CC BY
14ZAMONAVIY OVOZ REJISSYORLIGINING ASOSIY TAMOYILLARI
Orif Rashidovich Raximdjanov o. raximdj anov@dsmi. uz O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada zamonaviy dunyoda ovoz rejissyorlik sohasini rivojlantirish bilan bog'liq masalalar muhokama qilinadi. Muallif ovoz rejissyorining ijodkor sifatida shakllanishi va rivojlanishining asosiy tamoyillarini tahlil qiladi. Bunga zamonaviy ovoz rejissyorligining bir necha tamoyillari bo'yicha ekspert fikrlari va fikrlari kiradi. XX asrning 90-yillari oxirida dasturiy ta'minot aniq belgilangan printsiplardan iborat edi. Maqolada dunyo mamlakatlari tajribasi misolida zamonaviy innovatsion ovoz yozish texnologiyalaridan foydalanish jihatlari to'g'risida ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlar: tonmeyster, fonogramma, audio, video, tahrirlash, virtual, texnik, qurilma, amplituda, chastota, vizual, eksiter, psixoakustik, dinamik, spektr, tyuner.
BASIC PRINCIPLES OF MODERN SOUND DIRECTING
Orif Rashidovich Rakhimdzhanov o. raximdj anov@dsmi. uz Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: This article discusses issues related to the development of the field of sound directing in the modern world. The author analyzes the main principles of formation and development of a sound director as a creator. It includes expert thoughts and opinions on several principles of modern sound directing. In the late 1990s, software consisted of well-defined principles. The article provides information on the aspects of using modern innovative sound recording technologies as an example of the experience of the countries of the world.
Keywords: tonmeister, phonogram, audio, video, editing, virtual, technical, device, amplitude, frequency, visual, exciter, psychoacoustic, speaker, spectrum, tuner.
Mamlakatimizda bugungi kunda kino sohasida jahonshumul o'zgarishlar bo'lmoqda. Yangi O'zbekistonni rivojlantirish uchun siyosiy islohotlar izchil davom ettirilmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan 2021 yil 7 apreldagi "Kino san'ati va sanoatini yangi bosqichga olib chiqish sohani davlat tomonidan qo'llab quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish to'g'risida"gi PF-
6207-son Farmoni va "kino san'ati va sanoatini yangi bosqichga olib chiqish, sohani davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish to'g'risida"gi PQ-6202-son qarorlari fikrimizning yorqin isbotidir.
20-asrning boshlarida sodir bo'lgan ilmiy va texnologik inqilob nafaqat moddiy boyliklarni olishning yangi mexanizmlari va usullarini odamlar hayotiga olib keldi, balki inson faoliyatining ko'plab yangi turlariga yo'l ochdi. Ilgari noma'lum bo'lgan ko'plab kasblar mashhur bo'lib ketdi, chunki ular o'sha davrning hozirgi talablariga javob berishdi. Ovoz rejissyorlari inson faoliyatining ana shunday shakllaridan biri bo'lib qoldi. Dastlab ovoz yozish bilan shug'ullanadigan odam tonmeyster deb nomlangan. Ushbu nemischa so'z bizning tilimizga Germaniyadan kirib keldi va u ovoz yozishga aloqasi bo'lgan har qanday odamni belgilash uchun qo'llandi. Ammo davlat radioeshittirishlari va ovoz yozish uyi ochilgach, bunday mutaxassislar ovoz rejissyorlari deb nomlana boshlandi.
Bugungi kunda ovoz rejissyorligi ijodiy faoliyatning eng istiqbolli yo'nalishlaridan biri hisoblanadi, chunki sanoatning doimiy ravishda yangilanib turadigan texnik va dasturiy ta'minoti muallifning g'oyalari va g'oyalarini amalga oshirishi uchun cheksiz imkoniyatlar yaratadi. Ammo zamonaviy ovoz rejissyorligida bir nechta anchayin ochiq tamoyillarni kuzatish mumkin. Birinchi tamoyil-bu bir hildagi shaklga keltirishdan iborat. XX asrning 90-yillari oxiridayoq dasturiy ta'minot aniq belgilangan tamoyillardan iborat bo'lgan. Ovoz tahriri bir dasturlarda (masalan, Sound Forge yoki Cake Walk) amalga oshirilgan bo'lsa, musiqa fonogrammalari Cubase, Pro Tools kabi dasturlarda yaratilgan, audio va video montaj Pro Tools yoki Nuendo-da qayta ishlanadi. XXI asr boshlarida ishlangan Ableton, Fl Studio, Studio One, Sampletude kabi dasturlar ham mavjud bo'ldi. Keyinchalik Reaper va Audasity (internetda erkin tarqatiladigan birinchi dastur) paydo bo'ldi.
