Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ФИЗИКА ТАЪЛИМИ МАЗМУНИ ВА ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ МУАММОЛАРИ ҲАҚИДА'

ЗАМОНАВИЙ ФИЗИКА ТАЪЛИМИ МАЗМУНИ ВА ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ МУАММОЛАРИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
457
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГОСУДАРСТВЕННЫЕ СТАНДАРТЫ ОБЩЕГО СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ / ТРЕБОВАНИЯ К РЕАЛИЗАЦИИ УЧЕБНЫХ ПЛАНОВ ПО ФИЗИКЕ В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шохимардонов Ж.М.

Мақолада умумий ўрта таълим мактаблари физика фани ўқув амалиётининг долзарб муаммоси ўқувчиларни физика курсига қизиқишини ривожлантириш ва уни ўрганишни муваффақиятли амалга ошириши ҳақида сўз боради. Ривожлантирувчи таълимнинг принциплари, фаолиятли ёндашув, физика таълими ўқув дастури таркибий тузилиши ҳақида мақола муаллифининг шахсий фикрлари, ўқув методик ва дидактик материаллар яратишини таъминлайдиган асосий вазифалар таркиби кўриб чиқилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Шохимардонов Ж.М.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REGARDING THE PROBLEMS OF CONTENT AND STRUCTURE OF MODERN PHYSICS EDUCATION

In the article is discussed the current problem of physics teaching practice in general secondary schools - the development of students' interest to the course of physics and the success of its study. The principles of developmental education, an active approach, the author's personal views on the structure of the curriculum of physics education, the structure of the main tasks that ensure the creation of teaching materials and didactic materials are considered.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ФИЗИКА ТАЪЛИМИ МАЗМУНИ ВА ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ МУАММОЛАРИ ҲАҚИДА»

Шо^имардонов Жамолиддин Мирдолимович,

Тошкент шах,ри, Бектемир тумани 291 умумий урта таълим мактабининг физика фани укитувчиси, Мирзо У^бек номидаги Узбекистан Миллий университети, "Физика" факультети 2 боскич магистранти

ЗАМОНАВИЙ ФИЗИКА ТАЪЛИМИ МАЗМУНИ ВА ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ МУАММОЛАРИ ЩИДА (УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМНИНГ УМУМИЙ УРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИ БОЭДИЧИ МИСОЛИДА)

УДК: 378.14

ШОЦИМАРДОНОВ Ж.М. ЗАМОНАВИЙ ФИЗИКА ТАЪЛИМИ МАЗМУНИ ВА ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ МУАММОЛАРИ ЦАЦИДА

(узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим мактаблари мисолида)

Маколада умумий урта таълим мактаблари физика фани укув амалиётининг долзарб муаммоси укувчиларни физика курсига кизикишини ривожлантириш ва уни урганишни муваффакиятли амалга ошириши х,акида суз боради. Ривожлантирувчи таълимнинг принци-плари, фаолиятли ёндашув, физика таълими укув дастури таркибий тузилиши х,акида макола муаллифининг шахсий фикрлари, укув методик ва дидактик материаллар яратишини таъмин-лайдиган асосий вазифалар таркиби куриб чикилади.

Таянч суз ва тушунчалар: Умумий урта таълимнинг давлат стандарти, умумий урта таълим мактаблари физика таълими стандартини амалиётга жорий килиниши, умумий урта таълим мактаблари физика таълими укув дастурлари таркибий тузилишига куйиладиган талаблар; укув методик ва дидактик материалларни ишлаб чикиш буйича кулланма.

ШОХИМАРДОНОВ Ж.М. О ПРОБЛЕМАХ СОДЕРЖАНИЯ И СТРУКТУРЫ СОВРЕМЕННОГО ФИЗИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ (НА ПРИМЕРЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ СРЕДНИХ ШКОЛ НЕПРЕРЫВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ)

В статье рассматривается актуальная проблема практики преподавания физики в общеобразовательных школах - развитие интереса учащихся к курсу физики и успешность его изучения. Рассмотрены принципы развивающего обучения, деятельностного подхода, личные взгляды автора на структуру учебной программы физического образования, структуру основных задач, обеспечивающих создание учебных материалов и дидактических материалов.

Ключевые слова и понятия: Государственные стандарты общего среднего образования, внедрение стандарта физического образования в общеобразовательных школах, требования к структуре учебной программы физического образования в общеобразовательных средних школах; требования к реализации учебных планов по физике в общеобразовательных школах, руководство по разработке учебных материалов и дидактических материалов.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

SHOHIMARDONOV J.M. REGARDING THE PROBLEMS OF CONTENT AND STRUCTURE OF MODERN PHYSICS EDUCATION (ON THE EXAMPLE OF GENERAL SECONDARY SCHOOLS OF CONTINUING EDUCATION)

In the article is discussed the current problem of physics teaching practice in general secondary schools - the development of students' interest to the course of physics and the success of its study. The principles of developmental education, an active approach, the author's personal views on the structure of the curriculum of physics education, the structure of the main tasks that ensure the creation of teaching materials and didactic materials are considered.

