Научная статья на тему 'ҒЎЗА НАВЛАРИДА ТОЛА СИФАТИ БЕЛГИЛАРИНИНГ ИРСИЙЛАНИШИ ВА ЎЗГАРУВЧАНЛИГИ'

ҒЎЗА НАВЛАРИДА ТОЛА СИФАТИ БЕЛГИЛАРИНИНГ ИРСИЙЛАНИШИ ВА ЎЗГАРУВЧАНЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

23
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ғўза / нав / дурагай / тола / сифат / солиштирма узилиш кучи / рекомбинант / ўзгарувчанлик. / cotton / variety / hybrid / fiber / quality / specific breaking load / recombinant / variability

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Ажинияз Асанович Оринбасаров, Айбек Утебекович Айекеев, Атабек Тажимурат Ўғли Уразимбетов

Ғўза навлари дурагайларида солиштирма узилиш кучи белгиси бўйича ўзгарувчанлик диапазони ушбу навларнинг тола типига боғлиқлиги йўқлигига қараб, бу белги бўйича F2 дурагайларидан бошлаб рекомбинантларни ажратиб олиш имконини беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по естественным и точным наукам , автор научной работы — Ажинияз Асанович Оринбасаров, Айбек Утебекович Айекеев, Атабек Тажимурат Ўғли Уразимбетов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

On the basis of the absence of a relationship between the range of variability according to specific breaking load traits of fiber in hybrids of cotton varieties with the type of fiber of these varieties, it was revealed that the beginning of selection for these characters starting from Ғ2 offspring makes it possible to isolate valuable recombinants.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗА НАВЛАРИДА ТОЛА СИФАТИ БЕЛГИЛАРИНИНГ ИРСИЙЛАНИШИ ВА ЎЗГАРУВЧАНЛИГИ»

ГУЗА НАВЛАРИДА ТОЛА СИФАТИ БЕЛГИЛАРИНИНГ ИРСИЙЛАНИШИ ВА УЗГАРУВЧАНЛИГИ

Ажинияз Асанович Оринбасаров

K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

Айбек Утебекович Айекеев

K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

Атабек Тажимурат ^ли Уразимбетов

K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

АННОТАЦИЯ

Гуза навлари дурагайларида солиштирма узилиш кучи белгиси буйича узгарувчанлик диапазони ушбу навларнинг тола типига боFликлиги йуклигига караб, бу белги буйича F2 дурагайларидан бошлаб рекомбинантларни ажратиб олиш имконини беради.

Калит сузлар: Fуза, нав, дурагай, тола, сифат, солиштирма узилиш кучи, рекомбинант, узгарувчанлик.

ABCTRACT

On the basis of the absence of a relationship between the range of variability according to specific breaking load traits of fiber in hybrids of cotton varieties with the type of fiber of these varieties, it was revealed that the beginning of selection for these characters starting from F2 offspring makes it possible to isolate valuable recombinants.

Keywords: cotton, variety, hybrid, fiber, quality, specific breaking load, recombinant, variability

КИРИШ

Дуне кишлок хужалигида Fуза энг мухим техник экинларидан бири хисобланиб, у асосан толаси учун етиштирилади. Fуза дуненинг 36 градус жанубий кенглик ва 48 градус шимолий узунликдаги тропик ва субтропик худудларда жойлашган 97

August, 2023

197

та мамлакатда етиштирилади. АК,Ш кишлок хужалиги вазирлигининг маълумотларига кура, 2018-2019 йилларда дунё буйича пахта хосили 27,3 млн тоннадан купрокни ташкил этган. АК,Ш, Хитой, Хиндистон каби дунёдаги энг йирик мамлакатларнинг иктисодиёти уз ривожланишидаги ютукларга асосан пахта толасини ишлаб чикариш ва кайта ишлаш хисобига эришган [1]. Пахтачилик сохасида G.hirsutum Ь. турига мансуб тезпишар, хосилдор, зараркунанда хашоратларга ва ташки мухитнинг стресс омилларига чидамлиликнинг генетик имкониятларига эга булган хамда тола сифати юкори булган Fуза навларини яратиш бир катор долзарб муаммолар ечимини топишда мухим урин тутади.

