Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ТРЕНЕР-ПЕДАГОГЛАР КАСБИЙ ФАОЛИЯТ ҚОБИЛИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ'

ЗАМОНАВИЙ ТРЕНЕР-ПЕДАГОГЛАР КАСБИЙ ФАОЛИЯТ ҚОБИЛИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
115
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
СОВРЕМЕННЫЙ ТРЕНЕР / СПОРТИВНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ / СПОСОБНОСТИ / ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ / САМОСОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ / ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ КАЧЕСТВА

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Арзиқулов Д.Н.

Мазкур мақолада замонавий тренер-педагоглар касбий фаолиятининг самарадорлиги омиллари ҳамда замонавий тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятидаги касбий-муҳим қобилиятларнинг умумлаштирилган таснифи юзасидан ўтказилган тадқиқот натижалари хусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ТРЕНЕР-ПЕДАГОГЛАР КАСБИЙ ФАОЛИЯТ ҚОБИЛИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ»

Подготовка педагогических кадров

Психология фанлари номзоди, доцент Д.Н. АРЗЩУЛОВ1

'Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчикш.

ЗАМОНАВИЙ ТРЕНЕР-ПЕДАГОГЛАР

КАСБИЙ ФАОЛИЯТ ЦОБИЛИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ

ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ

Аннотация

Annotation

В данной статье обобщены результаты исследования факторов эффективности современных тренеров - педагогов, а также обобщена классификация профессиональных навыков в спортивно-педагогической деятельности современных тренеров - педагогов.

Ключевые слова: современный тренер, спортивно-педагогическая деятельность, способности, профессиональная деятельность, самосовершенствование, профессиональные качества.

Мазкур мацолада замонавий тренер-педагоглар касбий фаолиятининг самарадорлиги омиллари хамда замонавий тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятидаги касбий-мухим цобилиятларнинг умумлаштирилган таснифи юзасидан утказилган тадцицот натижалари хусусида фикр юритилган.

Калит сузлар: замонавий теренер, спорт педагогик фаолият, цобилият, касбий фолият, уз-узини ривожлантириш, такомиллаштириш цобилияти, касбий-мууим сифатлар.

This article discusses the results of research on the factors of the effectiveness of the professional trainers of modern trainers and the generalized classification of professional skills in sports and pedagogical activities of the modern trainer-pedagogue.

Key words: modern trainer, sports pedagogical activity, ability, pedagogical activity, self-development, the ability to improve, professional-important qualities

О CN О

CN

CO

та ■с о о.

Тадкикотнинг долзарблиги: Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 фев-ралдаги ПФ-4947-сонли фармонида тасдицланган 2017-2021 йилларда Узбекистонни ривожланти-ришнинг бешта устувор йуналиши буйича хара-катлар стратегиясининг 4.5. Ёшларга оид давлат сиёсатини такомиллаштириш, деб номланган бандида "Жисмонан соглом, рухий ва интеллектуал ривожланган, мустацил фикрлайдиган, цатъий хаётий нуцтаи назарга эга, Ватанга содиц ёшларни тарбиялаш, демократик ислохотларни чуцурлашти-риш ва фуцаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида уларнинг ижтимоий фаоллигини оши-риш" масаласининг алохида эътироф этилиши жисмоний тарбия ва спорт сохасини давлат сиёсати даражасида мухимлигидан далолат беради.

Бундан ташцари, амалиётнинг курсатишича, замонавий жисмоний маданият ва спортни, аввало, алоца, узаро таъсир, таъсир курсатиш, индивидуал услуб ва ёндашувлар билан боглиц булган ижти-моий-психологик масалаларнинг бутун спектрини уз ичига олувчи жамоавий характердаги мацсадга йуналтирилган фаолият натижаси сифатида урга-ниш лозим. Талабаларнинг булажак спорт-педагогик фаолияти цобилиятларини самарали ривож-лантиришни таъминловчи зарур ижтимоий-психо-логик шароитларни яратиш ва цуллаб-цувватлаш, бир томондан, тайёрлаш жараёнининг мухим масаласи хисобланади, бошца томондан эса, спорт

сохасидаги булажак мутахассиснинг профессионал ривожланиш даражасини белгилаб берувчи психик ходисалар, индивидуал-психологик хусусиятлар билан бевосита боглиц булган ижтимоий-психоло-гик фаннинг долзарб масалалари кенг спектрини уз ичига олади.