Key words and concepts: State standards for general secondary education, introduction of the standard of physical education in general education schools, requirements for the structure of the curriculum of physical education in general education secondary schools; requirements for the implementation of curricula in physics in general education schools, guidelines for.

Мавзунинг долзарблиги. Физика жадал ривожланаётган фанлардан бири булиб, сунгги бир неча ун йилликлар ичида энг юкрри даражадаги жуда куп физик кашфиёт-лар амалга оширилди. Бу бир томондан, янги кучли назарий тушунчалар ва усулларнинг пайдо булиши билан иккинчи томондан, прин-ципиал жих,атдан янги илмий асбоблар, усул-лар ва технологиялардан фойдаланишга асос-ланган экспериментал техниканинг жадал ривожланиши билан боFлик.

Узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим мактаблари боскичида укув жараёнини таш-кил этишнинг давр талабларига мувофик ёнда-шувларни излаш зарурати таълимни тако-миллаштиришга ва оптималлаштиришга олиб келди. Физика таълимини такомиллаштириш муаммолари умумий урта таълим мактаблари укувчилари томонидан фундаментал физика таълимини мукаммал узлаштиришини таш-кил этиш ва унинг таркибий тузилиши ва маз-мунини давр талабларига мувофик равишда: замонавий ахборот технологияларидан фойда-ланган х,олда укитиш тизимини ташкил килиш х,амда таълим сифатини оширишда шахснинг компетентлилигини шакллантиришдан иборат.

Бир катор ривожланган мамлакатлар таълим тизимида табиий фанлар (биология, география, кимё, физика) 1 синфдан 6 синфгача SCIENCE дастури асосида укитилади. Энди-ликда Халк таълими тизимида х,ам 2021/2022 укув йилидан бошлаб 1 синфдан бошлаб 6 синфни тугатганга кадар (биология, география, кимё, физика) табиий фанларни узида жамлаган "Табиий фан"и жорий этилади.

Ушбу фаннинг афзалликлари ва ах,амияти шундан иборатки, ушбу фан оркали укувчи

оламнинг яхлит, ажралмас, бир бутунлигини англайди, илмий дунёкараши шаклланади, тадкикотчилик куникмалари ривожланади. Натижада, PISA, TIMSS, PIRLS каби халкаро тадкикотларда муваффакиятли иштирок этиш имконияти кенгаяди.

Халк таълими вазирлиги кошидаги Республика таълим маркази томонидан "Табиий фан"и буйича Миллий укув дастури лойих,аси яратилиб, мух,окамага куйилди. Агарда ушбу укув дастур х,амда дарслик келгусида зарур тажриба синовдан утказилмасдан амали-ётга жорий килинса, ушбу фан х,ам келгусида худди ун бир йиллик мажбурий таълимдан воз кечилиб уни яна кайта амалиётга жорий килинганидек х,олат булиши мумкин.

Шу муносабат билан узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим мактаблари боскичида "Табиий фани" киритилиши муносабати билан амалдаги физика таълими таркибий тузилиши ва мазмуни кандай булиши х,акида макола муаллифи уз фикр мулох,азаларини билдиришни максадга мувофик деб билади. Маколада амалдаги узлуксиз таълимнинг ун бир йиллик умумий урта таълим мактаблари боскичида юкоридаги "Табиий фан"и жорий этилиши муносабати билан амалдаги физика таълими таркибий тузилиши ва унинг мазмуни кандай булиши мумкинлиги х,акидаги уз мустакил таклифини тах,лил килиш ва тизимлаштиришга х,аракат килинган. Амалдаги х,ар кандай укув дастури ва дарсликлари-нинг мукобиллари булиши лозимлиги х,озирги даврнинг долзарб муаммоларидан бири х,исобланади.

Мацоланинг мацсади (мо^ияти). Амалга оширилаётган такомиллаштириш жараёнида

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

умумий урта таълим мактаблари таълими тизи-мининг энг мух,им таркибий кисмларининг мох,ияти тубдан кайта тах,лил килинди. Маколанинг дастлабки йуналиши узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим мактаблари боскичи амалиётида амалга оширилган тако-миллаштириш ишларнинг х,акикий х,олати туFрисида тупланган далиллардан тегишли хулосалар чикаришга х,аракат килинди.

Узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим мактаблари боскичи амалдаги физика таълими укув дастури ва дарсликлари мукобилларини ишлаб чикиш билан боFлик тадкикотлар жара-ёнида хусусан, "Табиий фан"и жорий эти-лиши билан амалдаги физика таълими узвий-лигига узлуксизлиги сох,асида амалга ошири-лиши лозим булган х,олатларга асосий эътибор каратилди.

Шунинг учун маколада ушбу сох,ада амалга оширилиши лозим булган мукобилчиликни таъминлайдиган укув дастур, дарслик ва укув методик мажмуалар кандай ишлаб чикиш лозимлиги х,акида маколада муаллифнинг уз мустакил таклифлари эътиборингизга х,авола килинади.

Асосий цисм.

Бир катор тадкикотчиларнинг1 фикрла-рига кура, умумий урта таълим мактаблари боскичи физика таълимида амалга оширилган ислох,отларда таълимнинг одатдаги максадларини эътиборга олган х,олда, кела-жакда кадрлар тайёрлаш фаолиятида, барча таълим тизимларига х,амда умуман жамиятга хос булган жадалаштиришларда ифодаланади.

Ушбу боскичда физикани тах,лил килиш ва укитиш учун фойдаланган тасаввурларни

1 Кондратьев А.С., Филиппов М.Э. Физические задачи и математическое моделирование реальных процессов. - СПб., 2001.

Модернизация общего образования. Вариативный личностно направленный учебный план школы / Под ред. В.В. Лаптева, А.П. Тряпицыной. - СПб., 2002.

Разумовский В.Г., Дик Ю.И. Качество знаний основ естественных наук: иллюзии и реальность // Открытая школа. 2001. № 6.

Шахмаев Н.М., Шодиев Д.Ш., Шодиев У.Д. Программа по физике для 7-9 классов основной школы. // Программы общеобразовательных учреждений. Физика. Астрономия. - М.: Дрофа, 2001. С. 69-78 .

Дик Ю.И., Шахмаев Н.М., Шодиев Д.Ш., Шодиев У.Д. экспериментальная программа по физике для 10-11 классов основной школы. // Программы общеобразовательных учреждений. Физика. Астрономия. - М.: Дрофа, 2000.

шаклланишининг психологик жих,атлари, ког-нитив аклий фаолият усуллари, укувчиларнинг аклий узига хос хусусиятларини аниклаш ва урганишда Л.С.Выготский, М.Г.Давлетшин, С.Л.Рубинштейн, Н.Ф.Талызина, Э^озиев ва F.Б.Шоумаровлар томонидан олиб борилган илмий тадкикотлар натижаларига асосланади.

Маколада мах,аллий ва Хамдустлик мамла-катлари методистларнинг ушбу сох,ада амалга оширган тадкикот ишларининг натижаларига таянилди, масалан:

- А.В.Перышкин, Н.А.Родина, С.В.Громовлар томонидан умумий урта таълим мактаблари физика курсини икки боскичда укитилиши эътиборга олинди.

- Н.М.Шахмаев, Д.Ш.Шодиев, У.Д.Шодиевлар тадкикот ишларида умумий урта таълим мактаблари физика курсини чизикли таркибий тузилиши х,акида амалга оширилган ишларидан тегишли хулосалар чикарилди.

- А.И.Бугаев, Г.М.Голин, М.Жураев, С.Каменецкий, М.Мамадазимов, В.В.Мултановский, Б.М.Мирзах,медов ва бошкалар томонидан фундаментал физик назариялар таркибини умумлаштирган прин-ципига баFишланган илмий тадкикот ишлари тах,лил килинди.

Тадцицот объекти - узлуксиз таълимнинг амалдаги умумий урта таълим мактаблари боскичида "Табиий фан"и жорий эти-лиши муносабати билан амалдаги физика таълими таркибий тузилиши ва унинг маз-мунининг мукобили яратиши х,акида шах-сий фикр мулох,азалар билдирилди. Маколада таълимнинг амалдаги умумий урта таълим мактабларида урганиладиган физика таълими модели физика курсини уч боскичли урганишни назарда тутади: 1 синфдан 5 синф-гача (биринчи боскич) - физика таълими мате-риалларнинг айрим кушимчалари, таркибий кисмларидан бири сифатида, "Атроф-даги олам" ва "Табиатшунослик" интеграл курслари таркибига киритилган; 6 синфдан 9 синфгача (иккинчи боскич) - физика фани-нинг асосларини урганишни бошлаш; 10 синфдан 11 синфгача (учинчи боскич) - физика-нинг тизимли курси урганилган. Бирок, мам-лакатимизда мустакилликнинг илк йилларида ун икки йиллик таълим тизимини жорий эти-лиши билан узлуксиз таълимнинг умумий урта

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

таълим мактаблари туккиз йиллик ва уч йил-лик академик лицей ва касб хунар коллежлари боскичи жорий килинган. Уша даврда узлук-сиз таълимнинг умумий урта таълим мактаблари, академик лицей ва касб хунар коллежлари боскичида физика куйидаги тартибда урганилган.

Узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим мактаблари 6 ва 9 синфлари боскичида физика таянч даражасида куйидаги укув дастур1 буйича:

6 синфда: модда тузилиши хакидаги даст-лабки тасаввурлар, механик ходисалар хакида дастлабки маълумотлар, оддий механизмлар, жисмларнинг мувозанат шартлари, иссиклик, ёруFлик ва товуш ходисалари.

7 синфда: механика ва кинематика асос-лари, туFри чизикли харакат, текис айланма харакат, динамика асослари, жисмнинг бир нечта куч таьсири остидаги харакати, сакланиш конунлари.

8 синфда: электр заряди, электр майдон, электр токи, электр токининг иши ва куввати, турли мухитларда электр токи, магнит майдон, электромагнит ходисалар.

9 синфда: молекуляр кинетик назари-яси асослари, ички энергия ва термодинамика асослари, иссиклик двигателлари, суюкликлардаги сирт ходисалар, каттик жисмларнинг механик хоссалари, модда агрегат холатларининг узгариши, оптика, атом физи-каси асослари, коинот хакидаги тасаввурлар, оламнинг физик манзараси, физика техника тараккиёти каби булим ва боблар буйича укувчилар физикадан юкоридаги кетма кет-ликда тугалланган билимларга эга булишган.

Узлуксиз таълимнинг навбатдаги академик лицей ва касб хунар коллежлари боскичида эса (3 боскич) - физика таълими "Механика", "Молекуляр физика ва термодинамика асослари", "Электродинамика", "Квант физикаси элементлари" каби булимлари кетма кетлигида ушбу укув дастур2 асосида физиканинг тизимли курси урганилган. Бирок 2017 йилдан бошлаб

1 Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги "Умумий урта таълим ва урта мах-сус, касб хунар таълимининг давлат таълим стандарт-ларини тасдиклаш туFрисида"ги 187-сонли карори. "Физика фани 6-9 синфлар укув дастури". 21-65 бетлар.

2 О^Ье^^п respublikasi Ха^ ta'limi vazirligi, Respublika ta'lim markazi. Fizika va astronomiya fanlaridan o'quv

dasturi (10-11sinf). - Toshkent, 2017. 31 б

мамлакатимизда яна ун бир йиллик жорий эти-лиши билан юкоридаги узлуксиз таълим муас-сасаларида физикани урганиш кетма кетлигини кайта куриб чикилиб уни умумий урта таълим мактабларининг 10 ва 11 синфларида куйидаги укув дастур3 буйича урганиш тавсия этилган:

10 синф: Механика булимининг кинематика, динамика, механикада сакланиш конунлари, статика ва гидродинамика ва механик тебра-нишлар ва тулкинлар, термодинамика асослари, Электродинамика; Ушбу дастур кетма кетлигига эътибор киладиган булсак, ушбу син-фида физиканинг "Молекуляр физика" булими урганилмаслиги тушунарсиз хол хисобланади.

11 синф: Электродимика булимининг давоми, электромагнит тулкинлар ва тулкин оптикаси, квант физикаси, атом ва ядро физикаси каби физика таълими булимлари урганилади.

Яъни, мамлакатимизда ун бир йиллик умумий таълимнинг жорий этилиши муносабати билан амалиётга педагогик тажриба синов-дан утказилмаган умумий урта таълимнинг 10 ва 11 синфлари учун мураккаб физика укув дастури ва дарсликлари яъни, физикани чукур урганадиган синфларга жорий этиш мумкин булган укув дастур ва дарсликлар оммавий мактабларга жорий килинди.

Бундай шошма-шошарликнинг асосий сабаби Халк таълим вазирлиги кошидаги Республика таълим маркази (РТМ)нинг укув дастур ва дарсликларни яратишдаги илмий салохиятга эга эмаслиги хам булиши мумкин. Мамлакатимиз микёсидаги бундай нуфузли ишлар аввалги Халк таълими вазирлиги кошидаги илмий салохиятга эга Педагогика илмий тадкикот институти булимлари томо-нидан амалга оширилиши максадга мувофик булган буларди.

Нима сабабдан узлуксиз таълимнинг юкоридаги боскичларида физикани урганишда бундай тушунарсиз ахвол содир булди?

