Научная статья на тему 'ҒЎЗА МАЙДОНЛАРИДА УЧРАЙДИГАН БЕГОНА ЎТЛАР ВА УЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ'

ҒЎЗА МАЙДОНЛАРИДА УЧРАЙДИГАН БЕГОНА ЎТЛАР ВА УЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
925
64
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Бегона ўтлар / уруғ / серуруғлик / тарқалиш / бир уруғ паллали / икки уруғ паллали / кам йиллик / кўп йиллик / зарар / қарши кураш / гербицидлар.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Анваржон Хайдаров, Аҳаджон Жамолов, Аброржон Эргашев

Бегона ўтлар ғўза ҳосили ва унинг сифатига салбий тасир кўрсатади. Бегона ўтлар тупроқдан сувни ва озуқа моддаларни ғўзага нисбатан кўп ўзлаштириши ҳисобига ғўзага озуқа моддалар кам етиб боради. Бундан ташқари бегона ўтлар ҳар хил касаллик ва зараркунандаларнинг оралиқ хўжайини бўлиб хизмат қилади. Бегона ўтлар ҳосилни йиғиб олишда ҳам қийинчиклар туғдиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗА МАЙДОНЛАРИДА УЧРАЙДИГАН БЕГОНА ЎТЛАР ВА УЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ»

"ТаЩт уа tadqiqotlar" ¡1т1у-и$!иЫу ]игпаП №12

ГУЗА МАЙДОНЛАРИДА УЧРАЙДИГАН БЕГОНА УТЛАР ВА УЛАРГА

КАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ

Анваржон Хайдаров

Усимликлар карантини ва химояси илмий-тадкикот институти Фаргона

филиали катта илмий ходими Ахаджон Жамолов

Усимликлар карантини ва хдмояси илмий-тадкикот институти Фаргона

филиали катта илмий ходими Аброржон Эргашев

Усимликлар карантини ва химояси илмий-тадкикот институти Фаргона

филиали тадкикотчи https://doi.org/10.5281/zenodo.7324398

Аннотация: Бегона утлар гуза хосили ва унинг сифатига салбий тасир курсатади. Бегона утлар тупрокдан сувни ва озука моддаларни гузага нисбатан куп узлаштириши хисобига гузага озука моддалар кам етиб боради. Бундан ташкари бегона утлар хар хил касаллик ва зараркунандаларнинг оралик хужайини булиб хизмат килади. Бегона утлар хосилни йигиб олишда хам кийинчиклар тугдиради.

Калит сузлар: Бегона утлар, уруг, серуруглик, таркалиш, бир уруг паллали, икки уруг паллали, кам йиллик, куп йиллик, зарар, карши кураш, гербицидлар.

Бегона утлар далаларда кишлок хужалиги экинлари ичида, далалар атрофида, экин экиладиган буш ерларда, ариклар ва йуллар буйларида, уйларга якин ва бошка хар хил жойларда усадиган усимликлар булиб, дунёда уларнинг бир неча минг тури бор. Улардан Узбекистоннинг сугориладиган ерларида 400 тадан купроги кайд этилган булиб, гуза майдонларида 74 та тури учрайди. Далаларда таркалишига караб бегона утларни 4 та тахминий гурухга булиш мумкин:

1) Кенг 2) Уртача 3) Кам 4) Жуда кам таркалган бегона утлардир.

Шу билан бирга, бегона утларнинг таркалиши нафакат хар хил вилоят ва туманларда, хатто алохида далаларда хам кучли фарк килиши мумкин, чунки утлар турларининг табиий таркалиши, олдинги йилги экинларни етиштиришда кулланган чора тадбирларнинг ва бошка омилларнинг таъсирида хар хил булиши мумкин.

Бегона утлар билан самарали курашиш учун уларнинг асосий биологик хусусиятларини, жумладан яшаш муддати, купайиш усули ва фаол усиш

вaктлapини билиш 3apyp. Улaр куйидэги хyсyсиятлaргa эгa:

- СерyрyFлик. Битга Усимлик бир нечa юз Ba минглaб ypyr хосил килиши мумкин. Бир туп олaбyтa 100 минг, шурэ эсa 500-700 минг ypyF берa олaди. Шунинг учун хэм ypyF хосил килгэн бегонa yrnap дaлaни ифлослaнтирyвчи aсосий мaнбa хисоблaнaди;

- УpyFлapни шaмол Ba сув ёpдaмидa узок мaсофaлapгa тapкaлиш кобилияти;

