Научная статья на тему 'ЮМШОҚ БУҒДОЙ КОЛЛЕКЦИЯ НАМУНАЛАРИДА БАРГ САТҲИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИК КОМПАНЕНТЛАРИГА ТАЪСИРИ'

ЮМШОҚ БУҒДОЙ КОЛЛЕКЦИЯ НАМУНАЛАРИДА БАРГ САТҲИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИК КОМПАНЕНТЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

42
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
юмшоқ буғдой / коллекция / барг сатҳи / 1000 дон оғирлиги / ҳосилдорлик / bread wheat / collection / leaf level / 1000 grain weight / yield.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — С. К. Мелиев, C. K. Бабоев, А. А.Долимов, С. С. Бузуруков

Мақолада барг сатҳининг йиллар давомида тупроқ – иқлим шароитлари таъсирида ўзгариш динамикаси таҳлил қилиниб ҳосилдорлик компанентларига боғлиқлиги ўрганилган. Умумий барг сатхи бўйича энг юқори кўрсаткич К-64 (73,0±7,36) намунасида аниқланди. Барг сатхи 70 см2 юқори бўлган намуналарда ҳосилдорлик 70 ц/га оралиғида бўлиши аниқланди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — С. К. Мелиев, C. K. Бабоев, А. А.Долимов, С. С. Бузуруков

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the dynamics of changes in foliage over the years under the influence of soil and climatic conditions and considers its dependence on the components of the crop. The highest total level of leaves was noted in sample K-64 (73.0 ± 7.36). For samples with a leaf surface of more than 70 cm2, the yield was within 7 t/ha.

Текст научной работы на тему «ЮМШОҚ БУҒДОЙ КОЛЛЕКЦИЯ НАМУНАЛАРИДА БАРГ САТҲИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИК КОМПАНЕНТЛАРИГА ТАЪСИРИ»

ЮМШОК БУГДОЙ КОЛЛЕКЦИЯ НАМУНАЛАРИДА БАРГ САТ^ИНИНГ ^ОСИЛДОРЛИК КОМПАНЕНТЛАРИГА ТАЪСИРИ

С. К. Мелиев

УзРФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти кичик

илмий ходим meliev.sodir@mail.ru

C. K. Бабоев

УзРФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти

профессори

А. А.Долимов

УзРФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти

кичик илмий ходим

С. С. Бузуруков

УзРФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти

кичик илмий ходим

АННОТАЦИЯ

Маколада барг сатхининг йиллар давомида тупрок - иклим шароитлари таъсирида узгариш динамикаси тахлил килиниб хосилдорлик компанентларига богликдиги урганилган. Умумий барг сатхи буйича энг юкори курсаткич К-64 (73,0±7,36) намунасида аникланди. Барг сатхи 70 см2 юкори булган намуналарда хосилдорлик 70 ц/га оралигида булиши аникланди.

Калит сузлар: юмшок бугдой, коллекция, барг сатхи, 1000 дон огирлиги, хосилдорлик.

EFFECT OF LEAF SURFACE ON YIELD COMPONENTS IN COLLECTION SAMPLES OF BREAD WHEAT

ABSTRACT

The article analyzes the dynamics of changes in foliage over the years under the influence of soil and climatic conditions and considers its dependence on the components of the crop. The

May, 2022

62

highest total level of leaves was noted in sample K-64 (73.0 ± 7.36). For samples with a leaf surface of more than 70 cm2, the yield was within 7 t/ha.

Keywords: bread wheat, collection, leaf level, 1000 grain weight, yield.

Бугдой хосилдорлигини оширишда махсулдорлик ва экологик пластиклиги юкори генетик потенциалга эга булган навларни яратиш хал килувчи рол уйнайди. Юкори махсулдор навларни яратиш кийин вазифа булиб, зарурий белгилар куп холларда салбий корреляцион богликликка эга ва бундай белгиларни бир генотипда йигиш бир неча фундаментал ва амалий муаммоларни хал килишни талаб этади. Хрсилдорликни ошишида бугдой усимлигини асосий морфологик белгилардан барг органлири хисобланиб, учта асосий барг (юкоридан пастга байрок барг, иккинчи ва учунчи барг) нинг хосилга кушган хиссаси билан ижобий фаркланади [1, 2]. Буларнинг орасида байрок баргнинг (шу жумладан пояси) бошка баргларга нисбатан роли катта булиб, ёругликни 30% ни ушлаб колади [3, 4]. Бошка тадкикотларда келтирилишича байрок баргнинг хосилдорликка ижобий таъсири 50% гача хисса кушадиган асосий орган деб каралади [5, 3]. Байрок баргнинг хосилдорликка ижобий таъсири сифатида баргдаги хлоропластларга боглик. Хлопраст (хлорофиллар) углерод фиксатцияси ва вегетация даврларидаги вегетатив органларни шакллантиришда (фотосинтез), экологик стрессларга шу жумладан иссиклик стрессларига жавоб беради [6].