Чунки амалиётга жорий этиладиган узлуксиз таълимнинг академик лицей ва касб хунар коллежлари боскичида амалдаги умумий урта таълимнинг 10 ва 11 синфларида урганилиши лозим булган укув материал урганилмасдан, балки уша даврда физикани умумий урта таъ-

3 О^Ье^^п respublikasi Ха^ ta'limi vazirligi, Respublika ta'lim markazi. Fizika va astronomiya fanlaridan o'quv dasturi (10-1 ^п^. - Toshkent, 2017. 31 б

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

лим мaктaблapидa туккизинчи cинфидa физи-кaнинг тyгaллaнгaн кypcи ypгaнилгaн дeгaн тacaввypгa эгa бyлгaн тaълим иcлox1oтчилapи 6y дaвpдa aкaдeмик лицeй вa кacб ^ap шл-лeжлapидa yшa дaвpдa aмaлдa бyлгaн ун биp йиллик мaжбypий тaълимдaн кeйинги тaълим дaвoм эттиpyвчи бocкичи бyлгaн тexникyмлap физикa тaълими дacтypи aмaлгa жopий этил-гaни ca6a6 бyлгaн.

Нaтижaдa, yлap ун биp йиллик мaжбypий тaълимнинг 1O вa 11 cинфлapи дapcликлapи бyйичa ypгaнилиши лoзим бул^н укув мaтe-pиaллapи x1aвoдa ^либ уни yзлaштиpиш учун кeлгycидa физи^ тaълими дaвoм эттиpиш иcтaгидa бул^н Укyвчилap кУшимчa paвишдa peпeтитop вa укув мapкaзлapигa кaтнaй бoш-лaшигa мaжбyp булишди. Укyвчилap физи-^a^ кУшимчa дapcлapгa кaтнaши (уму-мaн бу epдa бapчa биoлoгия, гeoмeтpия, кимё вa мaтeмaтикa) нaтижacидa Укyвчилapнинг x1aддaн тaшкapи тoликиши, кeйин э^ - уму-мий ypтa тaълим мaктaблapидaн чикиш вa п^-xoлoгик "толикиш"ни кeлиб чикиши x1oлaтлapи кyзaтилди. Аммo энди ушбу x1oлaтни изига кaйтapиб узвийлик вa yлyкcизликни тyFpи тaн-лaшгa имкoнияти кoлмaгaнлиги caбaб булди.

Анa шу дaвpдa узлу^из тaълимнинг aмaл-дaги умумий ypтa тaълим мaктaблapи бocкичи 6-9 cинфлapидa физикa тaълими укув дacтy-pининг кaмчилиги шyндaн ибopaтки ушбу дacтypдa физикa укув фaни Xaмдycтлик дaвлaт-лapи умумий тaълим мaктaблapидa 7 cинфдaн бoшлaниб ypгaнилaдигaн физикa тaълими биз-нинг мaмлaкaтимиздa уни ypгaниш б cинфдaн бoшлaниб, aмaлдaги дacтypдa гeoмeтpия, кимё вa мaтeмaтикa ^би фaнлapдaн фaнлapapo Узapo aлoкaдopлик эътибopгa oлинмaгaнлиги булиб x1иcoблaнaди. Ушбу x1oлaт юкopидaги тaълим мyaccacaлapидa мaмлaкaтимиздa ун биp йиллик тaълимгa ^йтиш дaвpигa ^ap aмaл килинди.

Узлyкcиз тaълимнинг умумий ypтa тaълим мaктaблapидa ^биий фaн"и жopий этилиши мyнocaбaти билaн aмaлдa жopий килингaн 1O вa 11 cинфлapдaги кaби зapyp тaжpибa cинoвдaн yткaзилмaгaн укув дacтyp вa дapc-ликлapни aмaлиётгa жopий килиниш кaби x1oлaт нaтижacидa Укyвчилap физи^ни чyкyp yзлaштиpaдигaн cинфлap учун мyлжaллaнгaн укув дacтyp вa дapcликлap билaн ишлaши

x1oлaтлapи aмaлиётдa иш фaoлиятимдa кyзa-тилди.