- Тyпpокдa ypyFлap узок мyддaтдaн сунг хaм униб чикиш кобилиятини сaкдaши. Иткунок ypyFи-15, коpaкypмaк-13, очaмбити-35, эшaкшypa Ba семизут - 40, кУйпечaк -50 Ba гибиск ypyFи эсa 57 йилдaн сунг хaм униб чикиши мумкин;

- УpyFлapнинг тyпpокдa xap хил вaктдa униши; мaсaлaн эшaкшypaнинг ypyFлapи 1 ёки 40 йилдэн сунг униб чикиши мумкин;

- Куп йиллик бегота уттарнинг кучли, pивожлaнгaн, тapкибидa озукэ моддaлapи куп бyлгaн илдиз Ba илдизпоялapи мaвжyдлиги;

- Бaъзи бегота уттарнинг ypyFлapи гунг, сyв Ba силосдa хaмдa моллapнинг ошкозонидaн yтгaндaн сунг хэм, униб чикиш хусусиятини сaкдaши;

- Куп йиллик бегота уттарнинг фэол вегетaтив кутайиш кобилияти. Куйпечэк илдизининг 2-3 см га тенг бyлaкчaлapининг хор биридэн янги усимлик pивожлaнa олади. Айниксэ илдизпояли бегота yrnap янги усимликтарни куплэб хосил килиш кобилиятигэ эгэ.

УpyF муртвридври бошлaнFич сонигэ кэрэб экин Ba бегонa уттар бир ypyFпaллaли (бyFдой, Fyмaй, корэкурмэк кэби) Ba икки ypyFпaллaли ^зэ, кУйпечaк, семизут Ba хк.) усимликтарга булинади. Бегонa ут бу гурухлэрдэн кэйси биригэ мэнсублигини aжpaтa олиш мухим, чунки гурухлэрнинг хэр биригэ кэрши мэхсус геpбицидлap кУллaнилaди.

Яшэш муддэти Ba кутайиш усулигэ кэрэб хэм бегонa уттар 2 гурухга булинади:

1) кэм (1 Ba 2) йиллик бегота yrnap ypyF беpгaндaн сунг куриб колэди, фэкэт ypyF оркэли купойоди Ba тapкaлaди;

2) куп йиллик бегота уттар ypyF беpгaндaн сунг хэм pивожлaниши дaвом этэди Ba келгуси йили янэ ypyF хосил килиши мумкин. Хдм ypyFлapи, хэм вегетaтив органтари воситaсидa кутайиши Ba тэркэлиши мумкин.

Бир ypyF паллали бир йиллик бегона утлар

Бошокдошлар оиласи (Cramineae). ^оракурмак (шамак) - кенг торколгон Ba жудэ зэрэрли бегота ут. Буйи 100 см гачэ усэди. Июн-сентябр ойлэридэ гуллэйди. Бир туп усимлик 60 мингтогочо ypyF беради. УpyFи 13 йилгачэ униб чикиш хусусиятини йукотмэйди. Тупрокни ифлослэнтирэди.

Иткунок - уртэчэ дapaжaдa торколгон. X,aво хэрорэти 15 0С дэн ошгэндэн

сунг уругидан униб чикади. Буйи 40-50 см гача усади. Илдизи бакувват, 1,5 м га етади. Бир туп усимлик 6000 донагача тез тукилиб кетадиган уруг бериши мумкин. Уруги униб чикиш кобилятини 15 йилгача саклайди. Июн-сентябр ойларида гуллайди. Тупрок намлигини кочиради.

Бир ypyF паллали куп йиллик бегона утлар

Ажрик - кенг таркалган ва жуда зарарли бегона ут. Буйи 10-50 см гача усали, пояси ер сатхидан кутарилган, тагидан бошлаб шохлайди. Уруги ва илдизпоялари воситасида купайади. Илдизпоялари ер остида тез усиб, таркалади, иссик ва кургок шароитда хам хаётчанлигини йукотмайди. Илдизпоянинг 1 дона тирик куртакли, булакчаси хам янги усимлик хосил кила олади.

Гумай - кенг таркалган ва жуда зарарли бегона ут. Март-апрел ойларида уругидан униб чикади ва илдизпоясидан кукаради. Илдизпояси йугон, куп йиллик, тупрокда 10-40 см чукурликда жойлашади. Буйи 1,5-2 м гача усади. Июн-октябр ойларида гуллайди ва мевалайди. Илдизпоянинг бир дона тирик куртакли, узунлиги 1 см булган булакчаси хам янги усимлик хосил кила олади.