Yuqorida sanab o'tilgan dasturlar turli vazifa, asboblar va qat'iy belgilangan maqsadlarga ega bo'lgan edi. Ammo vaqtlar o'tishi bilan vazifa doirasi kengroq bo'lib qoldi, interfeys - borgan sayin o'xshash bo'ldi, vazifalar chegarasi ham butunlay yo'q bo'lib ketdi. Bugungi kunda dasturiy ta'minot bozorida mavjud bo'lgan barcha ovoz yozib olish uskunalari fonogrammalarni yozib olish, audio va video montaji, ovozni tahrirlash bilan bog'liq barcha ishlarni bemalol bajaradi. Yana ta'kidlash joizki, ko'pgina dasturlarda, masalan, Pro Tools dasturida boshqa dasturlarda mavjud bo'lmagan vazifalar bor. Shuni ham ta'kidlash kerakki, hozirgi paytda ovoz yozish sohasida dasturiy mahsulotlar rivojida ba'zi to'xtalishlar kuzatilyapti. Masalan, so'nggi besh yil ichida turli dasturiy mahsulotlar uchun chiqarilayotgan barcha yangiliklar faqat xavfsizlik va interfeys litsenziyalari bilan bog'liq. Virtual ovoz yozish studiyalari tarkibida tub o'zgarishlar yuz bermadi. Bulardan tashqari, ma'lumot va mahorat jarayoni amalda to'la avtomatlashtirildi. Dasturiy mahsulotga kiritilgan va sozlash asosida yetuk ovoz rejissyorlari tomonidan
yaratilgan anjomlar to'plami va turli kombinatsiyalardan foydalanish imkoniyatlarini paydo bo'lishi, bir tomondan u fonogramma haqidagi ma'lumotlarni soddalashtirdi va jarayonni tezlashtirdi, boshqa tomondan, yaratilgan asarlarning individualligini amalda yo'qqa chiqardi. Studiyalarni qayta qurish jarayonida kasbiy mahoratning pastligi va akustika qonunlarning buzilishi ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining pasayishiga olib keldi. Shu o'rinda aynan musiqa haqida gapirilmoqda, chunki bu tamoyil musiqiy fonogrammalarni yozib olish sohasida ayniqsa aniq seziladi.
Bir vaqtning o'zida bir nechta manbalarni effekt bilan qayta ishlash uchun siz ularni Aux kirishlari orqali ulashingiz mumkin, effekt barcha kanallar uchun mavjud va ularning har biri uchun siz boshqa effekt chuqurligini o'rnatishingiz mumkin. Parallel effekt bilan ishlov berilgandan so'ng signal asosiy mikser liniyasiga qaytariladi, u yerda qolgan signallar bilan aralashtiriladi. Natijada, asl signal ham, ishlov berilgan signal ham umumiy aralashmada bo'ladi. Bir yoki boshqa kanal signalining ta'siri bilan ishlov berish darajasi, yuborish darajasini boshqarish yordamida o'rnatiladi.
Effektlar odatda Dru/Wet boshqaruvga ega. Uni boshqacha deb atash mumkin, ammo uning mohiyati bundan o'zgarmaydi - bu effekt chiqqanda, asl va qayta ishlangan signallarning nisbatidir. Aux kirisiga ulangan effektdan faqat qayta ishlangan signal chiqishi maqsadga muvofiqdir. Aks holda, asl signal asosiy miksherga qaytadi, u yerda kanal chiqishidagi bir xil signal bilan aralashtiriladi. Ikkita bir xil signallarning qo'shilishi tufayli ularning umumiy hajmi oshishi aniq. Bu eng yaxshi holatdir, va eng yomon holatda, siz effektni chiqarishda ishlov berilmagan signalning fazasi, asosan, kanalning chiqishidagi xuddi shu signalning fazasidan farq qilishi mumkinligi sababli butunlay oldindan aytib bo'lmaydigan natijaga erishasiz.
