CC BY
33УДК 342.537.1
ПАРЛАМЕНТТЩ ЗАЦ ШЬ^АРУ ФУНКЦИЯСЫ: НЫСАНАЛЫ Ц¥ЗЫРЕТТ1Л1Г1НЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Лейла Тельманкызы Жан^закова
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты, конституциялыц, эюмшшк зацнама жэне мемлекеттж басцару 6ел1м1н1ц бас гылыми цызметкер1, «Туран» университетШц цуцыц F.ЗИ директорыныц орынбасары, зац гылымдарыныц докторы, профессор Казацстан Республикасы, Алматы ц. e-mail: zhanleila@mail.ru
Багдат ^абылкадыр^лы Н^ргазинов
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институтыныц конституциялыц, эюмшшк зацнама жэне мемлекеттж басцару белiмiнiц басшысы, зац гылымдарыныц кандидаты, Казацстан Республикасы, Нур-Султан ц. e-mail: nurgazinov@list.ru
Элипаша Агахан^лы ^араев
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты, конституциялыц, эюмшшк зацнама жэне мемлекеттж басцару белмшц бас гылыми цызметкерi, зац гылымдарыныц кандидаты, Казацстан Республикасы, Алматы ц. e-mail: ali_agahan@mail.ru
TYÜm свздер: Конституция, Президент, Парламент, Сенат, Мэжшс, депутаттар, Yкiмет, Конституциялыц Кецес, мемлекеттж басцару, Парламентаризм.
Аннотация. 1995 жылгы Казацстан Конституциясы утымды парламентаризм тужы-рымдамасын жариялады, оган сэйкес Парламент зац шыгару саласында цатац белгшенген цузыретке ие. Оныц шектерг Конституцияныц 61-бабыныц 3-тармагында аталган цызмет салаларыныц т\збес\мен жазылган. Парламент зац шыгару екшеттжтерШц кепшшгт дер-бес ЖYзеге асырады, алайда олардыц кейбiреулерi Президентпен бiрлесiп ¡ске асырады (мы-салы, Конституцияга езгерютер мен толыцтырулар енгiзу).
Конституциялыц нормага сэйкес Парламент тиiст¡ салалардагы аса мацызды цогамдыц цатынастарды реттейтш негiз цалаушы цагидаттар мен нормаларды белгшейтт зацдар шыгаруга цуцылы, ал езге де цатынастар Президент пен Yкiметт¡ц зацга тэуелдi актiлерiмен реттелед¡.
Конституцияныц 61-бабы 3-тармагыныц талдауынан, онда жогары екiлдi органга езшц зац шыгару цузыретт кецейтуге мумктдж беретт тжелей немесе сштеме нормалары жоц деген цорытынды жасауга болады. Осы бапта белгшенген мэселелердщ тiзбесi толыц болып табылады жэне кецейтшген тустдфуге жатпайды.
Сонымен бiрге, мацалада Парламенттщ зац шыгару функцияларын юке асыру мэселелер¡ «аса мацызды цогамдыц цатынастар» деген тужырымдаманыц еюуштылыгы салдарынан цосымша ресми тYсiндiрудi цажет ететтдт, онда Парламенттщ аса мацызды цогамдыц цатынастарды реттейтш, негiзге алынатын цагидаттар мен нормаларды белгшейтт зацдарды шыгаруга цуцылылыгы жен¡ндегi мэселелер санамаланганына талдау жасалды. Алайда, зацнамалыц практика керсеткендей, бул тiзбе «аса мацызды цогамдыц цатынастар» саласына жататын зацнамалыц реттеудщ езге де салаларын цамтымайды. Парламенттщ зацнамалыцреттеу саласына жататын цогамдыц цатынастар тiзбесiнiц шецберт кецейту немесе мундай тiзбенi мYлдем орнатпау керекттне тужырым жасалды.
Конституцияныц 61-бабы 3-тармагында санамаланган цатынастардан басца, аса мацызды цогамдыц цатынастарга улттыц цаутЫздж пен оныц цурамдас белжтерШц мYдделерiн, сыртцы саясатты, халыцаралыц саланы цозгайтын цатынастарды, ал кепултты фактор-ды ескере отырып, улттыц, конфессиялыц жэне езге де цатынастарды да жатцызу жэне зацдар «аса мацызды» цогамдыц цатынастарды реттейттджтен экономикалыц, саяси, эле-уметтж мэдени жэне басца да цатынастарды зацнамалыц реттеу цажеттшгт аныцтау жэне дурыс багалау цажетт туралы усыныстар бер¡лд¡.
Конституциялыц жэне этмшшк цщыц\\ \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\
ЗАКОНОДАТЕЛЬНАЯ ФУНКЦИЯ ПАРЛАМЕНТА: НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРЕДМЕТНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ
Жанузакова Лейла Тельмановна
Главный научный сотрудник отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, заместитель директора НИИ права университета «Туран», доктор юридических наук, профессор Республика Казахстан, г. Алматы; e-mail: zhanleila@mail.ru
Нургазинов Багдат Кабылкадырович
Руководитель отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, кандидат юридических наук, Республика Казахстан, г. Нур-Султан; e-mail: nurgazinov@list.ru
Караев Алипаша Агаханович
Главный научный сотрудник отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, кандидат юридических наук, Республика Казахстан, г. Алматы e-mail: ali_agahan@mail.ru
Ключевые слова: Президент, Парламент, Сенат, Мажилис, депутаты, Правительство, Конституционный Совет, государственное управление, парламентаризм.
Аннотация. Конституция Казахстана 1995 года провозгласила концепцию рационального парламентаризма, в соответствии с которой Парламент наделен строго определенной компетенцией в области законотворчества. Его пределы очерчены перечнем сфер деятельности, перечисленных пунктом 3 статьи 61 Конституции. Большинство законодательных полномочий Парламент осуществляет самостоятельно, однако отдельные из них реализует совместно с Президентом (например, внесение изменений и дополнений в Конституцию).
Согласно конституционной норме Парламент вправе издавать законы, устанавливающие основополагающие принципы и нормы, регулирующие важнейшие общественные отношения в соответствующих сферах, а иные отношения регулируются подзаконными актами Президента и Правительства.
Из анализа пункта 3 статьи 61 Конституции можно сделать вывод о том, что он не содержит прямых или отсылочных норм, позволяющих высшему представительному органу расширять свою законодательную компетенцию. Перечень вопросов, установленных в данной статье, является исчерпывающим и не подлежит расширенному толкованию.
В статье проанализированы вопросы реализации законотворческих функций Парламента, которые требуют дополнительного официального толкования, в частности, такой термин как «важнейшие общественные отношения». Как показывает законодательная практика, данный перечень не охватывает иные сферы законодательного регулирования, относящиеся к сфере «особо важных общественных отношений». Авторы приходят к выводу о целесообразности обсуждения вопросов, касающихся расширения перечня общественных отношений, относящихся к сфере законодательного регулирования.
