98Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1173-1178
ZAMONAVIY INGLIZ TILI LEKSIKOGRAFIYASINI DOLZARB
MASALALARI
Mansur Tolmasovich Tilavov
Tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi o'qituvchisi Samarqand Davlat Chet Tillar Iintituti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada leksikografiya haqida umumiy nazariy qarashlar keltirilgan. Ilmiy izlanish asosi esa lug'at tuzishdagi muammolar, ularning yechimiga bag'ishlangan bo'lib va ularning o'zbek leksikografiyasida uchrashi kabi masalalar yoritilgan. Ommabob lug'atlarning tuzilishi jihatidan turlarini o'rganishda ularning asosi korpusini yaratish tajribalari asosida o'zimizning milliy lug'at korpusini ishlab chiqishdek mashaqqatli vazifalarni muhokamalariga bag'ishlangan.
Kalit so'zlar: leksikografiya, lug'atlar, so'z ma'nosi, tasviriy material, kompilyatorlar, ma'no ishlatish chastotasi.
CURRENT ISSUES OF MODERN ENGLISH LEXICOGRAPHY
ABSTRACT
This article provides general theoretical views on lexicography.
The basis of the research is the problems of compiling a dictionary, their solutions, and their occurrence in Uzbek lexicography. The study of the types of popular dictionaries in terms of their structure is based on the discussion of difficult tasks, such as the development of our own national dictionary based on the experience of creating a corpus.
Keywords: lexicography, dictionaries, word meaning, descriptive material, compilers, frequency of meaning use.
KIRISH
Lug'at tuzishning nazariy va amaliy tamoyillari haqidagi soha leksikografiya (grekcha lexicon - lug'at va grapho - yozaman) deyiladi. Lug'at tuzuvchi mutaxassislar leksikografiar deyiladi. Lug'at tuzish tamoyillari va metodikasini ishlab chiqish, leksikografiar ishini tashkil qilish, lug'at tuzish uchun asos bo'ladigan
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1173-1178
kartotekalar tuzish, ularni sistemalashtirish va saqlash leksikografiyaning vazifasidir
[9].
Leksikografiyaning eng dolzarb muammolari bosh so'zlarni tanlash, so'z birikmalarining joylashuvi va tarkibi, ma'no ta'riflari tamoyillari va so'zlarning semantik va funktsional tasnifi bilan bog'liq. Lug'atlar va ularning turlarti ko'paygan sari asta sekinlik bilan ushbu muammolar ham o'z yechimini topib bormoqda.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Zamonaviy leksikografiyaning eng muhim muammolari quyidagilar bilan bog'liq: 1) leksik birliklarni tanlash; 2) tanlangan leksik birliklarning joylashuvi; 3) yozuvni sozlash; 4) so'z ma'nolarini tanlash va tartibga solish; 5) ma'nolarning ta'rifi; 6) tasviriy material.
Leksik birliklarni tanlash mu'ammosi. Lug'atlarga qo'shish uchun leksik birliklarni tanlash - leksikograf oldida turgan birinchi muammolardandir. Buning uchun leksikograf quyidagilarni hisobga oladi: a) kiritish uchun qanday turdagi leksik birliklar tanlanadi; b) ushbu elementlarning soni; v) lug'atda nimani tanlash va nimani o'chirish mumkin; d) lug'at og'zaki yoki yozma yoki ikkalasining qaysi shaklini aks ettirishi kerak; e) lug'atda eskirgan birliklar, texnik atamalar, dialektizmlar, so'zlashuv va boshqalar bo'lishi kerakmi.
Ushbu keltiriliganlardan turli xil javob variantlarini tanlash lug'atning qaysi turiga, kompilyatorlar (tuzuvchi)ning maqsadiga, lug'atning bo'lajak foydalanuvchisiga, lug'atning hajmiga, lug'at tuzuvchilarning lingvistik tushunchalariga va boshqa ba'zi mulohazalarga bog'liq. Masalan, Longman zamonaviy ingliz tili lug'ati (ikkinchi nashr. 1987), ingliz tilining ilg'or talabalari va o'qituvchilariga zamonaviy xalqaro ingliz tilining asosiy lug'ati haqida tegishli ma'lumotlarni taqdim etishga qaratilgan. Shu sababli, bu lug'at ilmiy va texnik til, biznes va kompyuter atamalari, adabiy so'zlar, norasmiy va iboraviy ishlatishni o'z ichiga olgan 56000 ga yaqin so'z va iboralarni o'z ichiga oladi. Bu, asosan, Amerika va Britaniya inglizlarining asosiy turlarini qamrab oladi. Har safar leksikograflar Longman Zamonaviy Ingliz Lug'atining yangi nashrini (beshinchi nashr, 2009) chiqarganda, ularning maqsadi har doim bir xil bo'ladi: ular lug'atni ingliz tilini yuqori darajadagi yordami uchun nima qilishlari mumkin?