Х,илолдошлар оиласи. Саломалайкум - кенг таркалган ва зарарли бегона ут. Буйи 15-30 см, пояси уч киррали. Июл-сентябр ойларида гуллайди ва мевалайди. Уруги ва ингичка илдизпояларидаги тугунаклари воситасида купаяди. Уругдан чиккан битта усимлик бир мавсумда кенглиги 1 м булган майдонда ва 20-40 (энг купи билан 80) см чукурликда 53 тагача тугунча хосил килиши мумкин.

Икки паллали бегона утлар

Кам йиллик бегона утлар. ЖаFжаF(очамбити) - кенг таркалган усимлик. Буйи 10-20 см, бир туп усимлик 73 мингтагача уруг беради. Кишлайдиган ва кишламайдиган хиллари мавжуд. Кишламайдиганлари эрта бахорда уругдан униб чикади, март-сентябр ойларида гуллайди, апрел-октябр ойларида мевалайди. Кишлайдиганлари кузда розетка ва поя чикаради.

Эшакшура - кенг таркалган ва зарарли бир йиллик бегона ут. Бахорда харорат 20 0С га етганда кишлаган уругдан униб чикади. Июн-июл ойларида гуллаб, июл-сентябрда мева тугади. Буйи 100 см гача усади, бир туп усимлик 1 миллионтагача уруг беради. Тупрокда 5 см дан чукурда жойлашган уруглари унмайди, унувчанлигини 5 йилгача саклайди.

ДаFалканоп - уртача даражада таркалган 1 йиллик бегона ут. Буйи 50-250 см. Июн-август ойларида гуллаб, июл-октябр ойларида мева тугади. Уруги билан купайади. Бир усимлик 1800 тагача уруг беради.

Бангидевона - кам таркалган бир йиллик бегона ут. Нохуш хид чикаради. Буйи 25-100 см. Май-сентябр ойларида гуллайди, июл ойидан кузгача мевалайди. Бир туп усимлик 24 мингтагача уруг беради.

Итузум - кенг таркалган, жуда зарарли, бир йиллик бегона ут. Буйи 20-75 см. Мпрт-апрел ойларида униб чикади. Июн-октябр ойларида гуллайди ва июл ойидан бошлаб мевалайди. Уруглари билан купайади. Уруглари сув оркали ва кушлар воситасида таркалади. Бир туп усимлик 40 мингтагача уруг беради.

Семизут - кенг таркалган бир йиллик бегона ут. Буйи 10-35 см, пояси ва барглари серэт, ётиб ёки бироз кутарилиб усади. Май ойининг охиридан ноябргача гуллайди ва мевалайди.

Юлдузут - кам ёки жуда кам таркалган бир йиллик бегона ут. Буйи 10-80 см. Пояси серэт, ётиб ёки бироз кутарилиб усади. Март-май ойларида гуллайди ва мевалайди.

Шура - кенг таркалган бир йиллик бегона ут. Апрел ойида униб чикади, июн-сентябр ойларида гуллайди ва мевалайди. Буйи 15-150 см. Сершох, бакувват, илдизи 1-2 м гача усади. Бир туп шура 100 мингдан 7 миллионгача уруг бериши мумкин. Бир усимликда 3 хил уруг хосил булиши мумкин:

1) йирик, ясси, кунгир, етилгандан сунг 3 кун ичида унади;

2) бироз кичикрок, кора тусли ёки яшил-кора, етилгандан сунг кейинги йили унади;

3) жуда майда, кора, думалок пишгандан сунг факат 2 йилдан кейин унади. Уруглари янги гунг, ёмгир ва сув воситасида купайади.

Бегона утларнинг зарари

Бегона утлар гуза билан майдон, намлик, озука моддалар ва куёш нури учун ракобат килади ва натижада тола хосили ва сифатини камайтиради, хосилни етиштириш кийматини оширади, хосилни йигишни кийинлаштиради. Транспирация жараёни жуда фаоллиги сабабли, хайдалган ерларда бегона утлар маданий экинларга нисбатан 330-1900 марта купрок сувни узлаштириди, тупрок намлигини кочиради ёки уни куритади. Озука моддаларни, айникса азотни кескин камайтиради.

Бегона утлар билан мавсум бошида эрта зарарланган далаларда хосил ва тола сифати купрок, кеч зарарланганларида эса камрок йукотилади. А^Шда утказилган тажрибалардан маълум булишича, бегона утларнинг чигит униб чиккан пайтдан бошлаб 8 хафта мобайнида гуза билан ракобатда булиши уларнинг кейинги 8 хафта давомидаги ракобатига нисбатан экинларга анча купрок зарар келтирган (Kelly, Thullen, 1989).

