Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ МАДАНИЯТ ТОМОШАБИНЛАРДА ЯНГИ ХУСУСИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШИ'

ЗАМОНАВИЙ МАДАНИЯТ ТОМОШАБИНЛАРДА ЯНГИ ХУСУСИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
41
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Театр / спектакль / жанр / иллюзия / матн / нутк маданияти

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Дамир Уразбаев

Жанр муаммоси санъатшунослик ва маданиятшуносликда айни вақтда асарга ва у оркали бутун тадқиқ килинаётган даврга назар муаммоси хамдир. Ушбу маънода жанр ўзининг конкрет-тарихий аниқланганлиги билан маданиятга киритилган шаклий-мазмуний яхлитликнинг муайян типидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ МАДАНИЯТ ТОМОШАБИНЛАРДА ЯНГИ ХУСУСИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

ЗАМОНАВИЙ МАДАНИЯТ ТОМОШАБИНЛАРДА ЯНГИ ХУСУСИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШИ

Дамир Уразбаев

Узбекистон давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Жанр муаммоси санъатшунослик ва маданиятшуносликда айни вактда асарга ва у оркали бутун тадкик килинаётган даврга назар муаммоси хамдир. Ушбу маънода жанр узининг конкрет-тарихий аникланганлиги билан маданиятга киритилган шаклий-мазмуний яхлитликнинг муайян типидир.

Калит сузлар: Театр, спектакль, жанр, иллюзия, матн, нутк маданияти RESEARCH OF MODERN THEATER IN THE FIELD OF GENRE

Damir Urazbaev

Uzbekistan State Institute of Arts and Culture Nukus branch

Abstract: The problem of genre in art and cultural studies is at the same time a problem of looking at the work and through it the whole period under study. In this sense, the genre is a certain type of formal-semantic integrity introduced into culture with its concrete-historical definition.

Keywords: Theater, performance, genre, illusion, text, speech culture

Замонавий театр жанрларига таъсир курсатувчи омилларнинг бирини адабий-постдраматик ёндашув деб аташимиз мумкин. У театрда сахда конуниятларини чукур англаган ижрочининг (яъни постановкачи-режиссёр бошчилигидаги ижодий бирликлар жамоасининг) янги роли билан боглик жанрий эксперимент сифатида намоён булади. Адабий тасвирлашнинг узи сахнада хам тасвирлаш объекти булади. Бундай вазият куйидагиларни келтириб чикаради:

- матн (адабий асар) уйин ва театр хдракатларининг юзага келишига сабаб сифатида асос хдсобланади, театр у ёки бу пьесани тадкик килиш билан эмас, балки у ёки бу муаллифни тадкик килиш билан шугулланади;

- спектаклнинг яшашининг асосий методи ва шакли сифатида хикоя культи, нутк маданияти эса асосий ифодаловчи восита сифатида мустахкамланади;

- томошабин борлиги сухбатдош, баъзида спектаклнинг хдммуаллифи сифатида кузда тутилади;

- фикрлаш, иллюзиялар, тушунишлар драматургияси персонажларнинг хатти-харакати ва муносабати драматургиясига мукобил тарикасида такдим этилади.[1.Б.32]

Адабий театр сахнага олиб чикиш учун эмас, балки укиш учун ёзилган асарларни сахналаштириш бошланган вактдан бери узини намоён этиб келмокда. Бу ерда адабий асарларни инсценировкалаш (адаптациялар, сахнавий мухаррирлик, сахна учун кайта ишлаш) ходисаси юз бериб, айни вактда ушбу инсценировкалар ва кайта ишлашларни сахнада ифодалаш ва унга мос театр тилини кидириш муаммоси пайдо булади.

Натижада адабий театрда «харакат» категорияси купрок актёрларга эмас, балки томошабинга юклатилади. Эндиликда у - томошабин - ечимини топади, ноаник нарсаларни тушуниб олади, айни вактда актёрлар (режиссёрлар, художниклар) иктибос келтиради ва деконструкциялайди - ва бунинг барчаси жахон матни ва конкрет матн, яъни у ёки бу асар доирасида кечади. Аммо, яна битта туташиш нуктаси мавжуд: у диалогдадир, аникроги - уйинда (диалог шакли сифатида). Уйин хар кандай бир улчовли мантик доирасидан чикишни амалга оширади.