Inklyuziv birliklar boshqa lug'atlardan yoki o'qish materialidan yoki og'zaki nutqdan olinishi mumkin. Masalan, ingliz tilining Yangi Oksford lug'atida Britaniya
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1173-1178
milliy korpusi keng qo'llanilgan. (Korpus - lingvistik tahlil uchun to'plangan til ma'lumotlari to'plami).
Leksik birliklarning joylashuvi. Alfavit tartibida va klaster turida yozuvlarni taqdim etishning ikkita usuli mavjud, ya'ni kiritilgan birliklar u yoki bu printsipga asoslanib turlarga ajaratiladi. Masalan, sinonim kitoblarda so'zlar sinonimik to'plamlarda joylashtirilgan va uning asosiy a'zosi yozuvning bosh so'zini vazifasini bajaradi.
Yozuvlar, masalan, ba'zi umumiy tushuntirish va tarjima lug'atlari bilan bir xil ildizli so'zlar oilalariga guruhlanishi mumkin. Asosiy birliklar alifbo tartibida paydo bo'ladigan asosiy yozuvlar sifatida berilgan, so'zning so'zlari va so'z birikmalari esa qo'shimcha sifatida yoki alifbo tartibida bajarilgan bir xil yozuvda berilgan.
Yozuvni sozlash. Sinxron tipdagi umumiy tushuntirish lug'atlarida kirishning eng murakkab turi. Bunday lug'atlarda yozuv odatda quyidagi ma'lumotlarni ko'rsatadi: qabul qilingan imlo va talaffuz; grammatik xususiyatlar, shu jumladan, har bir kirish so'zining nutq qismini, otlarni sanab bo'ladimi yoki sanab bo'lmaydimi, fe'llarning o'timli/o'timsiligi va grammatik shakllari; ma'no turlari; tasviriy misollar; frazeologiya; etimologiya; ba'zida sinonimlar va antonimlar.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Bir xil turdagi lug'atni tuzuvchilar odatiy yozuvning boshqa sozlamalarini tanlashlari mumkin: ular ba'zi elementlarni o'tkazib yuborishi yoki boshqalarini qo'shishi, joylashuvining boshqa tartibini yoki bir xil ma'lumotni taqdim etishning boshqa usulini tanlashi mumkin. Ilg'or o'quvchilar uchun Macmillan inglizcha lug'ati (1) va zamonaviy ingliz tilining Longman lug'atidagi yozuvlar parametrlarini solishtiring (2):
Macmillan Longman
excel / iksel / verb [intransitive] to do something extremely well: We aim to give every student the opportunity to excel. excel verb past tense and past participle excelled, present participle excelling 1 [intransitive, not in progressive] to do something very well, or much better than most people
excel in/at: Robbie had always excelled at sport. excel at/in Rick has always excelled at foreign
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1173-1178
languages.
excel yourself 1 to do something much better than you usually do 2 HUMOROUS used when someone has in fact done even worse than they usually do 2 excel yourself British English to do something better than you usually do: +Graham has excelled himself with the new exhibition.
So'z ma'nolarini tanlash va tartibga solish. So'z ma'nolarini joylashtirishning umumiy uch xil usuli bor: a) tarixiy tartibda, ya'ni ularning tarixiy rivojlanishi ketma - ketligida; b) empirik yoki real tartibda, ya'ni ulardan foydalanish chastotasiga muvofiq, ya'ni birinchi navbatda eng keng tarqalgan ma'no bilan; v) mantiqiy tartibda, ya'ni ularning mantiqiy aloqasiga ko'ra.
Turli lug'atlarda tartibga solish muammosi boshqacha hal qilinadi. Masalan, ingliz tilining Yangi Oksford lug'atidagi ma'nolarning umumiy printsipi shundaki, har bir so'z kamida bitta asosiy ma'noga ega bo'lib, unga bir qancha qo'shimcha ma'nolar biriktirilishi mumkin. Lug'at mualliflari ta'kidlaganidek, asosiy ma'nolar zamonaviy standart ingliz tilida so'zning odatda, markaziy ishlatilishini ifodalaydi. Bu ona tilida so'zlashuvchilar tomonidan dominant ma'no sifatida qabul qilingan.