В этой связи внесены рекомендации о необходимости установления и достоверной оценки законодательного регулирования экономических, политических, социально-культурных и других отношений, поскольку законодательство регулирует «важнейшие» общественные отношения, затрагивающие интересы национальной безопасности и её составляющих, внешнюю политику, международную сферу отношений, а, с учетом многонационального фактора, - национальных, конфессиональных и иных отношений.
LEGISLATIVE FUNCTION OF THE PARLIAMENT: SOME OF THE ISSUES OF SUBSTANTIVE COMPETENCE
Zhanuzakova Leila Telmanovna
Chief researcher of the Department of constitutional, administrative legislation and public administration of the Institute legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, Deputy Director of the research Institute of law of the University «Turan», doctor of law, professor the Republic of Kazakhstan, Almaty, Kazakhstan; e-mail:
; ; ; ; : : : : : : : : : : : : : : : : : : : КоНСТШЩЦиОННОв U административное Право
Nurgazinov Bagdad Kabylkadyrovich
Head of the Department of constitutional, administrative legislation and public administration of the Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, candidate of law, the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, e-mail: nurgazinov@list.ru
Karaev Alipasha Agakhanovich
Chief researcher of the Department of constitutional, administrative legislation and public administration of the Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, candidate of law, the Republic of Kazakhstan, Almaty, e-mail: ali_agahan@mail.ru
Keywords: President, Parliament, Senate, Majilis, deputies, government, constitutional Council, public administration, Parliamentarism.
Abstract. In Kazakhstan, with the adoption of the Constitution of the Republic of Kazakhstan of August 30, 1995, there was a transition to the concept ofrational parliamentarism, according to which the Parliament is endowed with strictly defined competence in the field of legislative activity. This practice has found its constitutional design in Section 4 «Parliament», as well as in the Constitutional Law of the Republic of Kazakhstan «On Parliament and the Status of its Deputies» dated October 16, 1995 № 2529.
In accordance with the legislation, the legislative competence of the Parliament is its authority in strictly defined areas of activity listed in paragraph 3 of Article 61 of the Constitution. According to the Constitution, the implementation of the legislative function is ensured in the framework of the adoption of the law «On amendments and additions to the Constitution, the adoption of constitutional and other laws, or the latest amendments».
In accordance with paragraph 3 of article 61 of the Constitution the Parliament may make laws setting out the basic principles and rules regulating the most important public relations, specified in the paragraph above, and other relations shall be regulated by legislative acts, i.e. acts of the President and the government. Legislative regulation is a major function of the Legislative point of power, process and target potential influence of Parliament on the most important spheres ofpublic relations in order to streamline and normative character.
1995 жылгы 30 тамызда Казакстан Респу- касыньщ Конституциясына езгерютер мен
бликасы Конституциясыныц кабылдануымен толыктырулар енпзетш зац, конституциялык
Казакстанда ртымды парламентаризм т^жы- зац, кодекс, шогырландырылган зац, зац, Ка-
рымдамасына кешу басталды, осыган сэй- закстан Республикасы Парламентшщ каулы-
кес Парламент зацнамалык кызмет саласын- сы, Казакстан Республикасыныц Парламент
да белгш бiр катац к^зыретке ие болды. Б^л Сенатыныц жэне Мэжшсшщ каулысы екен-
практика «Парламент» деп аталатын 4-тарау- дтн тYсiнген жен2.
да, сондай-ак «Парламент жэне оныц депутат- Осыган байланысты зацнамалык ак-
тарыныц мэртебес туралы» 1995 жылгы 16 тшердщ кепшшпн Парламент езшщ зацна-
казандагы № 2529 Казакстан Республикасы- малык к¥зырет1 шецбершде дербес юке асыра-
ныц Конституциялык зацында езiнiц консти- ды, алайда жекелеген зацнамалык екшетлгш
туциялык ресiмделу кершюш тапты. Президентпен б1рлесш юке асырады. Айталык,
Зацнамага сэйкес Парламенттiц зацнама- мысалы, Казакстан Республикасы Конституци-
лык т^жырымдамасы - б^л Конституцияныц ясы 53-бабыныц 1-тармагына сэйкес Казакстан
61-бабы 3-тармагында1 санамалап керсетiл- Республикасы Президентшщ ^сынысымен
ген белгiлi бiр катац кызмет саласындагы Парламент б1рлескен отырысында Конститу-
оныц екiлеттiгi. Конституцияга сэйкес зацна- цияга езгерютер мен толыктырулар енпзедь малык функцияны iске асыру «Конституцияга Конституцияныц 61-бабыныц 3-тармагы-
езгерютер мен толыктырулар енгiзу, консти- на сэйкес Парламент жогарыда керсетiлген
туциялык жэне езге де зацдарды кабылдау не тармакта кезделген аса мацызды когамдык ка-
соцгы тYзетулердi енпзу шецберiнде камта- тынастарды реттейтiн, непзге алынатын каги-
масыз етiледi. даттар мен нормаларды белгiлейтiн зацдарды
«К¥кыктык актiлер туралы» 2016 жылгы шыгаруга к^кылы, ал езге катынастар зацга
6 сэуiрдегi № 480-V Казакстан Республика- тэуелдi актiлермен, ягни Президенттщ жэне
сы Зацыныц 1-бабыныц 7-тармагына сэйкес Yкiметтiц актiлерiмен реттеледi. зацнамалык акт - б^л Казакстан Республи- «К^кыктык актiлер туралы» 2016 жылгы
1 Казахстан Республикасыныц Конституциясы 1995 жылы 30 тамыздареспубликалыцреферендумда цабыл-данды// http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_
2 «Кщъщтъщ акттер туралы» Казахстан Республикасыныц Зацы 2016 жылгы 6 сэуiрдегi № 480-V КРЗ.// http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1600000480
6 сэуiрдеri № 480-V Казацстан Республикасы Зацыныц 1-тармагыньщ 5) тармацшасына сэйкес м^ндайларга зацга тэуелдi нормативтiк цуцыцтыц актiлер - зацнамалыц акт болып та-былмайтын, езге, зацнамалыц актiлердi жэне иерархиясы бойынша жогары т^рган норма-тивтiк цуцыцтыц актiлердiц непзшде жэне (немесе) оларды орындау, одан эрi iске асыру Yшiн шыгарылатын нормативтiк цуцыцтыц ак-тiлер жатады.
ЖYзеге асырылуы казацстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабы 3-тармагында санамалап керсетшген цогамдыц цатынастарды цозгамайтын функциялар зацга тэуелдi децгейде белгiленедi. Б^л зацда бекiтiлген функцияларды, iшкi ^йымдастыруды жэне мемлекеттiк органдар цызметiн, техникалыц жэне технологиялыц нормаларды цабылдауды (шыгаруды) iске асыру тетiгiн аныцтауга ца-тысты болуы мYмкiн.