Х,икоя диалог шакли сифатида адабий театрда турли хил функцияга эга булади. Бу турли куринишларда намоён булади: хакдкдйлик, хужжатларга асосланганлиги исботлаш; экстрементал тажрибага эга булиш; интеллектуал бошкарув ва хк. Бу вазиятда актёрлар - факат матн ижрочилари, улар муайян (купинча нуткий) темп-ритмга буйсуниши зарур булади. Бунда К.Станиславскийнинг куйидаги сузларини келтириш уринли: «Фаоллик, хакдкдй, самарали, максадга мувофик харакат - ижодда, демак, нуткда хам энг мухими! Гапириш - демак яшаш».[2.Б.53]

Айни вактда олмон олими Х.Леман адабий театрни бир канча кенг жанрий йуналишларга ажратган холда курсатади. Постдраматик театр «XX асрнинг охирги учдан бирининг театр ва драматик шаклларининг ранг-баранг узгаришларини узига камраб олади».[3.Б.190] «Пост», яъни «кейинги» дегани, унинг фикрича, драманинг яшаши давом этаётганлигидан гувохлик беради, лекин «нормал» театрнинг янги театр концепцияси доирасида заифлашган, эскирган структураси сифатида». Бундай театрда ижрочига эмас, айнан томошабинга маъноларни конструкциялаш вазифаси юклатилади.

Постдраматик театр постмодернистик театрга якин. Бундай театрга харакат категорияси эмас, балки холат категорияси хос, бу ерда асосийси -тарих эмас, тасвирлаш. Театрдаги харакат томошабинга таклиф этилган фалсафий, илмий ва эстетик мавзулардаги театрлаштирилган фикрлаш билан алмаштирилади. Шакллар тили постдраматик театрда ишоралар арсенали булиб хизмат килади. Театр жанрдан ташкари структуралар томонига фаол харакат

килмокда, бунда у илгарирок пайдо булган концепцияларни карама-карши холатга, зиддиятлар поэтикаси ва эстетикасида уз-узини аникламокда.

Постдраматик театрнинг чегара холатининг бири рассомлик театридир, унда муаллиф режиссёр эмас, балки рассомдир. У «спектаклни макон ва замонда акс этаётган визуал композициялар структураси тарикасида бахолайди»; театр ва реал тажрибага интилган амалий шакллар уртасидаги чегаралар ювилиб кетади. [4.Б.94]

Постдраматик давр театр маданияти анъанавий театр майдончаларидан чекинишга интилмокда. Шундай килиб «кичик сахна»нинг хусусиятларини янгича таърифлаш юзага келади (асло ХХ аср ихтироси эмас, шунчаки ушбу сахна хусусиятлари янги давр режиссёрлари томонидан янгича фойдаланиб бошланди) - «метонимик макон». Бундай маконнинг асосий вазифаси бошка хаёлий дунёнинг рамзий англатилиши булиб хизмат килиш эмас, балки уйиннинг умумий реал макони сифатида театр маконининг бир кисмини биринчи планга чикариш. Метонимик макон постдраматик театр спектаклларини томошабин аудиториясининг тор доирасига олиб киради. Кенг томошабиннан ёпиклик, ижоднинг мезонлари ва мулжалларининг йуклиги спектакл муаллифларини уларнинг ижодини объектив бахолашнинг йуклигига асосланган барча нарсанинг жоизлигига провакациялайди. Бу эса театрнинг ривожланиши хар сафар у ёки бу театр асарига хос булган конунларга буйсунган холда эмпирик йул билан бораётирганлигини курсатади.

Уз ичига турли хил йуналишларни камраб олиб ушбу жанрий куплик замонавий театр маданиятининг адабий-постдраматик нуктаси деб номланиши мумкин.

Замонавий маданият томошабинларда янги хусусиятларни шакллантирди:

- буш вакт маданиятида, фойда топишни максад килган оммавий маданиятда мода алохида ахамиятга молик. Модага кирган телесериаллар (лоакал уларнинг куплиги боис) «бадиий махсулот» намуналари булиб бормокда, бадавлат фукаролар узларига театрда таклид килишларини кутмокда, ушбу талабларга энг тезкор равишда антреприза акс садо беряпди. Антреприза томошабин томонидан енгил хазм килинадиган томошалар яратишни урганди;

- бугун театрга келган кишилар «буржуа булишдан чарчаган», улар янги уткир туйгуларни истайди ва чукурликка эга эмас. Саводли булишларига, хаётнинг паст-баландини курган булишларига карамасдан улар хеч кандай пьесалар укимаган «Ужарнинг жиловланиши», «Уйланиш» нима билан якунланадиганини билмайди»; [5.Б.93-94]

- умуман театр томошабини учун театрга боришга ундайдиган мотив спектаклда таникли актёрларнинг иштирок этиши, томошабинларнинг аксарияти учун театр хордик чикариш, вактни кунгилли утказиш жойи, театрга