Тола^уза усимлигининг саноат учун асосий хом ашёси хисобланади. Саноатга эса тола сифатли, хар-хил курсаткичлари буйича талабгир булиши керак, лекин бу борада талайгина муаммолар мавжуд. Бу куп жихатдан навга боFлик булса, шу билан бир каторда уни етиштириш ва сифатли килиб уз вактида йиFиб териб олишга хам боFликдир. Жахон пахта селекцияси дастурларининг асосий максади-хосилни ошириш ва тола сифатини яхшилашдан иборатдир. Гуза навлари факат дехкончилик талабларигагина эмас, шунингдек енгил саноатимизнинг хамда дунё бозорининг пахта толасига булган талабларига тула жавоб берадиган булиши лозим. Пахта толасининг сифати унинг катор хоссаларига караб белгиланади, шулар ичидан энг мухимларидан бири - тола чикиши ва узунлиги хисобланади. Шунинг учун тола узунлиги, чикими, индекси, микронейри ва бошка сифат белгиларини урганиш Fуза генетикаси ва селекциясида мухимдир [2, 4].

Селекционер олимлар яратилган бир катор тизмаларининг сифатини замонавий улчов асбоби НУ1 да аниклаб, пахта толасининг сифатини белгилайдиган асосий курсаткичлардан бири солиштирма узилиш кучи (гк/текс) нинг жуда кучсиз - 17, ундан паст 18-21 гача - кучсиз, 22,0-25,0 гача урта, 26,0-29,0 гача - мустахкам, 30,0 ва ундан юкорилари жуда мустахкам булишини аниклаганлар [5].

АДАБИЕТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тажрибамизда манба сифатида толаси IV-V типга хос Fy3a навлари - С-6524, АН-Боёвут-2, Наманган-77, Дехконбоб ва АН - 130 ва уларнинг реципрок дурагайларининг Fi-F2 усимликлари урганилди. Тажриба олиб бориш жараёнида реципрок Fi дурагайларида мухим тола сифати курсаткичлари ва кимматли хужалик белгиларининг ирсийланиши ва узгарувчанлиги, F2 дурагайларида айрим

August, 2023

198

кимматли хужалик белгилари ва тола сифат курсаткичларининг узгарувчанлик кулами ота - она шакллари билан таккослаб урганилди. Навларнинг F1 дурагай комбинацияларида хар биридан 40 тадан, F2 дурагай комбинацияларининг хар бирида 120 тадан усимлик урганилди. Бу навлар 3 та такрорланишдан, хар бир такрорланишда 6 та катордан хаммаси булиб 36 катор, 90х20х1 схемасида экилди.

Биринчи буFин дурагайларида белгиларнинг доминантлик даражаси G.E.Beil ва R.E.Atkins [3] ишларида келтирилган S.Wright формуласи буйича аникланди:

F — M^P

hp = —1-

P — MP

Иккинчи буFин дурагайларида белгининг авлоддан-авлодга берилиш

л

курсаткичи (Г) S.N. Warner [151; 427-430-б.] формуласи асосида хисоблаб чикилди:

62F1 + б2Р1 + б2Р2 ozF2--7j-

h2=--2-

62F2

НАТИЖАЛАР ва МУ^ОКАМА

Солиштирма узилиш кучи (Str) - пахта толасининг пишиклиги булиб, калибрланувчи пахтанинг HVI даражаланишида (HVI Calibration Cotton), гк/текс (граммкуч/текс) еки сН/текс (сантиньютон/текс) билан ифодаланади.

Бу белги буйича тадкикотларимиз натижаларига кура, АН-Боевут-2 навида 29,8 гс/текс, С-6524 навида 32,1 гс/текс ни ташкил килди. Бу навларнинг реципрок усулида чатиштириб олинган F1 АН-Боевут-2 х С-6524 дурагай комбинацияси 32,7 гс/текс га тенг булди ва ижобий гетерозис (hp=1,52) ходисаси юзага чикди. Узгарувчанлик амплитудаси 20,1 -34,4 хамда вариация коэффициенти 5,4% ни ташкил этди. Реципрок комбинациясида солиштирма узилиш кучи белгиси уртача 27,3 гс/текс ни ташкил килди ва бу комбинацияда хам салбий гетерозис (hp=-3,17) холати кузатилди. Узгарувчанлик амплитудаси 23,1-30,6 гс/текс оралшида, вариация коэффициенти 7,4% булганлиги аникланди. Солиштирма узилиш кучи белгиси буйича олинган натижаларда АН-Боевут-2 ва С-6524 Fуза навлари реципрок комбинацияларида ижобий (hp=1,52) ва салбий (hp=-3,17) тулик устунлик кузатилди.