Бугунги кунда жисмоний тарбия ва спорт соха-сида замонавий тренер-педагоглар касбий фаолият цобилиятини ижтимоий психологик жихатдан урганиш, спорт натижаларининг юцорилигини таъ-минлашнинг асосий омилларидан бири сифатида майдонга чициши, хеч кимга сир эмас.

Тадкикотнинг максади: замонавий тренер-пе-дагоглар касбий фаолият цобилиятининг ижтимоий психологик омилларини илмий-назарий ва экспери-ментал натижалар асосида ёритиб бериш ва асослаш.

Тадкикотнинг вазифалари:

Спорт-педагогик фаолият цобилиятлари тузил-масини ёритиб бериш;

Спорт-педагогик фаолият цобилиятлари ривож-ланишининг ижтимоий-психологик шароитлари самарадорлигини текшириш;

Замонавий тренер-педагоглар касбий фаолият цобилиятининг ижтимоий психологик омилларини эмперик материаллар асосида очиб бериш.

Тадциц этилаётган мазкур масала буйича илмий адабиётлар тахлили замонавий тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятидаги касбий мухим цоби-лиятларнинг умумлаштирилган таснифини ажратиш

Подготовка педагогических кадров

имконини берди. Бу сохада самарали моделни ишлаб чикиш учун тадкикот жараёнида эксперт бахолаш йули билан мазкур кобилиятларнинг долзарблиги аникланди. Бунинг учун махсус эксперт суровномаси тайёрланиб, кобилиятларнинг умумлаштирилган тас-нифини ажратиш жараёнида олдин шакллантирилган куйидаги тавсифларга таяндик:

- спорт-педагогик фаолиятдаги кобилиятлар бу тренер-педагог шахсининг узаро богланган психик хусусиятлари мажмуи булиб, улар бир томондан, спорт-педагогик фаолиятнинг тузилмавий компо-нентларини акс эттиради, бошка томондан, унинг самарадорлиги ва истикболли ривожланишининг мувофик шарти хисобланади;

- уз мохиятига кура спорт-педагогик фаолиятдаги кобилиятлар психик фаолиятдаги барча ички шаро-итларидан субъектив фаолиятнинг мухим таркибий кисми булиб хизмат килади, яъни бу хусусиятлар умуман фаолиятни амалга ошириш имконияти, шунингдек, спорт-педагогик фаолиятининг сама-радорлиги билан боглик хусусиятлар хисобланади.

Бундан ташкари, аникланган омилларнинг хар бири мазмунини батафсил куриб чикиш максадга мувофикдир. Шундай килиб, биринчи мухим омил куйидаги кобилиятларни камраб олди (1-расм).

^ Спорт фаолиятидаги муваффа^иятлари оррлли узини-узи рлрор топти-риш ^обилияти

н Янги юту|у1арга эришиш ^обилияти

Спорт-педагогик фаолиятнинг турли жаб^аларида фаол иштирок этиш ^обилияти

Профессионал ва мул им фазилатларни шахсий урнак сифатида ифода-лаш ^обилияти

щ Турли ролларда, хусусан, психолог, рллблр, мураббий сифатида фаолият олиб бориш ^обилия™

Л Уз-узини ривожлантириш ва такомиллаштириш ^обилияти

1-расм. Замонавий тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятидаги кобилиятларни эксперт бахолашнинг биринчи омили хусусияти (п=587)

