlik hayoti afzalligi yaqqol namoyon bOlgan. Ammo unga qabilalar o'rtasidagi qirg'inbarot urushlar raxna solayotgan edi. Urushlar kopincha har bir qabila va elatning oz xudolariga ko'plab qurbonliklar qilish J-jt
rv/-Jr»-f I r>-ri r»r>rv\i-Mi Hn Kn+v» Tmrjnrtn Ir/A I n 1 ( 1 r» /~~i r»T 7V1 n 1 n rv I rr» 1 n I n fi
odatlari zaminida ham yuzaga kelardi. O z davrining kohinlari, sehrgarlari va
mo'tabar qariyalari bilan keng munozaralar olib borgan Zardusht yuqoridagi odatlarni bartaraf etish va halqlarga tinch mehnat bilan shug'ullanish imkonini yaratish uchun kopxudolik e'tiqodlariga va otashparast-likka barham berib, yakkaxudolikka
sig'inishni targ'ib etish deb bilgan va shu vazifani bajargan.
Shunday qilib, Zardushtiylik eradan avvalgi VII-VI asrlarga xos bo'lgan din sifatida undan oldingi urug'-qabilachilik dinlari negizida paydo bolgan yakka
____ TT______: mi TV _____. -i: J______.-u
xudolik dini bo'lgan. U eramizning to VII-IX asrlargacha turli shaklda davom etib,
I n>»=
^-w-isr88- a I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
so'ngra uning o'rni islom egallagan. U dastavval Xorazm vohasida shakllanib, Yaqin va O'rta Sharqgacha tarqalib, ayrim asoratlari haligacha saqlanib kelmoqda.
Avesto faqat diniy manbagina emas, balki dunyoviy bilimlar, tarixiy voqealar, o'zi tarqalgan o'lkalar, elatlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniy va manaviy qarashlari, diniy e'tiqodlari, urf-odatlari haqilagi manba hamdir. Unda bayon etilgan asosiy g'oyalar diniy e'tiqodning ilk sodda bilimlari Zardusht degan payg'ambar nomi bilan bog'langan. U "Avesto" ning eng qadimiy qismi "Gat" (xat nomi) ni ijod etgan. "Avesto" tarkibiga kirgan bilim, malumotlar qariyb mil loddan avval 3000-
O О О 1 J
yillik oxirlari va 2000-yillik boshlaridan to milodning boshlarigacha o'tgan davrda yuzaga kelgan; avloddan-avlodga og'zaki o'tib olingan, uning buqa terisiga yozilgan ko'p qismi yo'qolgan, yettidan bir qismi saqlangan. U miloddan avvalgi 3 asrda Ashrakiylar sulolasi davrida to'plangan.
Zardushtiylik dini ta'limotini quyidagi uch tarixiy qismga boyish mumkin; l.Eng qadimiy qismi miloddan avvalgi 3-ming yillikda vujudga kelgan Yashtlardir; ularda urug'chilik tuzumidagi e'tiqodlar, ko'p xudolik tasavvurlari
tasvirlangan;
2.Gatlar deb atalgan qismidir. Bunda Axuramazda nomli xudo haqida fikrlar yozilgan;
»
3.Qadimiy ko'pxudolilik va keyingi yakkaxudolik g'oyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan avvalgi V asrda har ikkisini kelishtirgan mazdahiylik dini shakllangan. "Avesto" bu dinning oxirgi va asosiy qismini bayon etgan.
Shoh Vishtasia farmoniga binoan "Zardusht 1200 bobdan iborat pandnomasi
"Avesto"ni oltin taxtachalarga yozib, shohning otashkadasiga topshirgan" deb
.. „ . „ ............... . „ ......
yozgandi Firdavsiy. Keyinchalik bu "Kitob" 12 ming buqa terisiga bitilgan,
makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn Sharq ulamolari bir qismini zabt etganda uning nodir nusxasini Elladaga eltib, kerakli joylarini tarjima qildirgan, qolganini yondirgan". "Avesto" yuqorida aytilganidek, eng qadimiy yakka xudochilikka asoslangan dinning birinchi muqaddas kitobigina bo'lib qolmay hozirgacha, e'tiborli tarixiy manba va madaniyat yodgorligi hisoblanadi. Unda dastlabki oddiy ijtimoiy-falsafiy qarashlar bilan diniy-mifologik tasavvurlar uyg'unlashib ketgan; shu zaminda manaviy, jumladan ahloqiy barkamol odam ezgulikni barqaror qila oladigan J-jt kurashchan, adolatparvar insonni shakllan-tirish g'oyasi markaziy o'rinni egallagan. "Avesto"da tabiiy bilim-lar-agronomiya, meteorologiya, zootexnika, meditsina, falakiyot, astronomiya, geografiyaga doir bilimlar ham mavjud.