Янa ушбу мacaлa бyйичa энг мух,им x1oлaт ^биий фaн"и жopий этилиши мyнocaбaти билaн aмaлдaги yзлyкcиз тaълимнинг умумий Уpтa тaълим мaктaблapи бocкичининг б ^н-фидa физикa тaълимини ypгaнилмacлиги эъти-6op^ oлинaдигaн бyлca унинг ушбу бocкичдa физикaдaн мaълyм тapтибдaги тyгaллaнгaн ^p^ ypгaнилиши уз кучини йyкoтaди. Нaти-жaдa, биpинчидaн, aмaлдaги физикa тaъли-мининг б cинфидa ypгaнилaдигaн мoддa тузи-лиши x1aкидa бoшлaнFич мaълyмoтлap, бoбини yзлaштиpишдaги кимё кypcининг 7 cинфдa Уpгaнилиши мyнocaбaти билaн б cинфдa юкopидaги бoбни ypгaнишдa yчpaйдигaн вoдopoд, киcлopoд, yглepoд кaби кимёвий тyшyнчaлapни мaънo вa мaзмyни ypгaнишдa фaнлapapo yзapo бoFлaниш эътибopгa oли-нaди x1aмдa Укyвчилap ушбу укув мaвзyлapини тyшyнмaгaн x1oлдa yзлaштиpиш ^би x^a^ap уз eчимини тoпaди.

Иккинчидaн, умумий ypтa тaълим мaктaблa-pидa физикaни 7 cинфдaн бoшлaб ypгaнилиши билaн aмaлдaги 7 cинфдa ypгaнилaдигaн тeкиc тeзлaнyвчaн x.apa^^a тeзлaниш, "Айлaнмa x.apa^ кинeмaтикacи" вa "Бутун oлaм rop™-шиш кoнyни", ёки 8 cинфдa бepилгaн "Kyлoн Koнyни", "Элeктpик кapшилик" мaвзyлapигa дoиp мacaлaлapни eчишдa, Укyвчилapинг a^a-pияти мacaлaни муа^кил paвишдa eчa oлмac-лиги x1oзиpги кyндa Pecпyбликaмиздaги x,ap биp физи^ фaни Укитyвчиcи учун cиp эмac. Юкopидaги укув фaнини жopий этилиши мyнo-caбaти билaн юкopидa эcлaтиб yтилгaн ^м-чиликлap эътибopгa oлингaн x1oлдa яpaти-лaдигaн (aммo биздa ^ч кaчoн мyкoбил дacтyp вa дapcлик яpaтилиши имкoнияти бyлмacлигигa ишoнчимиз кoмил бyлcaдa) мyкoбил укув дacтypи вa дapcликлapидa уз eчимини топиши мумкин дeб yйлaймиз.

Нaтижaдa, aмaлдaги умумий ypтa тaълим мaктaблapи б-9 cинфлapидa физикaни ту^л-лaнгaн i<yp^ ypгaнилиши кepaк дeгaн тушун-чaдaн вoз кeчилaди. Узлyкcиз тaълимнинг умумий ypтa тaълим мaктaблapи бocкичи физикa тaълими тapкибий тузилиши вa мaзмyни aco-cидa кyйидaги му^бил укув дacтyp вa дapc-ликлap Укyвчилapнинг шaxcий yзигa xoc xycy-cиятлapини эътибopгa oлгaн x1oлдa яpaтиш мaкcaдгa мyвoфик булиши мумкин. Ушбу

ЗAMOНABИЙ TAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOBAНИЕ 2O21, 1 (98)

мукобил таркибий тузилиш куйидаги кетма кетликда амалга оширилиши лозим:

7 синфда: механик, товуш, иссиклик ходисалари, модда тузилиши хакида бошланFич тасаввурлар, электр, ёруFлик ходисалари хакида бошланFич маълумот-лар берилиши максадга мувофик. Ана шунда-гина амалдаги узлуксиз таълимнинг 7 синфи укувчилари учун тушунарсиз ва мураккаб хисобланган физиканинг "Механика" булими фанлараро узаро боFликликка амал килинган хамда такомиллаштириш ва оптималлаштириш даврида йул куйилган камчиликлар эътиборга олинган булади.

8 синфда: электр заряд ва электр майдон, узгармас электр токи конунлари, электр энер-гиясини бир турдан иккинчи турга айланиши, магнит ходисалари, электромагнит индукция ходисаси, яримутказгичлар хакида дастлабки маълумотлар.

9 синфда: физиканинг "Механика" ва "Молекуляр физика ва термодинамика асос-лари" булимларининг урганилиши билан амалдаги 9 синф физика таълими укув дастури буйича урганилган молекуляр кинетик наза-рияси асослари, ички энергия ва термодинамика асослари, иссиклик двигателлари, суюкликлардаги сирт ходисалар, каттик жисм-ларнинг механик хоссалари, модда агрегат холатларининг узгариши, оптика, атом физи-каси асослари, коинот хакидаги тасаввурлар, оламнинг физик манзараси, физика техника тараккиёти каби булим ва боблар кетма-кетлигида укувчилар физикадан юкоридаги кетма-кетликда тугалланган билимларга эга булиш хакидаги салбий холатлари тузатилган булади.