Тадкикот материаллари ва услублари

Тажрибалар Генетика ва Усимликлар экспериментал биологияси институтининг Дурмон тажриба участкасида олиб борилди. Тадкикот обеъкти булиб CIMMYT халкаро ташкилоти генафондининг бахорги бугдойнинг элита юкори хосилдор навлари (38th ESWYT) кучатзори намуналардан фойдаланилган. Барг сатхи курсаткичи (Петиолъ APK - APKPure.com) петиол программаси [7] оркали бахоланди.

Тадкикот натижалари ва му^окамаси

Тадкикотларимизда байрок барг эни буйича бахоланганда умумий уртача курсаткич 2017 йил барг эни 2,50 см, барг узунлиги 26,94 см, умумий барг сатхи 67,21 см, 2018 йил барг эни 2,18 см, барг узунлиги 28,07 см, умумий барг сатхи 61,19 см, 2019 йил барг эни 2,25 см, барг узунлиги 27,7 см, умумий барг сатхи 63,0 см

КИРИШ

ни ташкил этди (1-жадвал). Уч йиллик натижалар шуни

May, 2022

курсатдики намуналарда 2018 йилда барг эни кискариши кузатилиб барг узунлиги нисбатан ошганлиги кузатилди. Барг узунлигининг йиллар давомида ошиб бориши купчилик намуналарда кузатилган булсада, урганилган 20 та намунадан 4 тасида барг узунлиги хам кискарганлиги кузатилди. Бу холат айникса К-47 намунасида кузатилиб, 2017 йилда 28,52 см дан 2018 йилда 23,50 смга тушиб колган. Барг энини тахлил киладиган булсак 2018 йилда купчилик намуналарда кескин камайиб кетганлиги кузатилди. Бунга сабаб 2018 йилда об-хавонинг нисбатан пастлаб кетганлиги 2017 йилга нисбатан харорат 1,93% ва ёгин микдори 15% га паст булгани намуналарнинг етарли даражада фойдали харорат йигиндисига тула эришмаганлиги сабаб булганлиги кузатилди. Умуман олганда намуналар барг сатхининг бундай узгаришини тупрок иклим шароитларга физиологик мослашиш жараёнининг бир белгиси мисолида фенотипда намаён булганлиги билан изохлаш мумкин.

Умумий барг сатхи буйича уч йиллик уртача курсаткич 64,3±6,42 см ни ташкил этди. Энг паст курсаткич К-8 (50,1±1,98) энг юкори курсаткич К-64 (73,0±7,36) намуналарида кузатилди. Намуналарнинг умумий уртача курсаткичдан юкори натижа курсатган 9 та намунада К-7 (71,2±6,06), К-13 (72,4±2,03), К-20 (69,6±4,75), К-21 (69,9±2,35), К-32 (64,2±4,13), К-64 (73,0±7,36), К-74 (67,2±8,44) К-80 (72,8±1,67) ва К-82 (71,6±3,18) аникланди. К-60, К-56 ва К-89 тизмаларда барг узунлиги (29,2±1,64; 28,1±2,20 ва 30,0±0,80 см) юкорилиги буйича кейинги уринларда турсада лекин барг эни буйича паст натижа курсатганлиги кузатилди. Аксинча К-21 намунасида барг узунлиги (28,3±1,30) нисбатан калта булиб, барг эни (2,48±0,10) юкорилиги барг сатхи (69,9±2,35) нинг ошишига олиб келди.