Agar effekt faqat bitta kanalni qayta ishlashi kerak bo'lsa, unda effekt qo'shimchaga kiritilishi mumkin (Insert) va Dru/Wet boshqarishni sozlash orqali ishlov berilgan va quruq signallar orasidagi kerakli nisbatga erishish mumkin.
So'nggi paytlarda kuchaytirgichlarni masofadan boshqarish tobora ko'proq qo'llanilmoqda, bu esa kuchaytirgichlar va karnaylarni birlashtiruvchi kabelning uzunligini qisqartirish imkonini beradi hamda, ushbu simlar orqali o'tadigan signallarning yuqori darajada ekanligini hisobga olish muhimdir.
Ilgari uzoqroq joyda joylashgan kuchaytirgichlar ma'lum bir xonadagi ovozni aniq qilib sozlash va ko'pincha ularning vazifalarini tekshirish imkonini bermas edi. Masofadan boshqarish pulti kuchaytirgichni joylashtirishning asosiy muammosini hal qiladi. Shuni ta'kidlash lozimki, kuchaytirgichlarni tezda qayta almashtirish uzoqdan boshqarish tizimlar uchun hal qilinmaydigan vazifa bo'lib qolmoqda, ammo bu tizimlar odatda ko'p kuchaytirgichlarga tayanadi, shuning uchun ulardan birini yo'qotish ovoz sifatiga ko'p ham ta'sir qilmaydi. Bundan tashqari, masofadan almashtirish qurilmalaridan foydalanish, oldindan rejalashtirilgan va qo'shimcha
uskuna o'rnatiladigan ish o'rnini belgilash yoki shunchaki tinglovchilar uchun ovozni kuchaytirish orqali mavjud bo'lgan muammolarni bartaraf etish mumkin.
Ovozni sozlash va u ovoz rejissyori talablariga to'liq javob bera boshlaguncha amalga oshiriladi, chunki uning sifati uchun to'liq javobgarlikni ovoz rejissyori o'z zimmasiga oladi.
Yakuniy sozlash paytida olingan ovoz jiddiy tarzda sinalishi kerak. Bu bosqichda uni sozlash uchun zarur bo'lgan hamma narsani majmua kompleksning jihozlaridan olish kerak. Aralash konsolining barcha boshqaruv elementlarining optimal pozitsiyalarini, ovozni qayta ishlash moslamalari parametrlarining aniq qiymatlarini topish, monitor tizimining nihoyatda baland va aniq ovoziga erishish, barcha kamchilik sabablarini aniqlash kerak. Akustik teskari aloqa, monitor karnaylari va mikrofonlarining to'g'ri pozitsiyalarini topish zarur. Faqat konsert ovozi bilan bog'liq barcha muammolar hal qilingandan keyingina ovozni birinchi sinash ishi boshlanishi mumkin.
Oxirgi sozlash paytida vaqtdan unumli foydalanish zarur. Siz biron uskunani tuzatkuningizcha ijrochilar kutib o'tira olmaydi. О'rnatishni yakunlashdan oldin har qanday qo'shimcha muammolar to'liq yechilishi kerak. Agar oxirgi o'rnatish paytida biror narsa buzilsa, bu uskunani darhol sozlash kerak. Barcha kanallar va qurilmalar birma-bir sozlanadi. Oldingi sozlash to'liq tugatilganidan keyingina, keyingi tugunni o'rnatishga o'tiladi.
Oxirgi sozlashni har qanday ovoz sozlashga tayyor asbob bilan boshlash mumkin. Barcha asboblar tayyor bo'lgandan so'ng, sozlash eng oddiylardan yoki aralashtirish konsolining birinchi kanalidan boshlash mumkin bo'ladi.