Бегона утларнинг пахта хосилига таъсири уларнинг тури ва даланинг зарарланиш даражасиги боглик. Мавсум бошида, айникса нихоллар униб чиккан кундан бошлаб 3 хафта ичида, далани бегона утлардан тоза холда ушлаб туришнинг гуза хосили учун жуда мухимлиги исботланган. Масалан, бутун усув даврида итузум билан зарарланган даладан 13,7 ц/га хосил олинган булса, дастлабки 3 хафта ичида экин ушбу бегона утдан тоза тутилганда хосил 38,9

ц/га ни ташкил этган. Айни шундай конуният бошка бегона утлар билан утказилган тажрибаларда хам исботланган: бутун усув даврида гумай билан зарарланган даладан 4,4 ц/га, дастлабки 3 хафта гумай булмаганларидан эса 32,4 ц/га хосил олинган. Бутун усув даврида бу бегона утни назорат килинганда хосилдорлик 40-41 центнерни ташкил этган.

Коракурмак хосилга салбий таъсири буйича гумай ва итузумдан хам ашаддийрок эканлиги тажрибалардан маълум булган. Бегона ут булмаган назоратда 41 ц/га хосил олинган булса, 6, 9, 12, ва 25 хафта давомида коракурмак билан зарарланган далаларда пахта хосили тегишли равишда, 24, 69, 92 ва 98 фоизга камайган. Юкорида курсатилган даврлар мобайнида саломалайкум билан кучли зарарланган далаларда 12-34 фоиз хосил нобуд булган.

Юкорида курсатилган ва баъзи бошка тажрибаларда аникланишича, бегона утлар билан курашилмасдан, уз холига ташлаб куйилган далалар купи билан 3 йил ичида пахта етиштириш учун иктисодий томондан яроксиз холга келар экан.

Бегона утлар бевосита зарар келтириши билан бирга, билвосита хам зиён курсатади. Улар касаллик кузгатадиган паразит замбуруглар учун кушимча хужайин сифатида хизмат килиб, касалликлар купайишига, таркалишига ва гузага утиб, зарарлашига олиб келади. Мисол учун гузанинг ризоктониоз касаллиги учун олабута, эшакшура, коракурмак ва саломалайкум, кора илдиз чириши учун ажрик, коракурмак, эшакшура ва сутчуп, вертициллиоз сулиш касаллиги учун эса бангидевона, дагалканоп, тугмачагул, эшакшура, олабута, янток, куйтикан, кизилмия ва бошка бир катор бегона утлар кушимча хужайинлардир (Головин, 1953; Климова, 1979; Johnson ва бошка.; 1980, Vargas ва бошка., 1996).

Бегона утлар зарарли хашаротлар учун хам мухим кушимча хужайин, хам озука манбасидир. Куп зарарли хашаротлар олдин бегона утларда озикланиб купайади, сунгра эса гузага (ва бошка экинларга) утади. Мисол учун баъзи кандалалар гузага олабута, эшакшура ва бошка бегона утлардан таркалади.

Бегона утларга карши кураш чоралари

Шартли равишда бегона утлар билан кураш тадбирлари 2 гурухга - олдини олувчи ва кириб битирувчи чораларга булинади.

Олдини олувчи чоралар бегона утлар уругларининг хар хил манбалардан далага келишин бартараф килишга каратилган ва куйидаги усулларни уз ичига олади:

-Чигитни бегона ут уругларидан тозалаш;

-Далада, дала атрофларида, йуллар ва ариклар буйида ва экилмаган ерлардаги бегона утларни уриб олиш ёки хайдаб йукотиш;

-Гунгни фэ^эт яхши чиритиб куллэш; тaжpибaлapдa яхши чиримэган корэмол гунгидэ эжрик, кук иткунок, корэкурмэк, эшэкшурэ Ba шурэ ypyFлapи куплэб учрэши aникдaнгaн.

Кириб битиpyвчи чорэдэр бегота утлэрни, улэрнинг ypyFлapи Ba илдизлэрини йукотишга кapaтилгaн булиб, уз ичига эгротехник Ba кимёвий курэш усуллэрини олэди.

Агротехника усуллари Узбекистондэ бегота утлэр билэн курэшишнинг эсосини тэшкил килэди.

УpyFлик чигитни хaво Ba тупрок хэрорэти кутай пэйтдэ экиш нихоллэр тез усиши Ba тупроккэ соя бериб бошлэшини тэминлойди, нэтижоло купчилик бегота уттарнинг ypyFлapи униши Ba усиши ^мэй^и. Умумэн Fyзa нихоллэри усишигэ ижобий тэъсир кypсaтyвчи бэрчэ чорэ- тэдбирлорни куллэш, жумлодэн юкори сифэтли ypyFлик чигит экиш, хэшэрот, кэселлик Ba немaтодaдap билэн курэшни йулга куйиш Fyзa нихоллэри бaкyввaт Ba бегонэ yrnap билэн рэкобот килиш кобилияти бaдaнд булишини тaминлaйди.