Сонымен, зацнамалыц реттеу билжтщ зацнамалыц тармагыныц аса мацызды функ-циясы, ретке кел^ру жэне нормативтiк сипат беру мацсатында цогамдыц цатынастардыц аса мацызды салаларына Парламенттiц элеуеттi жэне нысаналы ыцпал ету процесi болып та-былады.
казацстан Республикасыныц Конститу-циясында белгшенген, бiрлескен отырыста iске асырылатын, сондай-ац Парламент Па-латалары арасында рет-ре^мен эуелi Парламент Мэжшсшде, одан кешн Сенатында ца-рау арцылы iске асырылатын Парламенттiц зацнамалыц ц^зыретш нацтылайтын жэне белiп керсететiн мэртебесi Конституцияныц 53 - 57-баптарында айцындалган.
казацстан Республикасы Конституциясыныц, сондай-ац «Парламент жэне оныц де-путаттарыныц мэртебесi туралы» Конституциялыц зацныц нормаларыныц мазм^нынан зацнамада Парламентке жэне оныц Палатала-рына езiнiц зацнамалыц ц^зыретш кецейтуiне мYмкiндiк беретiн тжелей немесе сштемелж нормалардыц цамтылмагандыгы кершедь
Зацдарда зацнамалыц цызмет саласына жататын езге мэселелердi ез царауына алуга цабiлеттi билiктiц жогары екiлдi органыныц толыц билiкке иелiгi туралы нормалар жоц. Мундай практика бiрцатар парламенттж ел-дерде (Улыбритания, Испания, Жапония жэне басца) цолданылады, оларда парламенттер, оныц шшде зацнамалыц реттеу саласында кец екiлеттiкке ие.
Жогарыда айтылгандардыц негiзiнде казацстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабыныц 3-тармагында белгiленген мэсе-лелердщ тiзбесi тYпкiлiктi болып табылады жэне кецейтшген тYсiнiктеме беруге жатпай-ды.
М^ндай тэсiл Конституциялыц Кецестiц «Парламент пен оныц Палаталарыныц екшет-тiктерiн белгшейтт Казацстан Республикасы Конституциясыныц 53 - 57-баптарын ресми тYсiндiру туралы» 1997 жылгы 17 цазандагы №17/2 Нормативтж цаулысында3 да цолда-нылган.
Б^л жагдайда Парламенттiц екшеттж-терiн кецейту, сондай-ац Республика зацда-рын, оныц шшде Конституциялыц зацдарды тYсiндiру бойынша функцияларды Парламентке беру мYмкiндiгi немесе мYмкiн еместь гi туралы мэселе туындауы мYмкiн. Конституциялыц Кецес езшщ шешiмiнде былай деп белгшед^ «Казацстан Республикасыныц Конституциясы Парламент екшеттжтершщ тYпкiлiктi тiзбесiн белгiлейдi жэне Парламент екшеттжтершщ келемiн эдеттеп немесе конституциялыц зацды цабылдау арцылы ез-гертудi царастырмайды. Парламенттiц екшет-тiктерiн кецейту немесе тарылту рэсiмдерi Казацстан Республикасы Конституциясыныц 91-бабыныц 1-тармагында кезделген тэртш-пен Республиканыц Непзп зацына езгерь стер, толыцтырулар немесе тYзетулер енгiзу арцылы гана мYмкiн болады».
Конституциялыц Кецестiц «Казацстан Республикасы Конституциясыныц 14-бабыныц 1 жэне 2-тармацтарын, 24-бабыныц 2-тар-магын, 77-бабыныц 3-тармагыныц 5) тармац-шасын ресми тYсiндiру туралы» 1999 жылгы 10 наурыздагы № 2/2 басца цаулысында4 Конституцияныц 61-бабыныц 3-тармагына сэйкес Парламент цалыптасцан мэн-жайларды жэне мацсатца сай жагдайды негiзге ала отырып, жаца зац нормаларын белгiлеу, оныц шшде Yнемi езгерiп т^ратын жэне серпiндi цогамдыц цатынастарды цуцыцтыц реттеу кемшшж-терiн жою ц^цыгына ие болатындыгы тYсiн-дiрiлген.
Казацстан Республикасы Конституциялыц Кецесшщ «54-бабын, 61-баптыц 3-тармагыныц 1) жэне 3) тармацшаларын, сондай-ац Казацстан Республикасы Конституциясыныц мемлекеттж басцару органдарыныц мэселе-лерi женiндегi бiрцатар басца да нормаларын ресми тYсiндiру» туралы 2008 жылгы 15 ца-
3 «Парламенттщ жэне оныц Палаталарыныц вктеттшн белгшейтт Казацстан Республикасы Конституциясыныц 53-57 баптарынресми тус1нд1ру туралы» Казацстан Республикасы Конституциялыц КецесМц 1997 жылгы 15 цазандагы N17/2 цаулысы//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/S970000017_/info
4 «Казацстан Республикасы Конституциясы 14-бабыныц 1 жэне 2-тармацтарына, 24-бабыныц 2-тармагы-на, 77-бабы 3-тармагыныц 5) тармацшасынаресми тYсiндiрме беру туралы» Казацстан Республикасы Конституциялыц КецеЫ 1999 жылгы 10 наурыз N 2/2 цаулысы//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/S990000002 /links
зандагы № 8 Нормативтж цаулысына5 сэйкес Конституциялыц Кецес мынадай тYсiндiрме берд^ ец алдымен, Конституция кiрiспесiнiц идеялары, сондай-ац Казацстан Республикасы Конституциясы цызметшщ негiзге алынатын цагидаттарын зац шыгару цызметшщ непз-ге алынатын цагидаттары деп есептеу цажет (цогамдыц кел^м жэне саяси т^рацтылыц, экономиканы 6y^ халыцтыц игiлiгi жолында дамыту; цазацстандыц патриотизм; республи-калыц референдумда немесе Парламентте да-уыс берудi цоса алганда, мемлекет емiрiндегi нег^рлым мацызды мэселелердi мемлекеттiк, демократиялыц эдiстермен шешу).
Парламенттщ зац шыгару цызметшде сондай-ац Казацстанды адам, оныц емiрi, ц^цыцтары мен бостандыцтары ц^ндылыгы болып табылатын демократиялыц, зайырлы, цуцыцтыц жэне элеуметтж мемлекет ретiнде бекiту туралы нормалар; президенттiк басцару нысанындагы б1рт^тас мемлекет туралы; халыцтыц жэне мемлекеттж егемендж цатынастар туралы; мемлекеттж билтнщ бiрлiгi жэне оны билж тармацтарына белу туралы; цолданыстагы ц^цыц туралы; мемлекеттiк ор-гандар жYЙесiн кдау цагидаттары, мемлекет-тiк органдар тYрлерi, оларды цалыптастыру тэртiбi, мемлекеттж органдардыц функция-лары, екiлеттiктерi, олар шыгаратын (цабыл-дайтын) актiлер, езара цатынастар жэне цатар багыну негiздерi де Конституцияныц негiзге алынатын ережелерi болып табылады [1].