Ko'pgina lug'atlarda ma'nolar odatda ishlatilish chastotasi bo'yicha tartibga solinadi, lekin ba'zida asosiy ma'no birinchi o'rinda turadi, agar bu kelib chiqqan (qo'shimcha) ma'nolarni to'g'ri tushunish uchun zarur deb hisoblansa.
Ma'nolarning ta'rifi. So'zlarning ma'nosini turli yo'llar bilan aniqlash mumkin: a) faqat nutq materiali sifatida so'zlar bilan bog'liq bo'lgan lingvistik ta'riflar yordamida. Ular aksariyat yozuvlarda ishlatiladi; b) so'zlar nomlari bo'lgan narsalarga taalluqli ensiklopedik ta'riflar yordamida; v) sinonim so'zlar va iboralar yordamida; d) ma'lumotnomalar yordamida.
U yoki bu turdagi ta'rifni tanlash, qoida tariqasida, so'zning tabiatiga, ya'ni odatda so'zning qaysi qismiga tegishli, lug'atning maqsadi va hajmiga bog'liq. Entsiklopedik ta'riflar, masalan, otlarga, ayniqsa, ot va atamalarga xosdir. Ular qisqartirilmagan lug'atlarda juda muhim rol o'ynaydi. Sinonimlar ko'pincha fe'l va sifatlarni aniqlashda ishlatiladi. Qisqa lug'atlarda ular odatda joyni tejash uchun ishlatiladi. Ba'zi qisqartma va variant shakllarini aniqlash uchun o'zaro havolalar qo'llaniladi.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1173-1178
Tasviriy material. Tasviriy materiallarning taqdimoti lug'atning turiga va kompilyatorlar (tuzuvchi) o'z oldiga qo'ygan maqsadiga bog'liq. Ular kirish so'zining birinchi va oxirgi ma'lum bo'lgan hodisalarini, uning ma'nosidagi ketma -ket o'zgarishlarni, shuningdek grafik va fonetik shakllarni, odatiy so'z va birikmalarni tasvirlashi mumkin; ular so'zlarni ma'nosi va ishlatilishini aniqlash uchun kontekstga joylashtiradi.
Tasviriy misollarni turli manbalardan olish mumkin, masalan, klassik yoki zamonaviy adabiyot, yoki kompilyatorlarning o'zlari yaratishi mumkin.
XULOSA
Xulosa qilib ayatdigan bo'lsak, leksikografiyaning muammolari bugunki kunda ham uchraydi, ammo uning yechimi lug'at tuzuvchining yondashuviga bog'liqdir. Lug'at ta'riflari so'z bilan ifodalangan haqiqat haqida tushuncha berishi kerak hamda noaniqlikdan xoli bo'lishi kerak. Tuzuvchi lug'atda so'zni tavsiflashda so'zning leksik ma'nosi ostidagi haqiqiy semantik xususiyatlar ochib berishi zarur. Shuning uchun ham so'zning leksik ma'nosini talqin qilish hamon zamonaviy leksikografiya va semasiologiyaning eng muhim nazariy masalalaridan biri bo'lib qolmoqda.
REFERENCES
1. Adamska-Salaciak A. 2006. Meaning and the bilingual dictionary: The case of English and Polish. Frankfurt am Main.
2. Adamska-Salaciak A. 2010. Why we need bilingual learners' dictionaries. -Kernerman I., Bogaards P. (eds.) English learners' dictionaries at the DSNA 2009. Tel Aviv: 121-137.
3. Atkins B.T.S., Rundell M. 2008. The Oxford guide to practical lexicography. Oxford. Chandler D. 2002. Semiotics: The basics. London.
4. Cowie A.P. 1990. Language as words: lexicography. - Collinge N.E. (ed.) An encyclopedia of language. London: 671-700.
5. Девкин В.Д. Словари, которые не напечатали // «Вопросы языкознания»,-№1,-2001.-с. 85-96
6. Ступин Л.П. Лексикография английского языка. - Л.: Издательство Ленинградского Университета, 1979 г.
7. Ступин Л.П. Проблема нормативности в истории английской лексикографии. - М «Высшая Школа», 1985 г.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1173-1178
8. Гинзбург, С. С. Хидекель, Г. Ю. Князева и А. А. Санкин.Лексикология английского языка: Учебник для ин-тов и фак. иностр. яз./Р. 3. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Высш. школа, 1979. — 269 с
9. https: //hozir. org/rei a-leksiko grafiya.html
10. Aslonov, S. S. (2020). INGLIZ TILI STILISTIKASI FANINI O'QITISHDA FONOSTILISTISTIKANING O'RNI. Интернаука, (16-4), 57-59.
1178
www.ares.uz
