CC BY
8
Xomidova X.
O'zbekiston Milliy Universiteti Biologiya fakulteti 2- kurs magistranti
ZARANGNING (ACER SEMENOVII RGL ET HERD) FENOLOGIYASI
Annotatsiya. Ushbu maqolada Zarangning fenologiyasi haqida fikr boradi. Daraxtlar tanasi urug'i unib chiqshi va undan hosil bo'lgan nixollarning asosiy novdasini o'sib rivojlanishi natijasida shakllanadi xamda tuproqda tarkibidagi suvda erigan mineral moddalarning ildiz orqali barglariga, barglarda fotosintez jarayoni natijasida hosil bo'lgan organik moddalarning butun o'simlik tanasi bo 'ylab xarakatlanishi ta 'minlanadi.
Kalit so^zlar: zarang, fenologiya, novda, bo'g'im, barg.
Khomidova Kh. master student of the 2nd year biological faculty National University of Uzbekistan
MAPLE PHENOLOGY (ACER SEMENOVI RGL ET HERD)
Abstract. This article discusses Maple's phenology. The body of trees is formed as a result of the germination of seeds and the growth of the main branch of the shoots, with the mineral substances dissolved in water in the soil being transferred to the leaves through the roots, and the organic substances formed in the form As a result of photosynthesis in the leaves, the whole body of the plant becomes. Movement is provided.
Key words: maple, phenology, branch, joint, leaf.
Novda daraxtning yer ustki shox-shabbasini ushlab turishga yordam beradi. Nixolning usib rivojlanishi jarayoni natijasida unda yosh novdalar o'sib chiqadi va ular xam o'z navbatida shoxlay boshlaydi, bunday beto'xtov shoxlanish natijasida daraxtning shox-shabbasi hosil bo'ladi. Novda uch qismdan iborat bo'lib, barg birikkan joy novda bo'g'imi, ikkita bo'g'im oralig'i, novda bo'g'imidagi barg va poya orasidagi hosil bo'ladigan burchak, barg qo'ltig'i deb ataladi.
Novdaning eng yuqori nuqtasida va barg qo'ltig'ida kurtaklar joylashadi. Daraxtlarning po'stlog'i muxim morfologik belgi sifatida qaraladi, unga ko'ra daraxt turlari bir-biridan farqlanadi. Daraxtning shox shabbasi asosiy tanadan chiqib o'sib rivojlangan yonlama shoxlar va barglar yig'indsisdan iborat bo'ladi. Har xil gorizantal shoxlanish piramidasimon, konussimon, tuxumsimon shakldagi shox shabbani hosil qiladi. O'rmonda o'sgan daraxtlarning shox
shabbasining tanasining eng yuqori qismida joylashgan bo'ladi, aksincha ochiq yerda o'sgan daraxt yo'g'on shox shabbasi ko'p bo'yi past bo'ladi.
Dala zarangi (A cer cam pestre L.) kichikroq daraxt. Po'stlog'i bo'yicha yorilgan, qo'ng'ir kulrang. Shox-shabbasi keng, qalin. Novdalari sariq-jigarrang bo'lib, bo'yiga o'sib ketgan po'kakli o'siqlari bor. Barglari panjasimon besh bo'lakli bo'lib, uchi bir oz to'mtoq. Bu zarang barglarini yozib b o 'lgandan keyin gullaydi. Gullari novdalar uchida joylashadi, sariq-yashil rangda bo'ladi. Mevasi sentabrda yetiladi va uzoq vaqt daraxtda saqlanadi. Urug'i yassi, bahorda sepiladigan bolsa, uzoq vaqt stratifikatsiya qilinadi. Kuzda sepilsa, stratifikatsiya qilinmaydi. Zarang yosh vaqtida tez o'sadi, so'ng o'sishi sekinlashadi. U 100-120 yil yashaydi. To'nkasidan bachki novda chiqaradi. Parxish yo'li bilan ko'payadi. Ildizidan ham bachkilaydi. Dala zarangi MDH da o'rmon-dasht mintaqalarida tarqalgan. Qrim va Kavkazda u ko'p uchraydi. U 0 'rta va Janubiy Yevropada, Bolqonda, Kichik Osiyoda va Eronda ham tarqalgan. Bu zarang issiqsevar, soyaga chidamli daraxt, shuning uchun shimoliy hududlarga tarqala olmaydi. Unumdor yerlarda yaxshi o'sadi. Qurg'oqchilikka ham tuproqning bir oz sho'rtobligiga ham bardosh beradi.Yog'ochining xossalari o'tkir bargli zarangnikiga o'xshaydi. Bundan tashqari, bu zarang havoning ifloslanishiga chidamli, shuning uchun joylami ko'kalamzorlashtirishda ko'p ekiladi. U yashil to'siq uchun juda qo'l keladi. o'rmon melioratsiyasi ishlarida va ihota o'rmonzorlar barpo etishda foydalanish tavsiya qilinadi.
Yavor zarangi (A cer pseudoplatanus L.) bo'yi 40 m, diametri 1 m ga yetadigan katta daraxt. Tanasi tik o'sadi, shox-shabbasi qalin, piramidal-yumaloq shaklda. Po'stlog'i qo'ng'ir-kul rang, bo'yiga yorilgan, u ajralib to 'kilib turadi. Novdalari qo'ng'ir-kul rang, barglari yirik, besh bo'lakli bo'lib, o'tkir uchli, chuqur kesilgan.