Казацстан Республикасы Конституциялыц Кецесшщ «54-бапты, 61-баптыц 1) жэне 3) тармацшаларын, сондай-ац Казацстан Республикасы Конституциясыныц мемлекеттж басцару органдарыныц мэселелерi женiндегi бiрцатар басца да нормаларын ресми тYсiн-дiру туралы» 2008 жылгы 15 цазандагы № 8 Нормативтж цаулысын тYсiндiру туралы» 2013 жылгы 16 мамырдагы № 2 цосымша цаулысында Конституциялыц Кецес мына-ны нацтылады, Конституцияныц 61-бабы 3-тармагыныц 3) тармацшасында белгiленген «мемлекеттж органдарды ^йымдастыру жэне олардыц цызметiнiц негiздерi» деп цуцыцтыц мэртебесiнiц (басцару салаларыныц, миссия-ларыныц, негiзгi мiндеттерiнiц, функциялары мен екшеттжтершщ) мазм^нына, мемлекеттiк органдарда ц^ру, тарату, цайта ^йымдастыру жэне цызметiн ^йымдастыру тэртiбiне деген негiзгi кезцарастарды айцындайтын негiзге
алынатын цагидаттар мен нормаларды тYCiну цажет6.
Зацдарда мемлекеттiк органдардыц ^й-ымдастырылуы мен цызметiнiц непзш кдаайтын функциялары мен екiлеттiктерi, сондай-ац Конституцияныц 61-бабыныц 3-тармагында керсетшген юке асырылуы аса мацызды цогамдыц цатынастарды цозгайтын функциялары белгiленедi. Оныц шшде б^лар-дыц жеке жэне зацды т^лгалардыц цуцыцтыц субъектiлiгi мэселелерiне, цуцыцтыц шектеу сипатындагы шараларга, сондай-ац жекелеген цызмет тYрлерiн жYзеге асырудыц цуцыцтыц, бацылау-цадагалау функцияларын жэне р^ц-сат беру тэр^бш белгiлеудi цоса алганда, мемлекеттж органдардыц мемлекеттж емес ^йымдармен жэне жеке т^лгалармен езара ца-тынастарына цатысы бар.
ЖYзеге асырылуы Конституцияныц 61-ба-быныц 3-тармагында санамаланган цогамдыц цатынастарды цозгамайтын функциялар зацнан туындайтын актiлер децгейiцде бел-гiленедi. Б^л зацда бекiтiлген функцияларды юке асыру тетЫн айцындауга, мемлекеттж органдардыц шю ^йымдастырылуы мен цы-зметiне, техникалыц жэне технологиялыц нормаларды цабылдауга (шыгаруга) цатысты болуы мYмкiн.
Сонымен бiрге, Парламенттiц зац шыгару функцияларын юке асыру мэселелерi «аса мацызды цогамдыц цатынастар» деген т^жырымдаманыц ещштылыгы салдарынан нег^рлым даулы кYЙiнде цалуда жэне цосымша ресми тYсiндiрудi цажет етедi.
Бiрiншiден, зацнамалыц реттеу сала-сы 61-баптыц 3-тармагында керсетшгендей нацты шектелген, онда Парламенттщ аса мацызды цогамдыц цатынастарды реттейтш, непзге алынатын цагидаттар мен нормаларды белгшейтш зацдарды шыгаруга ц^цылылыгы женiндегi мэселелер санамаланганын керiп отырмыз.
Бiр жагынан, оцтайлы парламентаризм т^жырымдамасы зацнамалыц реттеу саласын кецейтуге жол бермейд^ екiншi жагынан, аса мацызды цогамдыц цатынастарды зацга тэу-елдi сипаттагы актiлермен реттеу есебiнен оны тарылту шегiне де жол беруге болмайды, м^ныц езi атцарушы билжтщ цогамдыц цаты-настардыц аса мацызды салаларыныц Yстiнен жарлыцтыц цуцыцтыц есуше жэне жаппай бацылауды белгiлеуiне экеп согуы мYмкiн.
5 Казацстан Республикасы Конституциясыныц 54-бабын, 61-бабы 3-тармагыныц 1) жэне 3) тармацшаларын, сондай-ац мемлекеттж басцаруды уйымдастыру мэселелерi бойынша басца да б1рцатар нормаларын ресми тус1нд1ру туралы Казацстан Республикасы Конституциялыц Кецесшц 2008 жылгы 15 цазандагы N 8 Нормативтж Каулысы.//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/S080000008_/links
6 «Казацстан Республикасы Конституциясыныц 54-бабын, 61-бабы 3-тармагыныц 1) жэне 3) тармацшаларын, сондай-ац мемлекеттж басцаруды уйымдастыру мэселелерi бойынша басца да бiрцатар нормаларын ресми тYсiндiру туралы» Казацстан Республикасы Конституциялыц КецесШц 2008 жылгы 15 цазандагы № 8 Нормативтж цаулысына тYсiндiрме беру туралы» Казацстан Республикасы Конституциялыц кецесМц 2013 жылгы 16 мамырдагы № 2 цосымша цаулысы//https://online.zakon.kz/Document/?doc id=31398059
Аса мацызды когамдык катынастарды зацнамалык реттеу к;аз1рп замангы к¥кыктык мемлекеттiц кдеамдас белЫ жэне экiмшiлiк баскару еркiндiгiнiц кепш болып табылады. Сондыктан Конституцияныц 61-бабы 3-тар-магы Парламент пен оныц Палаталарыныц к^зыретше жататын мэселелердiц аса мацызды тобесш белгiлейдi.
Алайда, зацнамалык практика керсеткен-дей, б^л тiзбе «аса мацызды когамдык катынастар» саласына жататын зацнамалык ретте-удiц езге де салаларын камтымайды. Мысалы, гылым, гылыми-техникалык прогресс, мэде-ниет, кеден, азаматтардыц кауiпсiздiгi саласы жэне т.б. когамдык катынастардыц аса мацызды салаларына жататыны сезсiз, алайда Кон-ституцияда б^л салаларга сiлтеме жок. Олар-ды кабылдау конституциялык алацнан тыс жататын болып шыгады. Л. Т. Жан^закованыц пЫршше, Парламенттiц зацнамалык реттеу саласына жататын когамдык катынастар rà-бесiнiц шецберш кецейту немесе м^ндай то-беш мYлдем орнатпау керек [2, 92б.].
Мысалы, Парламент езiне «жеке жэне зацды т^лгалардыц к¥кык субъектiлiгiне, азаматтардыц к¥кьщтары мен бостандыктары-на, жеке жэне зацды т^лгалардыц мiндеттерi мен жауапкершшгше» катысты зацдарды кабылдауга мYмкiндiк беретiн Конституцияныц нормасына CYЙене отырып, осы норманы кещнен тYсiндiрiп, Парламенттiц зацнамалык крыретш кецейтуге кр;ылы.