Юкоридаги санаб утилган 9 та намуналарнинг барг эни ва узунлиги колган намуналарга нисбатан юкорилиги кузатилиб бевосита хосилдорликка

хам таъсир килганлиги кузатилди. Шуни таъкидлаш керакки Muhammad Irfan

2 2

[8] тадкикотларида барг сатхи айрим генотипларда 106,4см , 95,3см натижалар олинганлиги кузатилган. Бошка илмий маколаларда хам барг сатхи майдонининг ошиши фотосинтез махсулдорлигини ва бунинг натижасида хосилдорлик хам ошганилиги кузатилган [9, 10]. Бизнинг тадкикотларимизда барг сатхи юкори булган намуналарда хосилдорлик хам юкори булганлиги кузатилди. Намуналарнинг барг сатхи 70 см2 дан юкори булиши хосилдорликни 65-77 ц/га, 1000 та дон

May, 2022

64

огирлигини 45-50 г таъсир доирасида узгариб турганлиги кузатилди. Ушбу натижалар К-7 барг сатхи 71,2±6,06 см хосилдорлик 70,7±3,1 ц/га, К-13 барг сатхи 72,4±2,03 см хосилдорлик 71,6±4,2 ц/га ва К-64 барг сатхи 73,0±7,36 см хосилдорлик 77,6±1,6 ц/га намуналарида кузатилди. Бундай натижалар илмий маколаларда хам келтирилган [9, 10]. Барг сатхи 60-70 см2 оралигида булган намуналарнинг хосилдорлиги 60 ц/га, 1000 та дон огирлиги 45 г дан юкорилиги кайд этилди. Факатгина айрим намуналарда ушбу мутоносиблик салбий томонга узгариб турганлиги кузатилди (К-89 намунасида 1000 та дон огирлиги

л

48 г, хосилдорлик 68 ц/га, барг сатхи 61 см ). Барг сатхи билан хосилдорлик курсаткичи буйича корелятив богликлик борлиги статистик тахлил натижаларида кузатилди. Унга кура барг сатхи билан хосилдорик уртасида урта ижобий (г=0,58), 1000 та дон огирлиги билан кучсиз ижобий (г=0,28) богликлик борлиги аникланди. Барг сатхи ва хосилдорлик уртасида ижобий богланиш борлигини илмий маколаларда келтириб утилган. Унга кура хосилдорлик билан байрок барг сатхи уртасида кучли ижобий (г = 0,71) богланиш борлиги Г.Н. Гудакова ишларида хам кузатилган [17; 105-107-б]. Андоза нав Краснодар-99 навига нисбатан намуналарнинг умумий барг сатхи тахлил килинганда сезиларли фарк йуклиги кузатилди. Андоза навнинг барг сатхи 64,9±5,97 см тенг булиб, намуналарнинг умумий барг сатхи 64,3±6,42 см га тенг булди.

Аммо намуналарнинг умумий хосилдорлик (66,9±3,4 ц/га) ва 1000 та дон (46,4±2,13 г) огирлиги буйича андоза Краснодар - 99 нави хосилдорлиги (63,0±1,2 ц/га) дан ва 1000 та дон огирлиги (42,9±0,80 г) дан юкорилиги билан ижобий фаркланди. Андоза Краснодар - 99 навидан барг сатхи, хосилдорлик ва 1000 та дон огирлиги курсаткичлари буйича юкори натижа курсатган намуналар ва бу намуналарнинг хосилдорлиги ошишида белгиларнинг ижобий богланиш таъсири юкорилиги кузатилди. Бу морфологик белгилардан селекция ишларида хосилдорликни оширишда маркер сифатида фойдаланиш мумкин. Биз танлаб олинган намуналар (факультатив типга эга) махаллий ва андоза Краснодар - 99 (кузги бугдой) навига нисбатан хосилдорлик курсаткичлари деярли бир хил, аммо сифат жихатдан ва турли сресс шароитларда хосилдорлик ва хужалик учун ахамиятли белгилари баркарор хисобланади. Ушбу намуналар касалликларга, хашоратларга ва юкори хароратга хамда кам сув талаб килиши билан айнан доннинг физиологик етилиш даврида сув саклаш хусусиятлари жихатдан андоза навдан устунлик килади.

Мау, 2022

65

1-жадвал

Коллекция нлиуналарининг барг сатхн курсаткнчн (см2)

Каталог но-мерн Барг янн {сы) Барт узунлигн (сы) Уртача курсаткнч X±Sx У мумий барг сатхн, см2 ^оенлдор-лнк H та 1000 дон отнрлнгн, г

Инллар Уртача курсаткнч X±Sx Инжир

2017 201S 2019 2017 2018 2019

7 2.50 2,67 2 ДО 2,42±0,17 27,22 31,10 31,10 29,4±1.14 71,216,06 70.7=3,15 48,0±0,56

8 2,68 2,27 2,07 2,34±0,18 19,52 22,93 22,93 21, б± 1,06 50', 1±1,98 65,<Ü7:16 45,9±1,27