Barglarining yuz tomoni to 'q yashil, orqa tomoni ko'kish yoki oqish, ayrim tuplarida qizg'ish rangda bo'ladi. Bu zarang barg yozib bo'lgandan so'ng aprel-may oylarida gullaydi. Gullari yig'ilib shingilcha hosil qiladi va osilib turadi. Ular sariq-yashil rangda, ayrim jinsli (changchili va soxta ikki jinsli), bir uyli, ba'zan ikki uyli, nektarli.
Mevasi sentabr oyida yetiladi, qanotchali bo'lib, qanotchalarida yong'oqchalar joylashadi. U rug'i bahorda sepilsa, stratifikatsiya qilinishi kerak. Dala zarangi tez o'sadi, chuqur ildiz otadi, to'nkasidan ko 'karadi. Parxish yo'li bilan ko'payadi va ayrim vaqtlarda ildizidan bachkilaydi.
Bu zarang Kavkazda, Karpat tog'i o 'rmonlarida, Ukrainaning g'arbiy oblastlarida tarqalgan. Tog'li hududlarda dengiz sathidan 1200-1500 m gacha balandliklarda eman, qoraqayin hamda boshqa yaproqli daraxtlar bilan birga o'sadi va birinchi yarusni tashkil qiladi. Qisman soyaga chidamli, sovuqqa chidamsiz. Bu zarang Leningrad, Moskva va Voronejda ekiladi, ammo sovuqdan ancha zararlanadi.
Yog'ochi tiniq, oq-sariq гangda bo'lib, duradgoriik ishlaгida foydalaniladi, undan cholg'u asboblari, miltiq qo'ndog'i yasaladi. Bu zarang juda chiгoyli daгaxt. U turii shahaгlaгda, paгklaгda ko'p ekiladi. Joylami ko'kalamzoñashtirish uchun va o 'monchilik ishlaгida keng foydalanish uchun tavsiya qilinadi.
Qandli zarang (Aceг sach aru mM aгch.) ning b o 'yi 40 m, diametгi, 1,5 m ga yetadi. P o'stlog'i kul rang, bailan uch bo'lakli bo'lib, bo'yi 14 sm, tub tomoni o 'roqsimon tuzilgan. B o'laklari yashil, tuksiz. Guli qo'ng'iгoq shaklda, b o 'yi 5 mm, yashil sariq b o 'lib, yig'ilib soyavonsimon to'pgul hosil qiladi. Mevasi qanotchali bo'lib, yong'oqchasi bilan biïgalikda 4 sm keladi, tuksiz. Bu zarang umg'idan yaxshi ko'payadi. Ildiz tizimi yer yuziga yaqin joylashadi. Soyasevar daraxt. Kuzda barglari tiniq sariq, pushti, qizil rangga kirganda juda chiroyli ko'rinadi. U 300 yilgacha yashaydi.
Yog'ochi juda qattiq va pishiq bo'ladi. Undan shirin suyuqlik olinadi, uning tarkibida qandning miqdori 6% ga yetadi. Bitta yirik daraxtdan mavsumda o'rtacha 1 kg, maksimal 3 kg qand olish mumkin. 40-rasm. Q andli zarang barglari.
Buning uchun erta bahoráa daгaxtning tanasini teshib naycha o'matiladi va shirasi yig'ib olinadi. Шг xil konfet va kondto mahsulotlaгi ishlab chiqarishda undan foydalaniladi. Bu zarang Shimoliy Amerikaning sharqidagi o 'monla^a asosan Sha^iy Kanadadan toki DjoMjiya, Alabama va Missisipi shtatlarigacha bo'lgan hududlaгda keng ta^algan. Xalq xo'jaligida muhim ahamiyatga ega, Kanada davlatining bayrog'ida ushbu zarang tunning baTgi timsol sifatida aks ettirilgan. Zarangning yana bir qancha turlari tatar zarangi ^^г tataгicum L.), shum tolbaгgli zarang (A ^г negundo L.), daiyobo'yi zaгangi (Aceг ginnala Maxim.) bo'lib, ulaT k o 'kalamzoгlashtiгishda va o 'mon melioгatsiyasi isЫaгida hamda o 'mon xo'jaligining haг xil taimoqlarida keng q o'llaniladi.
Toshkent shaxгi shaгoitida zarang maгt oyining ikkinchi o'n kunligidan boshlab o'sa boshlaydi (20.03). Aprel oyining oxiridan (20.03.) iyun oyining boshigacha (10.03.) o'sish faol bo'ladi. Kuz mavsumida novda va ba^^ yetuk xolatni egallaydi. Zarang mevasidagi т^'кг sentabr oyidan pishib yetila boshlaydi (1-rasm)
Кига^^ап кип1аг
1-гаэш. Асег эешепоуп o'sish (ИпашП^аэ!
Foydalanilgan adabiyotlar го'ухай:
1. Каримов И. А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Тошкент: Узбекистон, 1997.
- 326 б.
2. Агроклиматический бюллетень. - Ташкент: УЗНИГМИ, 2012 гг.
3. Артюшенко З.Т., Федоров Ал.А. Атлас по описательной морфологии высших растений. Плод. - Л.: Наука, 1986. - 392 с.
4. Артюшенко З.Т., Федоров Ал.А. Атлас по описательной морфологии высших растений. Семя. - Л.: Наука, 1990. - 204 с.