^¥кык субъектiлiк эрбiр к¥кык субъек-тiсiнiц айрыкша зацдык касиет ретiнде, атап айтканда - зац шыгарушы таныган накты субъективтi кръктарга ие болуга жэне накты субъективт мiндеттердi аткаруга жалпы ка-бшет, мэселелердiц кец аукымын камтиды.
Осыган байланысты Конституцияныц 61-бабы 3-тармагыныц нормасы зац шыга-ру функциясы шецбершде кецейтiлуi мYмкiн зацнамалык реттеудiц шартты шекараларын (шектерiн) айкындайды деп пайымдаймыз. Сонымен катар, норма к¥кыктык жYЙенiц серпiндiлiгiне байланысты барлык мацызды когамдык катынастарды камти алмайды, керсете алмайды жэне реттей алмайды. Бiрак зацнамалык реттеудщ езге де мэселелерш Конституция нормаларымен жYЙелi байланы-ста карау Парламентке жэне оныц Палатала-рына езiнiц зац шыгару функциясын кецейтуге мYмкiндiк бередi.
Сонымен бiрге, зацнамада «аса мацызды когамдык катынастарга» ненiц жататынына катысты тYсiндiрулердiц болмауы Парламент пен оныц Палаталарыныц к¥зырет проблема-сын езектендiредi. Б^л санат «К¥кыктык ак-тiлер туралы» Зацда накты ресми тYсiндiрудi жэне одан эрi зацнамалык айкындауды кажет етедi.
Бiздiц ойымызша, Конституцияныц 61-
бабы 3-тармагында санамаланган катына-стардан баска, аса мацызды когамдык катынастарга ^лттык каушЫздк пен оныц кдаамдас белiктерiнiц мYДделерiн, сырткы саясатты, халыкаралык саланы козгайтын катынастарды, ал кеп^лтты факторды ескере отырып, ^лттык, конфессиялык жэне езге де катынастарды да жаткызу кажет.
Проблеманыц мацыздылыгын ескере отырып, «аса мацызды когамдык катынастар» саласы нактылануы жэне зацнамалык децгей-де айкындалуы тиiс. Зацнамалык реттеу саласына Конституцияныц 61-бабыныц 3-тар-магында санамаланган, зацнамалык реттеудiц нысанасын айкындайтын барлык катынастар, сондай-ак осындай реттеудi кажет ететiн катынастар да кiруi тиiс.
Практика керсеткендей, зацнамалык реттеу нысанасы к¥кыктык ыкпал етудiц жэне казакстандык когамныц ^ршшк эрекетiнiц к^кыктык негiздерiн калыптастырудыц мацызды элементтершщ бiрi болып табылады.
Осылайша, Конституцияныц 61-бабы 3-тармагында санамаланган жеке жэне зацды т^лгалардыц к¥кык субъектiлiгi, меншiк режимi мен езге де мYлiктiк к¥кыктар, сот кдаылысы мен сот iсiн жYргiзу мэселелерiн реттейтiн когамдык катынастар, сезЫз, аса мацызды когамдык катынастар саласына жа-тады, эдiл жэне жария талкылауга азаматтык к^кык субъектiлiк жеке адамныц аса мацызды к^кыгын козгайтындыктан, оны коргауга тек эдiл жэне бейтарап сот терелЫ шецберiнде гана кепiлдiк берiлуi мYмкiн.
Жогарыда керсетшген к¥кык Адам к^кыктарыныц жалпыга бiрдей деклараци-ясыныц 8-бабында да бектлген, Казакстан Республикасы Конституциясыныц 13-бабын-да кепшдк берiлген, онда: «Эрюмнщ к¥кык субъектiсi ретiнде танылуына к¥кыгы бар жэне езшщ к¥кыктары мен бостандыктарын, кажеттi корганысты коса алганда, зацга кай-шы келмейтiн барлык тэсшдермен коргауга хакылы. Эрюмнщ ез кръктары мен бостан-дыктарыныц сот аркылы коргалуына к¥кыгы бар» деп керсетшген. Казакстанда зацда бел-гiленген жагдайларда жэне тэртiппен болма-са, ешюм де к¥кык кабiлеттiлiгi жэне эрекет кабшеттшпмен шектелмейдi.
Зацнамалык реттеу нысанасы ез мазм^-ны бойынша Конституцияныц 61-бабы 3-тар-магында санамаланган мэселелердщ шецберь нен едэуiр кец, ейткеш аса мацызды когамдык катынастар саласына жататын мэселелердщ аукымды шецберiн камтиды.
Баска мэселе Казакстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабы 3-тармагынан туындайтын жэне барлык ыктимал когамдык катынастар, оныц шшде езге де элеуметтiк жэне техникалык реттеуiштердiц (мораль, ^лттык, iскерлiк жэне кэЫби дэстYрлер мен
эдет-г^рыптар, дш, стандарттар, техникалыц регламенттер жэне т.б.) нысанасы болып та-былатын цатынастар цуцыцтыц реттелуге жа-тады ма.
Мораль мэселелерi ар мен намыс сияцты багалау ^гымдарымен, эдшдж пен мейiрiмдiлiк тYсiнiгiмен байланысты тYрлi этикалыц субъ-ективтi ^станымдармен, сондай-ац басца да осыган ^цсас элеуметтж феномендермен са-бацтасады деп пайымдаймыз. Эдет-г^рып -б^л белгiлi бiр цогамдыц ортада цалыптасцан жэне олардыц бiрнеше рет цайталануы нэти-жесшде адамдардыц эдетiне енген, олардыц табиги емiрлiк цажеттiлiгiне айналган, ерiктi тYрде орындалатын мшез-ц^лыц цагидалары [3, 195б.]. Эдет-г^рыптардыц бiр тYрi ретш-де цалыптасцан дэстYр цогам Yшiн пайдалы, белгiлi бiр идеяларды, ц^ндылыцтарды, эле-уметтiк ^станымдарды бiлдiретiн, ^рпацтан ¥рпацца берiлетiн адамдардыц, элеуметтiк топтардыц мшез-ц^лцыныц цалыптасцан тэсiлдерi болып табылады. Эдет-г^рыптар мен дэстYрлер олардыц цолданылу аясына, емiр салтына, оларды пайдалану субъектюше (тасымалдаушыга) жэне басца да факторларга байланысты улттыц, кэсiби, iскерлiк (юкер-лiк айналым эдет-г^рыптары) болуы мYмкiн. Дiни нормалар дiндар адамдардыц К¥дайга, шiркеуге, бiр-бiрiне царым-цатынасын, дiни ^йымдардыц ^йымдастырылуы мен функцияларын реттейдь
Когамдыц цатынастарды реттейтiн ц^цыц пен басца да элеуметтж нормалар, олардыц езара байланысына царамастан, оларды бел-гiлеу жэне цалыптастыру тэсiлдерi, цамтама-сыз ету эдiстерi, бiлдiру жэне беюту нысаны, оларды б^зганы Yшiн жауапкершiлiкке алу-дыц сипаты мен тэр^б^ iс-эрекет салалары жагынан ерекшеленед^ мораль, эдет-г^рып-тар, дiн шекаралары зацдагыдан, ц^цыцтан кецiрек. К¥цыцтыц реттеуге багынбайтын са-лалар (мысалы, махаббат, достыц) бар. Сон-дай-ац олардыц багалау санаттары эртYрлi. Конституцияныц 61-бабыныц 3-тармагында белгшенген цатынастар аясы тек цуцыцтыц гана емес, сондай-ац басца да элеуметтж нор-малармен де, езшщ багалау санаттарын непз-ге ала отырып реттелуi мYмкiн.