Агротехникэ чорэлори кaтоpигa юзэ хэйдэб, тупрокни юмшэтиш, чукур 2 ярусли кузги шудгор, бэхордэ экишдэн олдин хaйдaш киради. Юзэ хойдвш кузги шудгордэн олдин yткaзилaди Ba бундэ бегота уттар yлдиpилaди, тупрокта колгэн ypyFлapи тездэ униб чикэди.

Кузги шудгор бегонэ уттар усиб чиккaндaн сунг yткaзилиб, бундэ yrnap утади, илдизпоядapи тупрокнинг устигэ чикapилaди Ba угар кишдэ музлэб хэлок бутади.

Бэхордэ экишдэн олдин ер хaйдaш Ba икки томонлaмa молэ (борота) юргизиш янги униб чиккэн yтлapдaн хэдос к,итади Ba тупрок устидэги илдизпоялapни дaдaдaн чикэриб тошлошни тaминлaйди.

Ерни кyльтивaция килиш мухим тэдбир хисоблaнaди. Бунинг учун дaлa paвон текислaнгaн булиши зэрур. Шу мaксaддa АКШдэ кУллaнилaдигaн энг зaмонaвий усул - ерни лэзер нуридэн фойдaдaниб текислэшдир. Бундэй дaдaдapдa кyльтивaтоpгa Уpнaтилaдигaн хэр хил мослaмaдap ёpдaмидa чигит экишдэн олдин ёки нихоллэр униб чиккaндaн сунг бегота уттарнинг куп турлэри деярли бутунлэй йукотилади.

Похто хосилигэ кучли сэдбий тэъсир кypсaтyвчи бэъзи бегота уттар кенг тapкaдгaн дaдaдapдa кyлътивaцсия яхши сaмapa бермэслиги мумкин. Бундэй XOллapдa бегота уттарни кул (чопик) ёpдaмидa йукотиш лозим.

Кимёвий усул - гербицидлэрни куллэш - бегонэ уттар билэн курэшишнинг нисботэн янги, зaмонaвий Ba б^онд сaмapaди йули булиб, кишлок хyжaдигидa тупроккэ мехэник тэъсир килишни иложи боричэ кaмaйтиpишгa кapaтилгaн.

Усимликдэрни кypyтyвчи ёки усишини тyхтaтyвчи кимёвий моддaдap

гербицидлар деб аталади.

Гербицид куллашга мужжаланган далаларни яхши текислаш жуда мухим. Текис далаларга куйилган сув хам бир текис таркалади ва бу, уз навбатида, гербицидларнинг самарадорлигини оширади хамда таъсир даврини узайтиради. Янги текисланмаган, айрим жойларида сув тупланиб колган далаларда куп гербицидлар тез парчаланиб кетади ва уларнинг самараси камаяди.

Далани чигит экишдан олдин сугориш бегона утларнинг уруглари унишини таминлайди хамда уларнинг майса ва нихоллари билан курашиш имкониятини яратади.

Гербицидлар классификацияси. Бегона утларга таъсир килиш механизмига караб гербицидлар 2 гурухга: ёппасига ва танлаб таъсир килувчиларга булинади.

Ёппасига таъсир килувчи гербицидлар барча усимликлар учун захарлидир. Танлаб таъсир килувчи (селектив) гербицидлар баъзи усимликлар (бегона утлар) учун баланд захарли, бошкалари (маданий экинлар) учун эса зарарсиз ёки кам захарли. Айрим селектив гербицидлар усимликларнинг 1 гурухига (мисол учун 1 ёки 2 паллали усимликларга) ёки бир нечта турига (мисол учун 1 йиллик бошокли утларга) ёхуд факат 1 турига захарли булиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Б.О. Хасанов, А.Ш. Хдмраев, О.Т. Эшматов ва бошкалар. Гузани зараркунанда, касалликлар ва бегона утлардан химоя килиш. Тошкент-2002.

2. Э.А. Холмуродов, М.А. Зупаров, Р.К. Саттарова ва бошкалар. Кишлок Хужалик Фитопатологияси. Тошкент-2013.

3. Б.А. Сулаймонов, Б.С. Болтабоев, А.Р. Анорбоев. Бог, токзор ва дала экинларининг зараркунанда, касалликлари хамда уларга карши кураш усуллари. Тошкент - 2017 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.