"Jonli" ijroda avtomatlash alohida ahamiyatga ega, negaki ba'zi bir voqeliklarni ko'p sonli tinglovchilar oldida qayta tiklashga to'g'ri keladi, chunki hayot o'z qonuniyatlari va o'ziga xos hodisalar asosida kechadi, muqim bir qoida tariqasida takrorlanmaydi.
Hozirgi vaqtda radiostansiyalarda ham, manbalarda ham, internetda ham past sifatli kontentlarni uchratish mumkin. Yildan-yilga ovoz rejissyorlarining avvalgi yillar asboblari va texnik qurilmalariga bo'lgan qiziqishni ortib borayotganligini ham tamoyil sifatida ko'rish mumkin. Tajribali, mashq qilingan quloq zamonaviy shaklga solingan tovushni bilib olishi mumkin va hatto qaysi ishlab chiqaruvchi anjomlar bankiga tegishli ekanligini tanib oladi. Aynan shuning uchun ham eng yaxshi ovoz yozish studiyalari o'zlarining fonogrammalariga noyoblik elementlarini baxsh etish uchun tafsilotli asboblar va ishlatilgan uskunalarni sotib olishga intilishadi. Yana bir tamoyil-bu ovoz rejissyorligining barcha sohalarida mutaxassis majburiyatlarini sezilarli darajada kengaytirish. Hozir, masalan, ba'zi radiostansiyalar radio to'lqinlarida ishlayotganda nafaqat texnik jihozlardan foydalanadilar, balki musiqiy bezatish ishiga ham javobgardir. Televidenieda aksariyat ovoz rejissyorlari nafaqat
ovoz yozish va qayta ishlash, balki musiqiy akkompanimentni tanlash bilan ham shug'ullanadilar.
Shuni ta'kidlash kerakki, kinostudiyada vaziyat boshqacharoq. Shu bilan birga, mahalliy ovoz rejissyorligi mehnat taqsimoti uzoq vaqtdan beri joriy qilingan g'arbiy rivojlanish yo'lidan boradi. Bir tomondan, ushbu jarayonning har bir ishtirokchisi ishni ancha osonlashtiradi, boshqa tomondan, bir loyiha ustida ishlaydigan bunday ko'p odamlarni aniq boshqarishni va aynan qanday pirovard natija olinishini to'la tassavur qilishni talab etadi. Va, tabiiyki, pirovard mahsulotga ovoz rejissyori o'zining shaxsan ta'sirini hisobga olishi zarur. Bunday mutaxassisga ega bo'lishi kerak bo'lgan bilim, ko'nikma, malaka, musiqiy va estetik didlar, shuningdek, ichki madaniyat zamonaviy kino sanoati, televidenie yoki radioeshittirish qo'yayotgan talablarga to'liq javob berishga majburdir. Agar ovoz rejissyori o'z vazifalarini hal qilish uchun zarur vositalarga ega bo'lmasa, unda yakuniy mahsulot, har holda, u yo'naltirilgan maqsadli tinglovchiga sezdirmasdan yetib boradi. Aks holda, vizual va tovush qatorining nomosligi tomoshabinlarning noroziligiga sabab bo'ladi, tomoshabinda unga taqdim etilayotgan tovush-nigohiy o'brazning noto'g'riligi va yolg'onligini hissini hosil qiladi.
Ovoz rejissyorligi inson faoliyatining juda yosh sohasi hisoblanadi va, albatta, ijodiy asosga ega. Shunga qaramay, ushbu shaklidagi jarayonning faol texnologik taraqqiyoti kino va televideniening tomoshabinga nafaqat to'liq texnik jihozlarga ta'sir qilishiga imkon berishini hisobga olish kerak, ammo ovoz rejissyorlarining shaxsiyati yakuniy mahsulot sifatiga jiddiy ta'sir qiladi. Shuni ham ta'kidlash joizki, dasturiy ta'minotning moslashuvchanligi va ovoz rejissyorligi sohasida ko'plab professional bo'lmagan xodimlarning mavjudligi kino va televizion filmlardagi ovoz ballari sifatini sezilarli darajada pasaytiradi.