Сондай-ац ц^цыц нормалары да, ез кезе-гiнде, басца да элеуметтiк реттеуштерге ца-тысты мэселелердi реттей алады. Мысалы, отбасындагы царым-цатынастар, балаларды тэрбиелеу мэселелерш - эдетте адам езшщ ж^байымен (зайыбымен), балаларымен царым-цатынасын цалай ц^ру керектiгiн, оларды цалай тэрбиелеу керектiгiн жэне т.б. езi аныцтайды. Бiрац егер отбасында зорлыц-зом-былыц болса, эйел мен балалардыц ц^цыцта-рын отбасы басшысы б^зса не ата-аналар баланы асырап-багу, тэрбиелеу жэне оган цамцорлыц жасау мшдетшен шеттесе, онда
б^л салага мемлекет юрюед^ зац нормаларын пайдалана отырып, осындай iс-эрекеттердiц жолын кесед^ кiнэлiнi жазалайды жэне т.б.
К¥цыцта бекiтiлген мораль, эдет-г^рып-тар нормалары нормативтж цуцыцтыц си-патца ие болады, олардыц сацталмаганы Yшiн зацды жауапкершiлiк туындайды. Мысалы, депутат Парламент Регламентшде бекiтiлген депутаттыц этика цагидаларын б^зганы Yшiн тэртiптiк жауапкершiлiкке тартылуы мYмкiн.
Техникалыц нормаларга келетiн болсац, олар адамдардыц табигат заттарымен, жану-арлармен, ецбек кдаалдарымен, тYрлi техникалыц кдаалдармен барынша д^рыс ж^мыс iстеу цагидаларын бiлдiредi: ц^рылыс ж^-мыстарын орындау цагидаларын, машиналар мен тетiктердi пайдалану женiндегi н^сцау-лыцтарды, шикiзат, отын, электр энергиясын ж^мсау нормаларын бiлдiредi. Б^л «адам жэне машина», «адам жэне ецбек кдаалы» сияцты цатынастар, осыган байланысты олар таза элеуметтж емес, былайша айтцанда, «жарты-лай элеуметтiк» сипатца ие [3, 197б.].
Когам Yшiн аса мацызды техникалыц нормалар цуцыцтыц нысанда болады. Оларды техникалыц-ц^цыцтыц деп атауга болады. Б^л - непзшен материалдыц-ендiрiстiк жэне басцару саласында цолданылатын нормалар (ертке царсы цауiпсiздiк, келжт пайдалану, кдаылыс ж^мыстары, царумен ж^мыс iстеу жэне т.б. цагидалар). Б^л нормаларды сацта-мау зацды жауапкершшжке экеп согады. Техникалыц регламент ешмге жэне (немесе) олардыц емiрлiк кезещ процестерiне цойы-латын мiндеттi талаптарды белгiлейтiн, Казацстан Республикасыныц техникалыц реттеу туралы зацнамасына сэйкес эзiрленетiн жэне цолданылатын нормативтiк цуцыцтыц актшщ бiр тYрi болып табылады.
Казацстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабыныц 3-тармагында керсетшген аса мацызды цогамдыц цатынастардыц тiзбесi толыц емес деп атап еттж. Реттеу саласына зацмен езге де элеуметтж жэне техникалыц реттеуштердщ (мораль, улттыц, iскерлiк жэне кэЫби дэстYрлер мен дет-г^рыптар, дiн, стандарттар, техникалыц регламенттер жэне т.б.) нысанасы болып табылатын басца да мэселе-лер жатцызылуы мYмкiн. Зацдар «аса мацызды» цогамдыц цатынастарды реттейтшджтен экономикалыц, саяси, элеуметтiк мэдени жэне басца да цатынастарды зацнамалыц реттеу ца-жеттшгш аныцтау жэне д^рыс багалау керек.
Сонымен цатар, КР Конституциясын-да керсетiлген «мацызды цогамдыц цатынастар», «Крыцтыц актiлер туралы» Казацстан Республикасыныц Зацында цолданылатын «^ртектес мацызды цогамдыц цатынастарга» жэне «езшщ сипаты бойынша кешендi цогамдыц цатынастарга» жатады ма?
Зац ец мацызды цогамдыц цатынастарды
реттейтш нормативтк к¥кыктык актiлер тYр-лерiнiц бiрi ретiнде Конституцияда кезделген негiз калаушы кагидаттар мен нормаларды белгiлейдi, ез кезегшде, езiнiц сипаты мен зацдык кYшi бойынша ерекшеленетiн тYрлер-ге белшедь
Зац тYрлерiнiц бiрi кодекс - «Кръктык актiлер туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 8-бабында кезделген бiртектес аса мацызды когамдык катынастарды реттейтш крък нормалары бiрiктiрiлген жэне жYЙелендiрiлген зац болып табылады. 8-бап осындай бiртектес мацызды когамдык каты-настарга: бюджеттiк; азаматтык; азаматтык процестш, неке-отбасы; салык жэне т.б. жата-тынын белгiлейдi. М^ндай «бiртектес когамдык катынастардыц» барлыгы дербес сала ретшде белiнбесе де, бiрак сол немесе езге дэрежеде олар жеке жэне зацды т^лгалардыц к^кык субъекгшп, азаматтык к¥кыктары мен бостандыктары, жеке жэне зацды т^лга-лардыц мiндеттемелерi мен жауапкершiлiгi мэселелерiмен камтылса да не мемлекеттж органдар мен жергшкл езiн-езi баскару ор-гандарыныц, мемлекеттк жэне эскери кыз-меттi ^йымдастыру мен кызметiнiц негiздерi мэселелерiмен байланысты болады.
«К¥кыктык актiлер туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 9-бабында кезделген салаларда (облыстарда) аталган катынастар езiнiц сипаты бойынша кешендi когамдык катынастар болып табылады. Оларга: мемлекет-тж мYлiк; жергiлiктi мемлекеттiк баскару жэне езiн-езi баскару; бiлiм жэне гылым; азаматтык коргау; т^ргын YЙ катынастары; каржы на-рыгы мен каржы ^йымдарын реттеу, бакылау жэне кадагалау; келiк жэне т.б. салалар жата-ды. Эцпме емiр CYPУдiц тYрлi салаларындагы, бiрак тыгыз езара байланысты жэне жш тогы-сатын карым-катынастар туралы болып отыр. Олар шогырландырылган зацмен реттеледi.