Наманган-77 навининг солиштирма узилиш кучи белгиси уртача 27,3 гс/текс, Дехконбоб нави 27,4 гс/текс га тенг булди. F1 Наманган-77 х Дехконбоб дурагай комбинациясида солиштирма узилиш кучи курсаткичи уртача 27,4 гс/текс га

August, 2023

эга булди ва тулик ижобий доминантлик (hp=1,00) ходисаси кузатилди. Узгарувчанлик амплитудаси 20,0-31,4 хамда вариация коэффициенти 10,6% га тенг булганлиги аникланди. F1 Дехконбоб х Наманган-77 комбинацияси солиштирма узилиш кучи уртача 27,2 гс/текс ни ташкил килди ва ижобий гетерозис (hp=3,00) холати кузатилди. Узгарувчанлик амплитудаси 17,1-32,1 гс/текс оралотида булди, вариация коэффициенти эса, 8,9% тенг булди.

АН-130 навининг солиштирма узилиш кучи белгиси уртача 32,9 гс/текс га тенг булди. F1 Наманган-77 х АН-130 дурагай комбинациясида солиштирма узилиш кучи белгиси уртача 33,8 гс/текс га ташкил килди ва ижобий гетерозис ^р=1,32) ходисаси кузатилди. Узгарувчанлик амплитудаси 27,0-39,6 гс/текс хамда вариация коэффициенти 7,8% га тенг булганлиги кузатилди. Навларнинг реципрок дурагай комбинациясининг солиштирма узилиш кучи уртача 28,0 гс/текс ташкил этди ва кисман салбий доминантлик ^р=-0,75) холати кузатилди. Узгарувчанлик амплитудаси 17,8-33,8 уртасида булиб, вариация коэффициенти 11,1% га тенг булганлиги аникланди (3.2-жадвалга каранг).

АН-Боёвут-2 ва С-6524 навларининг F2 дурагай комбинацияси солиштирма узилиш кучи белгиси уртача 28,6 гс/текс га тенг булиб, наслдан -наслга берилиш коэффициенти ^=0,75, узгарувчанлик амплитудаси 23,7-33,6 гс/текс, вариация коэффициенти 18,3% эга булганлиги кузатилди. Реципрок комбинациясида эса, солиштирма узилиш кучи уртача 33,9 гс/текс, наслдан-наслга берилиш коэффициенти ^=0,70, узгарувчанлик амплитудаси 27,1-40,0 оралотида булди ва вариация коэффициенти 14,0% га тенг булганлиги кузатилди.

1-жадвал

Солиштирма узилиш кучи белгисининг F1 ва F2 дурагайларида ирсийланиши

№ Нав ва дурагай комбинациялар n Limit M±m гс/текс. с V% hp h2

1 АН-Боёвут-2 30 27,9-31,7 29,8±0,24 1,05 3,5

2 С-6524 30 27,6-34,4 32,1±0,26 1,17 3,6

3 Наманган-77 30 25,1-31,0 27,3±0,33 1,48 5,4

4 Дехконбоб 30 25,2-29,5 27,4±0,24 1,08 3,9

5 АН-130 30 27,9-32,3 32,9±0,19 0,87 2,6

6 F1 АН-Боёвут-2хС-6524 40 20,1-34,4 32,7±0,39 1,76 5,4 1,52

7 F2 АН-Боёвут-2хС-6524 120 23,7-33,6 28,6±1,17 5,23 18,3 0,75

8 F1 С-6524хАН-Боёвут-2 40 23,1-30,6 27,3±0,45 2,0 7,4 -3,17

9 F2 С-6524хАН-Боёвут-2 120 27,1-40,0 33,9±1,06 4,75 14,0 0,70

10 F1 Наман-77х Дехконбоб 40 20,0-31,4 27,4±0,65 2,89 10,6 1,00

11 F2 Наман-77х Дехконбоб 120 21,1-31,3 27,1±1,21 5,41 19,9 0,66

August, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

200

12 Fi ДехконбобхНаман-77 40 17,1-32,1 27,5±0,55 2,44 8,9 3,00

13 F2 ДехконбобхНаман-77 120 23,7-33,6 28,7±1,00 4,45 15,5 0,63

14 F1 Наманган-77хАН-130 40 27,0-39,6 33,8±0,59 2,65 7,8 1,32

15 F2 Наманган-77хАН-130 120 24,2-31,7 28,1±0,71 3,20 11,4 0,48

16 F1 АН- 130хНаманган-77 40 17,8-33,8 28,0±0,73 3,25 11,1 -0,75

17 F2 АН- 130хНаманган-77 120 25,3-33,1 30,0±0,96 4,30 14,3 0,57

F2 Наманган-77 х Дехконбоб комбинациясида солиштирма узилиш кучи курсаткичи уртача 27,1 гс/текс га тенг булиб, наслдан-наслга берилиш коэффициенти h2=0,66, узгарувчанлик амплитудаси 21,1-31,3 гс/текс, вариация коэффициенти 19,9 % ни ташкил этди. Реципрок комбинациясида эса, солиштирма узилиш кучи уртача 28,7 гс/текс ни ташкил килиб, наслдан-наслга берилиш коэффициенти h2=0,63, узгарувчанлик амплитудаси 23,7-33,6 гс/текс оралотида булди ва вариация коэффициенти 15,5% га тенг эканлиги аникланди.