1-жадвал

Тажрибада иштирок этган к,атнашчилар сони ва гендер фар^лари

аёллар эркаклар жами

сони % сони % сони %

Фаолият олиб бораётган тренер-педагоглар 54 45,4 65 54,6 119 20,3

Укитувчилар 57 50,4 56 49,6 113 19,3

3-, 4-курс талабалари 134 50,6 131 49,4 265 45,1

Спорт ютукларига эга булган спортчилар 49 54,4 41 45,6 90 15,3

жами 294 59,8 293 59,6 587 100,0

Мазкур омилнинг мазмуни самарадорлик, уз-узини ривожлантириш, шунингдек, касбий узини намоён килишнинг зарурий шарти сифатида юзага чикадиган, замонавий тренер-педагогнинг касбий-фаол доирасини ифодалайди. Фаоллик хусусияти тренер-педагогнинг уз талабаларига нисбатан онгли ва максадга йуналтирилган таъси-рини амалга ошириш кобилиятини уз ичига олади. Бунда мазкур феномен шунчаки фаолликнинг кон-статацияси билан, профессионал муаммоларни хал килиш учун тегишли воситаларни туплаш буйича фаол, ташаббускор узини англаш билан боглик.

Спорт-педагогик фаолият максадлари ва унга эришиш йулларининг онгда намоён булиши фа-олликни спорт-педагогик фаолиятдаги кобилият-ларнинг компонент тузулмаларини янада онгли булишини таъминлайди.

Фаоллик тизимли хусусият сифатида юзага чикади, реал макон-замон харакатини, динамикаси, ривожланиши ва уни амалга оширишни таъмин-лайди. Утказилган тадкикот натижаларига кура шундай хулосага келдикки, бу мухим феномен ижтимоий-психологик мохиятга хам эга булиб, узида куйидаги белгиларни акс эттиради:

- жараённинг ёки хар кандай узаро таъсир интенсивлиги даражасининг микдорий ва сифат хусусиятлари;

- субъектнинг узаро таъсирга булган потенциал имкониятларининг микдорий ва сифат хусусият-лари.

Бизнингча, фаоллик тушунчасининг узи одатда икки мазмуний жихатда кулланади:

а) адаптив мослашув фаолияти чегараларидан чикадиган психиканинг хар кандай куриниши;

б) узига хос сифат тарзида психик холат даража-си бу планда узининг карама-каршилиги - сустлиги муносабати оркали намоён булади;

Бу маънода фаоллик узига хос сифат, субъект-нинг атрофдаги объектлар, хусусан, фаолият ул-чови билан узаро таъсири сифатида тавсифланади хамда шахснинг хаётда узини намоён килиши ва узини англаши усули, бунда унинг сифати субъект бутунлиги сифатида эришилади (ёки йук) [2].

Бундан ташкари, уз мохиятига кура, фаоллик янги ютуклар, янги эхтиёжлар, максадлар, идеалларни кидиришга интилаётган, мотивлашган тренер-педагог-нинг тимсолини узида гавдалантиради. Бу йуналишда, Л.Е.Орбан-Лембрикнинг фикрича, фаолликни нафакат мавхум доира сифатида урганиш лозим, балки уни шахсий хусусиятлар мажмуи, мутахассис професси-оналлигининг узига хослиги шакли сифатида кабул килиш даркор [3]. Бунда ривожланиш, касбий фаолият структурасининг такомиллашиши билан мутахассис фаоллигининг мураккаб структураси хам ривожла-нади. Олимларнинг бу нуктаи назарлари факторли

о

о сч

го ст "С о

со

с го

Подготовка педагогических кадров

тахлилнинг ишончлилигини тасдиклайди, шунингдек, тадкик килинаётган ходисаларнинг узаро богланиш ахамиятини курсатади. Шу тарика, мазмунидан келиб чиккан холда, биринчи омил ахамияти буйича биз то-монимиздан шартли равишда профессионал фаолият компоненти деб номланди.

Ахамиятлилиги буйича иккинчи омил спорт-пе-дагогик фаолиятдаги куйидаги кобилиятларни уз ичига олади (2-расм):

- муаммоли вазиятларни тез хал килиш коби-лияти - 0,84;

- фаолият натижаларини олдиндан кура билиш кобилияти - 0,81;

- рефлексия кобилияти - 0,80;

- иродавий таъсир ва мантикий ишонч кобилияти -0,79;

- таълим олувчи спортчилар жамоасини шакл-лантириш кобилияти - 0,78;

- спортчиларни бошкариш стратегиясини амал-га ошириш кобилияти - 0,75.