Zardushtning diniy islohoti bo'sh joyda yuzaga kelgan emas. /arbiy Yevropa va rus tadqiqotchilarning fikricha, milodgacha bo'lgan 3-2 ming yilliklarda Markaziy Osiyoda oriy deb atalgan qabila yashagan. A.P.Primakning aytishicha, oriylar ko'chmanchi chorvadorlar bo'lishgan. Ularda yozuv bo'lmagan, ammo hayratomuz
ko chmn......................shg...............ia&an amm ------------
og'zaki ijod iste'dodiga ega bo'lib, ular yaratgan o'ziga xos ashula, gimn, pand-
^ ?b - H -К- ^ >
is* ч
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
nasihat shaklidagi qo'shiqlar avloddan avlodga o'tib borgan. Umuman Sharqda
qadimdan inson ichki olamini munavvar etish, niyat bilan amal mushtarakligiga jiddiy ahamiyat berish diniy va falsafiy fikrlarning markazida turgan. Angliyadagi Oksford universiteti-ning professori Maks Myuller Pomir atrofida yashagan Oriy qabilalarining bir qismi bundan 3,5 ming yil muqaddam Hindistonga, bir qismi Yevropa va Eronga ko'chib ketganini ta'kid-lagan. Ular albatta o'zlari bilan birga shu yerdagi osoriatiqalarni (mifologiya) ni ham olib ketishgan, deb hisoblagan. Demak,
YevroPa va Hindistonga hamda Yaqin va O'rta Sharqqa tarqalgan ko'p xudolik
I- О 1 10
asoslari avvalo Markaziy Osiyoda vujudga kelgan Shu bilan birga Zardusht asos solgan yakka xudolik dini ham boshqa joyda yashayotgan xalqlar e'tiborini o'ziga jalb etgan. Zardushtiylikning muqaddas yozuvlar to'plami "Avesto" mintaqada Iskandar asos solgan hokimiyat tugagach, eramizgacha bo'lgan 250-yillarda arshohiylar sulolasi hukmronligi davrida yana tiklana boshlagan; u yangi matnlar bilan to'ldirilgan. Sosoniylar sulolasi hokimiyati davrida (milodning III-VII asrlari)
r\i 1 1 on шпат rnnirrn т »vi 1 rro n " Л плп-fn Is if aKi ( Krvr\i i лп/iimm -f i irrvn Iii rln
bu ish nihoyasiga yetkazilgan. "Avesto"ning uchta kitobi (bobi) qadimgi turon tilda
va bittasi pahlaviy tilida tiklangan. Uning birinchi kitobi "Vadovdot", ya'ni devlarga qarshi qonun, deb atalgan. "Yosin" va "Visparad"ni qo'shgan holda "Vadavdot-Sade" nomi bilan yuritilgan. "Vadovdot"ni poklanish qonun-qoidalari majmuasi
deyish ham mumkin. "Avesto"ning ikkinchi kitobi "Yosin" bo'lib, Zardusht Xat (noma)lari uning asosiy mazmunini tashkil etgan. U 72 "ha"- bashoratdan iborat bo'lib, birinchi bashoratda tabiat va halolliklar hukmdori, hamma narsani biladigan va hamma narsaga qodir Oxuramazdaning vahiylari haqligiga imon keltirishga doir duolar bor. 19- bashoratda olam yuzaga kelmasdan ilgari mavjud bo'lgan xudolar
sha'niga shukronalar bayon etilgan.
"Avesto" ning uchinchi kitobi "Visporat" deb nomlangan. Unda olamni yoki hamma narsani bilishga doir pand-nasihatlar o'rin olgan. U ibodat namozlari yig'indisi bo'lib, 25 qismdan iborat. Oxirgi kitob "Bundaxash" qadimgi Eron tili -pahlaviy tilida yozilgan.
t' J
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. «Avesto kitobi» «tariximiz va ma'naviyatimizning ilk yozma manbai». J-jt
rt r~r-« i I m 1 n I -I -v г n /м^л /мл n •»* m n + /л 1Ч I I
Mavzusidagi ilmi amaliy semenar materiallari.
2. Bibliya. Moskva, 1997.
3. Isxoqov M. Xalk daxosining qadimgi ildizlari va kurtaklari. Til va adbiyot ta'limi jurnali №2 1992 y.
4. Kulakov A.YE. Religii mira. M., 1996.ss 150-173.
5. Yaxudiy oy-quyosh kalendari. M., 1990.
6. Beruniy Abu Rayxon. Tanlangan asarlar. V tom. T., 1973, 157-167-
betlar. Щ
■H* ^ #,?Î
>>
■ es ^
, >1* >>
#<b>
i >p
I J> fcj
p4r>
I >£>:
r>a>
>
»d >
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
7. Beruniy Abu Rayxon. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar, Tanlangan asarlar. I tom. T., 1968.
8. Jo'rayev U., Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., "Sharq", 1998.
9. Maxmudov T. «Avesto» xaqida. T., 2000 y.
< J> *j
+H ]>
! >S> )
! >>>
] >4>
^ j>1:>
>
öS?
-^¡fV-Tir f«--^SfV-^Y f.—
32
q q
>
* >
3*4 > . *
. j
>
¡:H >
q > >
slH >
q q
>
q>j{>: >
*
>
q
i>
q > >
q