А

50 40 30 20 10 0

^ m i/Ç ю Я «N й «N

гЧ О гЧ О гЧ О ,ч О гЧ О ,ч О ,ч О гЧ О гЧ О

чэ Ь гС оо сой eng ^ й ^ £2 f^St ^ Й

гч «n м м in«n p^m ff) en m en cn en m en en"1

АН-Боёвут-2 Дездонбоб

С-6524 АН-130

Наманган-77

Г2(АН-Боёвут-2хС-6524

Г2Нам-77хДевдонбоб)

Г2(Нам-77хАН-130)

Г2(С-6524хАН-Боёвут-2

Г2(ДевдонбобхНам-77)

Г2(АН-130хНам-77)

1-расм. Ота-она шакллар (А) ва уларнинг F2 усимликларида (Б) солиштирма узилиш кучи белгисининг узгарувчанлик кулами

August, 2023

201

Наманган-77 ва АН-130 навларининг F2 комбинациясида солиштирма узилиш кучи белгиси уртача 28,1 гс/текс га эга булиб, наслдан-наслга берилиш коэффициенти ^=0,48, узгарувчанлик амплитудаси 24,2-31,7 гс/текс ни ташкил килди хамда вариация коэффициенти 11,4% га тенг булди. Ушбу навларнинг реципрок комбинациясида солиштирма узилиш кучи белгиси уртача 30,0 гс/текс га тенг булиб, наслдан-наслга берилиш коэффициенти ^=0,57. Узгарувчанлик амплитудаси 25,3-33,1 гс/текс уртасида булди, хамда вариация коэффициентининг 14,3% га тенг булганлиги кузатилди (1-жадвал).

F2 комбинацияларида солиштирма узилиш кучи белгиси буйича узгарувчанлик кулами 8-12 синфни камраб олди. АН-Боёвут-2 х С-6524 ва Наманган-77 х Дехконбоб реципрок комбинацияларида хамда АН-130 х Наманган-77 комбинациясида унг томонли трансгрессия юзага келди. Солиштирма узилиш кучи белгиси буйича С-6524 х АН-Боёвут-2 дурагай комбинацияси энг юкори курсаткич (33,9 гс/текс)га эга булди ва кенг куламдаги трансгрессив узгарувчанлик шаклланди (1-расм).

ХУЛОСА

Тола солиштирма узилиш кучи белгиси буйича С-6524 ва АН-130 навлари бошка навларга нисбатан яхши натижани курсатди. F1 усимликларида АН-Боёвут-2 х С-6524 ва Наманган-77 х АН-130 комбинациялари, F2 усимликларида С-6524 х АН-Боёвут-2, АН-130 х Наманган-77 комбинацияларида ота-она шаклларга нисбатан юкори натижа курсатганлиги аникланди. F2 реципрок комбинацияларида солиштирма узилиш кучи белгисининг наслдан-наслга берилиш коэффициенти h =0,48-0,75 га тенг булди, бу эса тахлил килинаётган белгининг 48,0-75,0 % дурагай шаклнинг генотип, 25,0-52,0% ташки мухит таъсирида ирсийланганлигидан далолат беради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ -4947-сон «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тyFрисида»ги Фармони.

2. Алияров Н., Ибрагимов П., Урозов Б., Тухтаев Э. Табиий рангли толали Fyза дурагайларида тола узунлигининг шаклланиши. // Агро илм журнали. -Тошкент. 2014. -№2[30]. - Б. 6-7.

3. Beil G.M., Atkins R.E. Inheritance of quantitave characters sorgum // Jow State Journal of Science. - 1965. -№3. - P. 35-37.

August, 2023

202

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

4. Ахмедов Ж.Х., Уралов С., Нуритдинов А., Нурмаматов А., Уралов Ж. Янги яратилаётган Fyза навларини тола сифатини ошириш. // 'Туза ва Fyза мажмуида экинларни парвариш агротехнологияларини такомиллаштириш" Респ. илмий-амалий. анжуман. - Тошкент. 2013. - Б. 326-328.

5. Campbell B.T., Chee P.W., Lubbers E., Bowman D.T., Meredith W.R., Johnson J.Jr. and Fraser D.E. Genetic Improvement of the Pee Dee Cotton Germplasm Collection following Seventy Vears of Plant Breeding. Crop science. 2011. - P. 955-

968.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

August, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.