10 синфда: "Электродинамика" булими;

11 синфда: "Электродинамика булими давоми хамда "Квант физикаси элементлари" булимлари кетма кетлигида урганилиши ушбу сохада амалга ошириладиган такомиллаштириш ва оптималлаштириш сохасида амалга ошириладиган илмий тадкикот ишларининг самарали натижаси булиши мумкин.

Энди ушбу масалага мукаммалрок ёнда-шиш максадида Хамдустлик давлатлари жум-ладан, Беларусь, K1озоFистон ва Россия давлатлари умумий урта таълим мактаблари "Физика" укув дастурларини кискача тахлили натижали-гига эътиборни каратайлик.

7 синфда физикани урганиш молекуляр кинетик назариянинг элементлари "Модда тузилиши хакида бошланFич маълумот-лар" бобини урганишдан бошланган. Умумий урта таълим мактаблари физика таълими айнан ушбу мавзуни урганишдан бошланиши куйидаги сабабларга боFлик: ушбу боскич физика таълимида назариянинг урнини оши-риш зарурияти; физика таълимининг дастлабки боскичларидан бошлаб, физика таъли-мини нафакат далиллар ва конунлар хакидаги билимлар ташкил килади, балки баъзи бир ходисалар ва конунларни тушунтириб бера оладиган ва келажакда уларни айтиб бера оладиган билимлар эгаллаш имкониятига эга буладилар;

7 синфда молекуляр физикани урганишда эгалланган билимлардан, келгусидада ушбу синфда урганиладиган гидро - ва аэростатика бобини ва 8 синфда иссиклик ходисалари булимини урганишда фойдаланилган. 7 синфда физика укув фанини урганишнинг иккинчи боби "Харакат ва узаро таъсир" деб атал-ган булиб, бунда укувчилар харакат турлари, жисмларнинг узаро таъсири бобини урганиш билан механикада куч тушунчаси билан тани-шадилар. Механик харакатни урганишда унинг тавсифлашни табиий усули кулланилади, укувчиларга коида сифатида тезлик ва куч -аник йуналишга эга вектор катталиклар экан-лиги хакида гапирилади.

Умумий урта таълимнинг ушбу боскичи физика таълимида тезланиш тушунчасини урганиш мажбурий булмасада уни текис тезла-нувчан харакат ва харакат тенгламаси тушунчаси сифатида киритилиши мумкин. Аммо ушбу синфда айнан тезланиш тушунчаси билан боFл и к масалаларни ечиш укувчиларда айрим математикадан зарур мавзуларнинг урганилмаганлигини эътиборга олган холда ушбу мавзуга оид масалалар берилмаганлиги максадга мувофик. Худди шунингдек юкорида билдирилган фикр ва мулохазалар Ньютон конунларига хам тегишлидир. Уларинг тизимда ва аник формула куринишида урганилиши назарга тутилмаган, аммо айрим физика таълими укув дастурларида ушбу муаммо мухокама килинган.

8 синфда иссиклик ходисалари модда агрегат холатларининг узгариши, шунингдек электр (жисмларнинг электрланиши ва узгармас ток)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

ва электромагнит х,одисаларнинг (токнинг магнит майдони) узида олган иссиклик хрдисалари урганилган. Шунинг билан 8 синф физика курси "ЁруFлик х,одисалари" боби билан якун-ланиб бунда укувчилар физиканинг геометрик оптика деб аталадиган булими билан таништи-рилган.

9 синфда физика таълимининг урганилиши механика билан бошланиб, уз таркибида фун-даментал физик назария сифатида такдим килинган кинематика, динамика, сакланиш конунлари х,амда механик тебранишлар ва тулкинлар бобларни урганишдан бошлан-ган.

Бу ерда классик механика асосларини урганиш: унинг эмпирик асослари, мод-деллари, х,аракат тенгламалари, назария-нинг ядроси постулатлар ва тамойиллар куринишида, Ньютон конунлари, бутун олам тортишиш, импульс ва энергиянинг сакланиш конунлари кетма-кетлигида; механиканинг туFридан-туFри, тескари ва бир катор ама-лий масалалари назариянинг натижалари куринишида такдим этилган.

10 синфда физикани урганиш "Молеку-ляр физика ва термодинамика асослари" х,амда "Электродинамика" булимларини урганиш билан бошланган. 11 синфда укувчилар 10 синфда урганилган "Электродинамика" булимининг давоми электромагнит индукция конунини, электромагнит майдон ва электромагнит тебранишлар ва тулкинлар х,амда уларнинг хусусиятлари худди шунинг-дек ёруFликнинг тулкин хусусиятлари х,акида системали билимлар берилган. Физика таъ-лими атом ва атом ядроси физикаси, радиоак-тивлик ва радиоактив узгаришлар, атом энер-гиясини урганиш билан якунланади.