Мысалы, «Казакстан Республикасындагы жергiлiктi мемлекеттiк баскару жэне езiн-езi баскару туралы» Казакстан Республикасыныц 2001 жылгы 23 кацтардагы № 148 Зацы7 жер-гiлiктi баскару саласындагы катынастарды реттейдi, б^л бюджет пен каржы, кэсшкерлк-тi дамыту, элеуметтк камсыздандыру, бiлiм беру жэне т.б. мэселелер. Осы мэселелердщ барлыгы жергшкл халыктыц мYДделерiн кандай да бiр дэрежеде козгайды.
Эрине, осы барлык «^ртектес» жэне «ке-шендi» катынастар да «аса мацызды» болып табылады жэне Казакстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабыныц 3-тармагымен камтылады. Б^л жайлы жогарыда Казакстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабыныц 3-тармагына сэйкес Казакстан Респу-
бликасыныц Парламенттщ екiлеттiлiктерiнде атап еттк.
Мысалы, егер заттык к¥кыктар саласында «бiртектес мацызды когамдык катынастар» алынса, онда б^л катынастар 1994 жылгы 27 желтоксандагы Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодек^мен реттеледi. Катынастардыц б^л тYрi «меншiк жэне езге де заттык кръктар режимi» Казакстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабы 3-тармагыныц 2) тармакшасында баяндалган.
Жогарыда айтылгандардыц непзшде «аса мацызды когамдык катынастар» езшщ сипаты бойынша кешендi болып табылады, ей-ткенi когамдык катынастардыц тек бiр гана тYрiн камтумен шектелмейдi.
«К¥кыктык актiлер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдегi № 480-V Казакстан Республикасы Зацыныц 1-бабыныц 5) тармакшасына сэйкес зацга тэуелдi нормативтж к¥кыктык актiлерге аныктама берiлген.
Осыган байланысты, барлык зацга тэуелдi актшер Конституция мен зацдар негiзiнде ка-былдануга жэне оларга кайшы келмеуге тшс. Осыган байланысты Президент жарлыктары зац нормаларын кецейте немесе толыктыра алмайды, сондыктан зацга тэуелдi актшердщ максаты зац нормаларын iске асыруды камта-масыз ету жэне к¥кыктыц жаца нормаларын жасамау болып табылады.
Мэселен, Казакстан Республикасы Конституциясыныц 54-бабы 1-тармагыныц 1) тармакшасынан Парламенттщ Палаталар-дыц белек отырысында мэселелердi эуелi - Мэжiлiсте, ал содан кешн Сенатта ез кезе-пмен карау аркылы конституциялык зацдар мен зацдар кабылдайды, оныц iшiнде респу-бликалык бюджеттi бекiтедi, оган езгерютер мен толыктырулар енпзедь
Шынында да, б^л норманы тура тYсiндiру Зац шыгарушы гана «Республикалык бюджет туралы» Казакстан Республикасыныц Зацына езгерiстер мен толыктырулар енпзуге к¥кылы дегендi бiлдiредi.
Сонымен катар, зац шыгарушы тетенше жагдай кезiнде ш^гыл жэне жедел шаралар кабылдауды талап ететiн бюджеттж к^кыктык катынастардыц барлык салаларын «болжай алмайтынын» жэне толык келемде реттей алмайтынын ескере отырып, б^л шара Парламент палаталарыныц зацнамалык екшетлк-терш шектеу кдеалы емес, объективт кажет-тiлiгi болып табылады.
Оныц Yстiне, «Элеуметтк-экономикалык т^рактылыкты камтамасыз ету женшдеп шаралар туралы» Казакстан Республикасы Пре-зидентiнiц 2020 жылгы 16 наурыздагы № 286 Жарлыгыныц 2-тармагыныц 1) тармакшасын-
7 «Цазацстан Республикасындагы жергiлiктi мемлекеттж басцару жэне взт-взг басцару туралы» К^азацстан Республикасыныц 2001 жылгы 23 кацтардагы N148 Зацы//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z010000148
да мынадай редакцияны цамтиды: 2. Казацстан Республикасыныц Yкiметi: 1) бiр ай мерзiм-де зацнамалыц актiлерге осы Жарлыцты iске асыруга, оныц шшде цажет болган кезде езге де функцияларды цайта белуге багытталган езгерютер мен толыцтырулар енгiзудi кездей-тш зац жобасын Казацстан Республикасыныц Парламент Мэжiлiсiнiц царауына енгiзсiн8;
Жогарыда кел^ршген зацды фактшер-ден шыгатыны, белгш бiр жагдайларда жар-лыцтар зацдарга цайшы келмейдi, бiрац оныц ережелерш жYзеге асыруга ыцпал етедi жэне бюджетт тиiмдi реттеудiц цуцыцтыц тетЫ ретiнде эрекет етедi.
Тетенше жэне согыс жагдайында Прези-денттiц Жарлыцтарымен зацдардыц мазм^-нын толыцтыратын, нацтылайтын (егжей-те-гжейлi) зацдарды юке асырудыц белгiлi бiр тэсiлдерi болатын езге де функциялар жYзеге асырылуы мYмкiн деп пайымдаймыз.
Мэселен, Казацстан Республикасы Конституциясыныц 44-бабыныц 16-тармацша-сынан келiп шыгатыны, республиканыц демократиялыц институттарына, оныц тэу-елсiздiгi мен аумацтыц т^тастыгына, саяси т^рацтылыгына, азаматтарыныц цауiпсiздiгi-не елеулi жэне тжелей цатер тенген, мемлекет-тiц конституциялыц органдарыныц цалыпты ж^мыс iстеуi б^зылган ретте, Премьер-Ми-нистрмен жэне Республика Парламент Палаталарыныц Терагаларымен ресми консуль-тациялардан кейiн Республика Парламентше дереу хабарлай отырып, Казацстанныц 6y^ аумагында жэне оныц жекелеген жерлерш-де тетенше жагдай енгiзудi, Республиканыц Карулы КYштерiн цолдануды цоса алганда, аталган жагдаяттар талап ететiн шараларды цолданады.
Iшкi жэне сыртцы саясаттыц непзп багыттарын, сондай-ац тетенше жагдай шар-тында проблемаларды жедел шешу цажетлгш айцындайтын Мемлекет басшысыныц ерекше конституциялыц мэртебесi зацнама саласына бiр рет ш^гыл кiруге жол бередь М^ндай тэжiрибе эбден зацды (жол бершедГ), езiнiц цуцыцтыц табигаты бойынша зацды жэне Конституция нормаларын б^зу ретiнде цара-стырылмауга тию.