- спорт гоялари кидируви ва уларнинг ечимини амалга ошириш кобилияти - 0,72;

- масъулиятни буйнига олиш кобилияти - 0,71;

- таълим олувчи спортчиларни ташкиллашти-риш кобилияти - 0,70;

- тезкор карор кабул килиш кобилияти - 0,70;

- узини ва бошка укиётган спортчиларни адек-ват бахолаш кобилияти - 0,69;

- узининг психик холатларини бошкариш ко-билияти - 0,68.

у Муаммоли вазиятларни тезда х,ал к,илиш к,обилияти ИЛ Фаолият натижаларини олдиндан билиш к,обилияти _ Рефлекцив к,обилият ^ Кучли ирода ва мантик,ий ишонч к,обилияти ^ Тажрибали спортчилар гурух,ини ташкил этиш к,обилияти ^jj Спортчиларни бошк,ариш стратегиясини амалга ошириш к,обилияти 1 Спорт гоясини к,идириш ва уларни х,ал этиш к,обилияти ^ Масъулиятни олиш к,обилияти

2-расм. Замонавий тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятидаги к,обилиятларни эксперт бахолашнинг иккинчи омили хусусияти (n=587)

Бу омилнинг мазмуний мохиятини тушунишда икки асосий йуналишни ажратиш мумкин. Улардан бирида бошкарувчилик кобилиятларига, бошка-сида эса ташкилотчилик кобилиятларига эътибор каратилади. Шу жихатдан, утказилган тадкикоти-мизга оид илмий манбалар тахлили шуни курса-тадики, бошкарув кобилиятларининг долзарблиги тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятида бошкарув усулининг мавжудлиги билан боглик булиб, унинг марказида, одатда, таълим олувчи спортчиларни тайёрлаш жараёнини ташкил этиш

ва бошкариш, шунингдек, бошкарув карорларини кабул килиш муаммолари ётади.

Тренер-педагогнинг фаолияти уз асосида укув-машгулот жараёнини ташкиллаштириш, режалаштириш, жамоалар ёки алохида спортчилар фаолиятини назорат килиш, уларга ижобий таъсир килиш, мувофик эмоционал фон яратишни назарда тутади. Буларнинг барчаси, шубхасиз, тренер-педагогдан иродавий сифатлар, бошкарув ва ташкилотчилик кобилиятлари, таълим олув-чиларда муваффакият, омадга ишончни уйготиш махоратини талаб килади. Шу билан боглик ра-вишда, тренер-педагогларда ташкилий-бошкарув фаолияти кобилиятларини ривожлантириш ушбу соха (профил) мутахассисларини тайёрлаш жара-ёни учун мухим вазифалардан бири хисобланади.

Мутахассис олимларнинг фикрича, тренер-педа-гоглар, спорт фаолияти ташкилотчилари томонидан карор кабул килиш, уларнинг субъектив танлови алохида-алохида психологик хусусиятлар билан чам-барчас боглик булиб, уларнинг биринчиси бошкарув кобилияти хисобланади. Бундан ташкари, шахсий танлов акти булиб колган бошкарув карорларини кабул килиш бир вактнинг узида детерминациянинг муайян таъсири остида пайдо булади ва шахслараро карорлар хамда узаро таъсирлар жараёнида намоён булади. Шу муносабат билан мураббийнинг ташкилий ва комму-никатив кобилиятлари жуда долзарбдир [4].

Аксарият психологик тадкикотларда таъкидлани-шича, уз-узини бахолаш, яъни узини адекват бахолаш кобилияти фаолиятнинг, хусусан, бошкарув фаолия-тининг мухим омили хисобланади.

Уз-узини хурмат килиш, муайян фаолият боскичи-да доимий муваффакиятсизликлар зонасини яратиши мумкин, бу эса профессионал мотивацияни камайтира-ди. Акс холда, яъни паст даражадаги уз-узини хурмат килиш натижасида - пассивлик, масъулият куркуви, жуда осон вазифаларни белгилашга мойиллиги, му-ваффакиятсизликнинг субъектив эхтимоли камлиги муваффакиятсизликнинг таъсирини издан чикаради. Шубхасиз, ноадекват уз-узини бахолаш натижаси одатда тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятдаги имко-ниятларининг тулик амалга ошмаслиги хисобланади.