Хулоса ва таклифлар.

1. Физика таълими экспериментал база-сини тубдан янгилаш ва умумий урта таъ-лим мактабларини давр талабларига мувофик равишдаги замонавий педагогик адабиётлар билан таъминлаш зарур.

2. Муаллиф мамлакатимизда 12 йил-лик таълимга асоссиз тез утишдан яна асосиз ун бир йиллик таълимга утишда йул куйилган камчиликлардан жиддий ташвишда эканини билдиради. Бундай утишнинг зарур педагогик тажриба синовдан утказилиши ва унинг натижаларини илмий ва педагогик жамоат-

чилик кенг иштирокида чукур ва х,ар томон-лама мух,окама килиниши лозим эканлигини яна бир бор эслатиб утади. Хамда 2021/2022 укув йилидан бошлаб мамлакатимиз умумий урта таълим мактаблари 1- 6 синфларида жорий килинадиган "Табиий фан" ни х,ам ама-лиётга зарур педагогик тажриба синовдан утказилмасдан амалиётга жорий килиниши х,акидаги Халк таълим вазирлиги ташаббуси тубдан уйлаб тегишли хулоса чикарилиши зарурияти намоён булмокда. Чунки Халк таълими вазирлигининг турли амалдорлари томо-нидан бундай шошма шошарликда амалиётда жорий килинган х,олатлардан амалдор мансаб-дан кетганидан кейинги умумий урта таълим мактаблари укувчилари кандай х,олатларни бошидан кечиришини эсдан чикармаслик зарур.

3. Халк таълим вазирлигига барча дара-жадаги укув дастурларида очик таълимнинг улушини ошириш, барча умумий урта таълим мактабларнинг глобал Интернетга улани-шини таъминланиши мамлакат ах,олисининг билим даражасини оширишда ва жуда мух,им а^амиятга эга эканлигини таъкидлаб утилади.

4. Физика таълимига: умумий урта таълим мактаблари - педагогика институтлари -университетларнинг интеграциясига алох,ида эътибор бериш зарур. Турли даражадаги таълим стандартлари ва дастурларини биргаликда мух,окама килиниши тавсия этилади.

5. Физика таълимининг устувор вазифаси мукаммал ва пухта чукур фан билимларига эга булиш ва мустакил ишлаш куникмасини шакллантиришдир. Физика, информатика ва иктисодиёт фанлари билимларини бирлаш-тирган ва янги технологияларни ишлаб чикиш ва замонавий технологияларни жорий этиш жараёнини бошкариш имкониятига эга булган янги мутахассислар - технология менежерла-рини тарбиялаш керак. Бундай мутахассислар жамиятнинг технологик элитасини шаклланти-ришлари мумкин.

6. Амалиётга "Табиий фан"ини жорий этилиши муносабати билан амалдаги физика таълими укув дастури ва дарсликлари мукобиллари яратилиши ва улар учун очик танлов утказиш ва уларни оммавий нашрларда нашр этиш максадга мувофик.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

с 54 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ N у

Адабиётлар руйхати:

1. Кондратьев А.С., Филиппов М.Э. Физические задачи и математическое моделирование реальных процессов. - СПб., 2001.

2. Модернизация общего образования. Вариативный личностно направленный учебный план школы / Под ред. В.В. Лаптева, А.П. Тряпицыной. - СПб., 2002.

3. Разумовский В.Г., Дик Ю.И. Качество знаний основ естественных наук: иллюзии и реальность // Открытая школа. 2001. № 6.

4. Шахмаев Н.М., Шодиев Д.Ш., Шодиев У.Д. Программа по физике для 7-9 классов основной школы. // Программы общеобразовательных учреждений. Физика. Астрономия. - М.: Дрофа, 2001. С. 69-78 .

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Дик Ю.И., Шахмаев Н.М., Шодиев Д.Ш., Шодиев У.Д. экспериментальная программа по физике для 10-11 классов основной школы. // Программы общеобразовательных учреждений. Физика. Астрономия. - М.: Дрофа, 2000.

6. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги "Уму-мий урта таълим ва урта махсус, касб хунар таълимининг давлат таълим стандарт-ларини тасдик,лаш туFрисида"ги 187 сонли карори, "Физика фани 6-9 синфларукув дастури. 21-65 бетлар.

7. О^Ье^1:оп respublikasi Ха^ 1а'1^ vazirligi, Respublika 1а'Пт markazi. Fizika va astronomiya fanlaridan o'quv das1uri (10-11sinf). - Toshken1, 2017. 31 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.