Президенттiц «озыц норма шыгар-машылыц» ц^цыгы Казацстан Республикасы Конституциясыныц 40-бабыныц 1-тар-магынан цисынды туындайды, оган сэйкес Казацстан Республикасыныц Президент - мемлекеттiц басшысы, мемлекеттiц шю жэне сыртцы саясатыныц негiзгi багыттарын айцындайтын, ел iшiнде жэне халыцаралыц цатынастарда Казацстанныц атынан екiлдiк ететш ец жогары лауазымды талга. Конститу-
цияныц 40-бабыныц 2-тармагынан Республиканыц Президент - халыц пен мемлекеттж билж бiрлiгiнiц, Конституцияныц мызгыма-стыгыныц, адам жэне азамат ц^цыцтары мен бостандыцтарыныц нышаны эрi кепiлi.
Казацстан Республикасыныц Президент б^л жагдайда Зацныц цолданылуын жоймай-ды, ейткенi ол м^ндай ц^цыцца ие емес, бiрац Конституцияныц кепiлi ретiнде Казацстан Республикасы Президентшщ адам мен аза-маттыц ц^цыцтары мен бостандыцтарын цамтамасыз ету мYДдесiнде бюджет цаража-тын нег^рлым тиiмдi белуге багытталганы цажеттi, оныц шшде норма шыгармашылыц сипаттагы шаралар цабылдау ц^цыгы болады. Болжанатын, ягни Президенттiц норма шыгармашылыгы саласындагы Конституци-яда кезделмеген екiлеттiктерiнiц болуы Казацстан Республикасы Президентi антыныц мэтiнiнен де туындайды.
Б^л Мемлекет басшысына жогары лауазымды т^лга ретiнде тэн жэне саяси тэжiри-бенiц цажеттiлiктерiне негiзделген.
Сондыцтан зацнамалыц олцылыцтарды зацга тэуелдi актiмен толыцтыру, ец алдымен, элеуметтiк-экономикалыц орындылыцца жэне тшсл зацнамалыц реттеудiц болмауына бай-ланысты.
Парламент кез келген жагдайда респу-бликалыц бюджеттiц атцарылуы саласындагы бацылау функцияларын сацтайды, ейткенi Конституцияныц 53-бабыныц 2) тармацшасы-на сэйкес Парламент Палаталардыц бiрлескен отырысында Yкiмет пен Республикалыц бюд-жеттiц атцарылуын бацылау женшдеп есеп комитетiнiц республикалыц бюджеттщ атцарылуы туралы есептерiн беютедь Yкiметтiц республикалыц бюджеттiц атцарылуы туралы есебш Парламенттiц бекiтпеуi Парламенттiц Yкiметке сенiмсiздiк бiлдiргенiн керсетедi.
Баяндалганныц непзшде, Казацстан Республикасы Конституциясыныц 61-бабыныц 2-тармагына сэйкес бiрiншi кезекте Казацстан Республикасыныц Бюджет кодексше, «Тетенше жагдай туралы» жэне «Республикалыц бюджет туралы» Казацстан Республикасыныц зацдарына мынадай норманы кездей отырып, толыцтыруларга бастамашылыц жасау ца-жеттiлiгi ^сынылады: «адам жэне азаматтыц ц^цыцтары мен бостандыцтарын цоргау Yшiн Казацстан Республикасыныц Президент тетенше немесе согыс жагдайындагы Казацстан Республикасы зацнамасындагы олцылыцтарды жою мацсатында, Казацстан Республикасы Конституциясыныц баптарына сэйкес Казацстан Республикасы Парламенттщ пала-таларын зацнамалыц беюту ц^цыгын сацтай отырып, зац актшерш цабылдауга кдаылы».
8 «длеуметтт-экономикалыц турацтылыцты цамтамасыз ету жвнтдег1 шаралар туралы» Казацстан Республикасы Президентшщ 2020 жылгы 16наурыздагы№ 286Жарлыгы//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2000000286
Корытылай келе, аса мацызды когамдык катынастарды зацнамалык реттеу казiргi за-мангы к¥кыктык мемлекеттiц кдаамдас бель гi жэне эюмшшк баскару еркiндiгiнiц кепiлi болып табылады. Сондыктан Конституция-ныц 61-бабы 3-тармагы Парламент пен оныц Палаталарыныц крыретше жататын мэселелердщ аса мацызды тiзбесiн белгiлейдi.
Алайда, зацнамалык практика керсеткен-дей, б^л тiзбе «аса мацызды когамдык катынастар» саласына жататын зацнамалык реттеудщ езге де салаларын камтымайды. Осыган байланысты Конституцияныц 61-бабы
3-тармагыныц нормасы зац шыгару функ-циясы шецберiнде кецейтiлуi мYмкiн зацнамалык реттеудщ шартты шектерiн айкындай-
ды. Сонымен катар, норма к¥кыктык жYЙенiц серпiндiлiгiне байланысты барлык мацызды когамдык катынастарды камти алмайды, кер-сете алмайды жэне реттей алмайды. Бiрак зацнамалык реттеудщ езге де мэселелерш Конституция нормаларымен жYЙелi байланы-ста карау Парламентке жэне оныц Палатала-рына езiнiц зац шыгару функциясын кецейту-ге мYмкiндiк бередi.
Сонымен бiрге, зацнамада «аса мацызды когамдык катынастарга» ненiц жататынына катысты тYсiндiрулердiц болмауы Парламент пен оныц Палаталарыныц к¥зырет пробле-масын езектендiредi. Б^л санат Зацда накты ресми тYсiндiрудi жэне одан эрi зацнамалык айкындауды кажет етедi деп пайымдаймыз.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Конституция Республики Казахстан. Научно-практический комментарий. - Алматы: Раритет, 2015. - 536 с.
2. Жанузакова Л.Т. Проблемы разграничения функций и полномочий органов власти в Республике Казахстан в рамках реализации принципа разделения власти // Актуальные проблемы современной науки. Мат. МНПК, посв.75-лет. д.ю.н., профессора Жалаири О.Ш. и 25-летию Евразийской юридической академии имени Д.А. Кунаева. - Алматы, 2017. - С.90-96
3. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. - М., 2008. - 384 с.
REFERENCES
1. Konstitucija Respubliki Kazahstan. Nauchno-prakticheskij kommentarij. - Almaty: Raritet, 2015. - 536 s.
2. ZhanuzakovaL.T. Problemy razgranichenijafunkcij ipolnomochij organov vlasti v Respublike Kazahstan v ramkah realizaciiprincipa razdelenija vlasti//Aktual'nyeproblemy sovremennoj nauki. Mat. MNPK, posv.75-let. d.ju.n., professora Zhalairi O.Sh. i 25-letiju Evrazijskoj juridicheskoj akademii imeni D.A. Kunaeva. - Almaty, 2017. - S. 90-96
3. Hropanjuk V.N. Teorija gosudarstva i prava. - M., 2008. - 384 s.