тушиш эса кандайдир номалум максаддаги жонсиз маданий ритуалга айланмокда;

- шунинг билан боглик: томошабинларнинг танлаш даражаси кучайган сари бахоларни монополияли равишда кутариш урталиги вужудга келади; хаттоки театр хакидаги салбий маколалар хам томошабинни залга тортади (театрнинг анъанавий адабий булими мудири эса пиар буйича мутахассисга урнини бушатиб бермокда); ахборот жамиятидаги виртуаллашиб борувчи маданият билетларни сотиш ва онлайн бронлаштириш ва сотиш тизимини кенг таркатмокда, бу эса куп микдордаги олибсотар сайтлар кириб келишига имконият яратади.

Лекин, хаттоки бундай вазиятда томошабин уз маданий позицияларидаги таянчларини йукотишига карамасдан ижтимоий позицияларини асраб колади. [6.Б.113]

Замонавий театр санъатининг жанрий йуналишига куйидагилар киради:

Ижтимоий-иктисодий курсаткичлар, уларнинг марказига уз яратувчиларининг ва томошабиннинг умумий тажрибасининг бевоситалиги куйилган. Масалан, О.Куликнинг «бадиий» фаолияти, у 1990 йилларнинг бошида томошабин олдига одам-ит образида чиккан эди.

У ёки бу ижтимоий-сиёсий «дастурларни» ифодалайлиган спектакллар. Масалан, К.Серебренниковнинг МХАТ мактаб-студияси талабалари билоан курсатган «Отморозки» спектакли (З.Прилепин «Санькя» повести асосида).

Театр фестиваллари. Улар узида бошка нарсалар орасида шакл хосил килувчи омилларни хам олиб юради, чунки купчилик фестиваллар форматларида нафакат спектакллар куриги, балки, кушимча тадбирлар -театрлаштирилган очилиш ва ёпилиш, пресс-конференциялар, семинарлар, кургазмалар, янги пьесаларни укиш ва х.к. урин олган. Бундан ташкари хар бир фестивал томошабинга нисбатан муайян социомаданий императивга эга. Театр совринлари ва уларга киритилган турли хил «конкурсдан ташкари дастурлар», купинча улар доирасида у ёки бу ижодий лабораториялар харакат килади. Замонавий санъатнинг турли хил майдонча-репродукторлари («Гараж», «Винзавод», «Платформа» сингари); турли хил купфункцияли театр-маданий марказлари: клублар ва бард-кафе («Мастерская» ва «Гнездо глухаря»), театр секторига эга булган катъий маданий марказлар (музей-театр «Булгаковский дом») ва хк. [7.Б.105]

Флеш-моб ва реалити-шоу, одамбуйи кугирчоклар оркали реклама ва х.к. каби турли хил, аммо шакли буйича театрлаштирилган ходисалар.

Ушбу ранг-барангликда умумий мезон - хар кандай идам билан бевосита диалог урнатишга созланган театр позициясидир. Ушбу жанрий ёндашувлар томошабинга нисбатан ижтимоий-иктисодий йуналтирилганлиги туфайли

замонавий театр санъатининг ижтимоий хаётига сингиб кетди.

XX-XXI асрлар оралигининг ажратиб курсатилган маданий доминантлари замонавий театр маданиятига унинг илгари перифериялик булган жанрий тузулмаларини кучайтириш томонига карай таъсир курсатади. Ушбу кучайиш замонавий театрнинг учта йирик жанрий бирикув асосида шаклланади: хужжатли - концептуал; адабий-постдраматик, ва ижтимоий бошкарув.

Ушбу жихатлар нафакат замонавий театр, мусикали театрда ифодаланган ижтимоий вазиятни акс эттиради, балки сахна ва залнинг - театр ва томошабиннинг, жамиятнинг янги муносабатини шакллантиради. Уз навбатида, мусикали театр санъатида таъкидлаб курсатилган хусусиятлар бу санъатнинг узига хослигини яна бир бор исботлайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Алиева Н. Санъат - менинг хаётим - Т.: Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.

2. Бехбудий Махмудхужа. Танланган асарлар. - Т.: Маънавият, 2006.

3. Баяндиев Т. Каракалпакский театр. - Т.: Фан, 1971.

4. Станиславский К.С. Санъатдаги хаётим - Т.: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965.

5. Исломов Т. Тарих ва сахна - Т.: Г.Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1998.

6. Турсунов Т. ХХ аср узбек театри тарихи. Т., 2009.

7. Умаров Э. Театрда бадиий образ яратишнинг эстетик тамойиллари. -Тошкент, 2011.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.