Har qanday uskunaning eskirishi, birinchi navbatda, nafaqat yuqori signal sifatini yo'qotishiga, balki tovush tembrining buzilishiga ham olib keladi. Bunday xatolarni hech qanday qo'shimcha ishlov berish bilan tuzatish mumkin emas, chunki asl spektr haqidagi ma'lumotlar yo'qoladi. Ammo shunga qaramay, exiter (exiter) yordamida spektrni qisman tiklash mumkin. Eksitator yo'qolgan chastotani tiklashga imkon beradigan psixoakustik ishlov berish algoritmini amalga oshiradi. Ovoz signalining past chastotali tabiatini tahlil qilish asosida zarur tovush xususiyatlari tahlil qilinadi, ular qo'shimcha chastotali ishlov berishdan so'ng asl signal bilan uyg'unlashadi. Natijada, ovoz sifat jihatlari bilan boyitiladi. Ovozni sozlash yoki qayta tiklashdan so'ng, fonogramma yoziladigan manbani tanlash muammosi mavjud. Muayyan maqsadlar uchun mo'ljallangan (masalan, translyatsiya uchun) sozlangan fonogramma odatda uzoq vaqt saqlanishi shart emas. Bunday holda, uni yozish uchun har qanday manbadan, xususan kompakt-diskdan foydalanish mumkin. Qayta
tiklangan fonogrammani yozib olish uchun manbani tanlash muhimroq deb hisoblanadi. Bunday holda, yaroqlilik muddati muhimdir.
Tabiiyki, har qanday odam ovoz bilan ishlash bo'yicha asosli bilim olishi mumkin bo'lgan ta'lim muassasalari bor. Ammo ovoz yozish uskunalari va dasturiy ta'minot bo'yicha texnik darajada bilim olish keyinchalik mutaxassis muvoffaqiyatga erishishini kafolatlamaydi. Negaki ovoz rejissyorligi nafaqat texnik, balki ijodiy kasb hamdir. O'quv rejasiga musiqiy adabiyotni, san'at nazariyasi va tarixini o'rganish, kinematografning eng yaxshi namunalari bilan tanishtirish kabilar kiritiladi, bular bo'lajak mutaxassislarda estetik ta'bni shakllantirish, tomoshabinda yaratilgan voqeylikka kirib borish hissini uyg'otish uchun musiqiy yoki shovqin jo'rligini tushihish qadriyatini singdirish zarur hisoblanadi. Shuningdek bo'lajak ovoz rejissyoridan o'z-o'zini takomillashtirish xohishi talab qilinadi, negaki ovoz bilan ishlash sohasi fan hisoblanadi, unda doimiy yangilik paydo bo'ladi, agar davriy nashr va ayrim maqolalar o'qilmasa, mustaqil adabiyot izlanmasa, yangiliklar kuzatib borilmasa o'z kasbiy o'sishida butunlay orqaga ketadi. Shuning uchun mutaxassislar uchun mustaqil o'qish turli sho'nalishlardagi ovoz rejissyorlariga qo'yiladigan talablarga ko'ra amalga oshiriladi.
Fikr va muloxazalarimizni hulosa qilar ekanmiz, ovoz rejissyorligi sohasida tovushning o'rni o'ta beqiyosdir. Chunki ovoz yaratish, ovoz yozib olish ham haqiqiy ijoddir, binobarin bu ishda kashf qilinadigan hech narsa qolmadi, deyish mutlaqo noo'rindir. Hali olamda ovozlashtirishning o'ziga xos jozibasi va sir-sinoatlari to'laligicha kashf qilinmadi desak mubolag'a bo'lmaydi. Bugungi kunda O'zbekistonda faoliyat yuritayotgan ovoz rejissyorlari ham o'z ijodiy faoliyatida rivojlangan mamalakatlar tajribasidan unumli foydalansa ovoz rejissyorligi kasbi jahon marralarini zabt etishi shubhasizdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Динов В. Г. Звуковая картина: Записки о звукорежиссуре. Издание второе, переработанное и дополненное. СПб: «Геликон Плюс», 2007.
2. Ефимова Н. Н. Звук в эфире. Учебное пособие. Академия медиаиндустрии, 2015 г. - 145 с
3. Игнатов П. В. Эволюция средств художественной выразительности в творчестве звукорежиссера, авт. реф. на соискание уч. степени канд. иск. , СПб. , 2006. - 29с.