Тадкикот доирасидаги кузатувлардан шу нарса аён булдики, купинча ёш тренер-педагогларда фаолиятнинг дастлабки йили давомида уз-узини бахолаши кескин тушиши, купинча узига ишончнинг пасайиб бориши, спорт-педагогик фаолиятда мотивациянинг тушиши, хатто уни рад килиш холатлари намоён булар экан. Маълумки, уз-узини бахолашнинг кескин тушиши самарадорликка таъсир килади, салбий эмоциялар, невротизимни келтириб чикаради. Бирок ноадекват уз-у-зини бахолашнинг сакланиб колиши шахсга вактинча мувофик кулайликни беради, фаолият учун эса бу янада нокулай хисобланади. Шундай килиб, ноадекват шахсий

Подготовка педагогических кадров

нуктаи назарда, тренер-педагог ижодий вазифани оддий тарзда, яъни уни хал килиш учун маълум булган билим ва воситаларни куллайди. Адекват нуктаи назар эса, аксинча, субъектни уз фаолиятига ижодий муносабатини назарда тутади, бу, бир томондан, унинг ижодий онла-рини топиш максадида вазифалар мазмунига максимал ёндашиш, бошка томондан, уз харакатларига рефлексив муносабатда булиш, уз-узига, уз хатолари ва омадсизли-кларига сабр килишни назарда тутади.

Шу тарика, статистик жихатдан ахамиятли кобили-ятларнинг мазмуний асосларидан келиб чиккан холда, бу омил шартли равишда - ташкилий ва бошкарув компоненти деб аталди.

Ахамиятлилиги буйича учинчи омил спорт-педа-гогик фаолиятдаги куйидаги кобилиятларни камраб олди (3-расм):

- баркарор ва максадга йуналган хулк намунаси булиш кобилияти - 0,81;

- ижобий хисларга педагогик таъсир утказиш кобилияти - 0,80;

- таълим материалларини таълим олувчи спортчилар учун макбул шаклда кайта ишлаш ва шакллантириш- 0,77;

- уз фикри, таълим материалини мазмунли ва тушунарли баён этиш кобилияти - 0,77;

- таълим олувчи спортчиларга самарали таъсир курсатиш кобилияти - 0,75;

- таълим олувчи спортчиларга хушмуомалалик билан самарали таъсир курсатиш кобилияти - 0,75;

- таълим материалини спорт хаёти ва б.к.лар билан боглай олиш кобилияти - 0,74;

- таълим олувчи спортчиларга таъсир курсатиш кобилияти - 0,73;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- педагогик лойихалаш кобилияти - 0,73;

- спорт муаммоси, долзарб вазифаларни кура олиш кобилияти - 0,72;

- спорт фаолияти натижаларини тахлил килиш кобилияти - 0,71.

К", спорт фаолияти натижаларини тахлил к,илиш крбипияти ^ | спорт муаммоси, долзарб вазифаларни кура олиш крбилияти , . педагогик лойихалаш крбипияти

таълим олувчи спортчиларга таъсир курсатиш крбилияти

Г'

таълим материалини спорт *аёти ва б.к,.лар билан боглай олиш р, крбилияти

таълим олувчи спортчиларга хушмуомалалик билан самарали » ■ таъсир курсатиш крбилияти

4_ , таълим олувчи спортчиларга самарали таъсир курсатиш крбилияти

уз фикри, таълим материалини мазмунли ва тушунарли баён этиш ~ ' крбилияти

~ ■ таълим материалларини таълим олувчи спортчилар учун мак,бул шаклда к,айта ишлаш ва шакллантириш

ижобий ^исларга педагогик таъсир утказиш крбилияти

^ 1 баркррор ва макрадга йуналган хулк, намунаси булиш крбилияти

3-расм. Замонавий тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятидаги кобилиятларни эксперт бахолашнинг учинчи омили хусусияти (п=587)

Юкорида келтирилган кобилиятлар, бир томондан, спорт-педагогик фаолиятидаги турли кон-структорлик функцияларини, бошка томондан эса дидактик вазифаларни самарали бажаришни ифо-далайди. И.В.Трудневнинг фикрича, тренер-педа-гогнинг мухим вазифаларидан бири бу - объектни узгартириш, тузиш, уни ривожлантиришнинг турли усулларини фаоллаштиришдир. Бунда мазкур функция таълим олувчи спортчиларга педагогик таъсир курсатишнинг тизимли ва максадли жара-ёни билан чамбарчас боглик булади [5]. Дидактик жихатлар мавжуд булиб, у тегишли вазифаларни, шунингдек, тренер-педагогика булган талабларни очиб беради. Шу тарика, мазмунидан келиб чиккан холда мазкур омил шартли равишда конструктив-дидактик компонент деб аталди.

Ахамиятлилиги буйича туртинчи омил спорт-педагогик фаолиятдаги куйидаги кобилиятларни уз ичига олди (4-расм):

III турли педагогик вазиятларда аник, ^аракат к,илиш крбилияти л кузатув асосида таълим олувчи спортчини тушуниш крбилияти узаро таъсирни ташкиллаштириш крбилияти таълим олувчи спортчининг турли ^олатини тушуниш крбилияти уз-узини бошкариш кобилияти

таълим олувчи спортчилар билан ишлашда доим мувофик психик ^олатда булиш кобилияти

мулокот килиш, су^батдошини тушуниш кобилияти

уз фикрлари, талабларини хушмуомалалик билан ифодалаш крбилияти

4-расм. Замонавий тренер-педагогнинг спорт-педагогик фаолиятидаги кобилиятларни эксперт бахолашнинг туртинчи омили хусусияти (п=587)

Юкорида келтирилган барча кобилиятлар уз мохиятига кура асосан коммуникатив жихатни акс эттиради. Бу жихатдан, фикримизча, замонавий спортни мулокотсиз, мувофик коммуникациясиз, интенсив узаро шахслараро таъсир ва спортчилар-нинг бир-бири билан хамда теренр-педагог билан узаро таъсирисиз тасаввур килиш мумкин эмас.

Спорт-педагогик фаолиятдаги мулокот нисба-тан мустакил компонент хисобланади ва унинг на-тижасига таъсир килади. Мулокот туфайли комму-никациядан гурух тасаввурлари ва хамкорликдаги фаолият иштирокчиларининг тупланган тажриба-сини узида бирлаштирувчи маълумотларнинг уму-мий фонди шаклланади, бундан жамиятнинг хар бир аъзоси фойдаланади. Бунда маълумот алма-шишнинг янада самарали воситалари, харакатлар-

ни мувофицлаштириш усуллари шакллантирилади, бу эса гурухдаги муносабатларни тартибга солишга ижобий таъсир курсатади. Спорт-педагогик фао-лиятдаги мулоцотнинг мухим функцияларига хулц ва хамкорликдаги фаолиятнинг психик холатини бошцариш, шунингдек, маълумотлар, эмоциялар алмашинувини киритиш лозим.

Мазкур сохага оид тадцицотлар билан шугул-ланган мутахассис олимлар спорт-педагогик фаолиятдаги мулоцотни урганиб, спортчилар, шунингдек, спортчилар ва тренер-педагоглар уртасидаги турли узаро муносабатлар билан боглиц эканлигини цайд этади. Мулоцот - бу кишилар уртасида тил ёки бошца воситалар орцали уларнинг билиш, мотивацион-эмоционал ва хулц доираларида узгаришларга эришиш мац-садидаги узаро таъсир ва узаро цабул цилишдир. Мулоцот хаётий заруриятга боглиц, аммо унинг мазмуни ва фаоллиги субъектив муносабат билан белигланади [6].

Маълумки, "спортчи-тренер" тизимида шах-слараро алоцаларни вужудга келтириш тренер-педагогнинг коммуникатив хулци узгариши, шунингдек, уларнинг хамкорликдаги фаолияти психологик ташкилотчилик билан боглиц. Мулоцот тренер-педагогнинг жонли материалидир. ^ациций тренерлик иши, бу аввало, тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг биргаликдаги кундалик турмуш тарзи ва фаолияти, шахслараро узаро таъсир тажрибаси, хамкорлик тажрибаси, комму-никатив цобилиятларда намоён буладиган узаро жамоа ишида бирга цатнашишдир. Бунда мулоцот бошца фаолият турларини таъминлаш шакли ёки спорт-педагогик фаолиятда мацсад ва вазифалар-ни амалга оширишдаги усул хамда методларнинг тизими сифатида царалмаслиги лозим. У мураккаб педагогик жараёндаги марказий бугин, коммуникатив сифатида урганилиши лозим булган фаолиятнинг интеграл шакли хисобланади. Шу сабабли тренер-педагог фаолиятининг самарадорлиги унинг коммуникатив цобилиятлари ривожланиш даражаси, касбий мухим коммуникатив сифат-

Подготовка педагогических кадров

ларнинг мавжудлиги билан белгиланади. Мулоцот масаласи психологик-педагогик фан учун янги-лик хисобланмайди ва мулоцотнинг роли хамда тренер-педагогнинг профессионал шаклланиши жараёнида унинг урни хеч цачон яширилмаган, тугрироги, у етарлича бахоланмаган ёки хисобга олинмаган. Шу тарица, мулоцот доираси узоц вацт давомида тан олинмаган, тушунарсиз, бошца-рилмайдиган булиб цолиб кетган, яъни мацсадга йуналтирилмаган ва самарали цулланилмаган.

Шу тарица, урганилган мазмундан келиб чициб, мазкур фактор шартли равишда коммуникатив компонент деб номланган.

Спорт-педагогик фаолиятида цобилиятларни ривожлантириш хусусиятларини урганиш цуйи-даги хулосаларни чицариш имконини беради:

Тадциц этилаётган масала буйича илмий манба-лар ва утказилган тадцицотлар натижасида олинган эмперик материаллар тахлили шуни курсатадики, спорт-педагогик фаолиятда цобилиятларнинг ривожланиш хусусиятларини урганишда уч умум-лашган йуналишни уз ичига оладиган методологик нуцтаи назарни амалга ошириш мацсадга мувофиц булади:

- биринчи йуналиш касбий фаолият субъекти бутунлигини очишга йуналтирилган тизимли ёндашувни цуллашни назарда тутади. Унинг индивидуал, шахсий ва субъект хусусиятлари узаро алоцалари хамда цизицишларини хисобга олган холда яхлитликда урганилса, тренер-педагог эри-шиши мумкин булган юцори даражага кутарилиш учун узаро муносабатларнинг хилма-хиллигини аницлаш ва ягона тизим моделига бирлаштириш кузда тутилади;

- иккинчи йуналиш унинг интегратив хусусия-тини хисобга олган холда методологик шарт-шаро-итларни танлаш асосларини назарда тутади;

- учинчи йуналиш тадцицотнинг аниц методла-ри (суров, кузатиш, сухбат, олинган маълумотларни бирламчи ва иккиламчи математик-статистик цайта ишлаш) мажмуини уз ичига олади (эмпирик маълумотларни олиш усуллари).

АДАБИЁТЛАР:

о см о

СМ

ГО

та ■с о о.

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожланти-риш буйича ^аракатлар стратегияси "^рисидаги" ПФ-4947-сонли фармони.

2. Федик А.В. Активность студента как условие эффективного формирования способностей к тренерской деятельности у будущих учителей физической культуры. Сборник научных трудов: философия, социология, психология. - Ивано-Франковск: Изд-во «Плай» Прикарпатского университета, 2002. - №.7. - С. 250 - 262

3. Орбан-Лембрик Л.Е. Активность личности как форма проявления его индивидуальности профессионализма //

Теоретико-методологические проблемы генетической психологии. - М.: Институт психологии им. С. Костюка, 2002. - Т.1. - С. 140-143.

4. Малкин В.Р. Управление психологической подготовкой в спорте. - М.: Физкультура и спорт, 2008. - 200 с.

5. Труднев И.В. Особенности формирования индивидуального стиля тренера в процессе профессиональной деятельности: автореф. дис. канд. пед. наук. - М., 2005. - 19 с.

6. Неверкович С.Д. Педагогика физической культуры и спорта: Учебник / С.Д. Неверкович, Г.В. Аронова, А.Р. Бай-мурзин. М.: Изд-во Академия, 2010. - 336 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.