13 2,28 2,50 2,2 2,33±С,09 25,74 30',97 30,97 31,4±1,20 72,4±2,03 71,6=4,29 48,2±2,04

20 2,56 2,33 2,03 2,31±0,15 28,58 30,90 30,90 30,1± 1,49 69,6±4,75 65,4=6,93 45,3±1,18

21 2,64 2,49 2,30 2,48±0,10 27,82 28,50 28,50 28,3± 1,30 69,9±2,35 66,6=3,36 46,5± 1,33

32 2,54 2,60 2,44 2,53±0,05 25,94 27,07 27,07 25,4±1,18 64,2±4,13 67,7=4,02 47,0±0,40

41 2,68 1,97 2,40 2,35±0,21 24,46 23,77 23,77 24,4±0,35 57,4±5,57 62,S=5,2S 45,2± 2,17

46 2,34 2,47 2,17 2,32±0,09 23,88 23,73 23,73 26,5±1,07 61,4±10,4 63,9=2,36 47,4±0,78

47 2,86 1,87 2,57 2,43±0,29 28,52 23,50 23,50 25.6tl.51 62,9±10,8 623=4,17 42,9± 1,10

49 2,62 1,72 2,57 2,30±0,29 26,98 24,80 24,80 26,0± 1,0 6 59,8±7,12 64,9=4.13 45,2± 1,09

56 2,62 2,37 1,80 2,26±0,24 27,96 29,87 29,87 28,1±2,20 64,1±9,58 66; 1=5,55 45,9±0,82

60 2,54 1,78 2,23 2,18±0,22 26,88 26,17 26,17 29,2±1,64 63,9±4,72 66,6=3,09 46,4± 1,33

61 2,20 2,10 2,27 2,19±0,05 24,12 25,43 25,43 25,6±0,49 56,Ш=3,92 61.1= 1,34 42,6±2,36

64 2,53 2,29 2,43 2,41±0,07 28,02 31,07 31,07 30,3±0,40 73,0±7,36 77,0=1,63 49,«±0,11

74 2,34 1,96 2,20 2Д7±0,11 26,23 29,63 29,63 31,1±1,56 67,2±8,44 67,4±3,01 47,0±0,76

80 2,60 2,27 2,40 2,42±0,10 30', 78 32,47 32,47 30,2±1,76 72,8± 1,67 673±2,45 46,7±1,26

81 2,54 1,97 2,13 2,21±0,17 26,36 23,63 23,63 25,5±2,24 57,1±9,51 663=3,93 46,4±0,70

82 2,82 2,33 2,20 2,45±0,19 25,30 29,83 29,83 29,-111,66 71.fc3.18 66,4=3 26 46,4±0,61

89 1,86 2,10 2,15 2,04±0,09 29,96 31,07 31,07 30,0±0,80 б1,2±5,87 63,6=1,54 47,1±0,60

100 2,34 1,73 2,47 2,18±0,23 26,12 24,93 24,93 25,2±0,54 55,1±5,97 65,3=1,07 45,4±0,79

Уртача курсаткнч 2,50 2,18 2,25 2,32±С,15 26,94 28,07 28,07 27,7±1,25 64,3±6,42 66,9=3.46 46,2±2,13

Краснодар екая 99 2,54 1,77 2,43 2,41±0.13 26,32 29,43 27,0 26,8±0,41 64,9±5,97 63,(Ь1Д0 42,9±0,80

г=0,58

г=0,29

1-Расм. Намуналарнинг х,осилдорлик курсаткичлари уртасидаги фаркланиши, ц/га Шу муносабат билан хрсилдорлик курсаткичларини анова дастури буйича статистик тахлил килганимизда намуналар орасида ва андоза Краснодар- 99 навидан сезиларли фарк йуклиги кузатилди. Факат К-64 намунаси андоза нав ва колган

May, 2022

66

намуналардан сезиларли ижобий фаркланиш кузатилди. Шунга мос натижа курсатган К-13, К-32, К-46, К-60, К-74, К-81 ва К-89 намуналари орасида фарк йуклиги аникланди. Юкорида танлаб олинган намуналарда барг сатхи тахлил килинганда интродукция килинган намуналар иккинчи йил экилганда баъзи намуналарда барг эни хамда умумий барг сатхи кискарганлиги кузатилди.

ХУЛОСА

Байрок барг сатхи буйича намуналарда иккинчи йили барг эни кисариб барг узунлиги нисбатан ошганлиги кузатилди. Барг эни буйича юкори курсаткич К-32 (2,53±0,05 см), барг узунлиги буйича К-13 (31,4±1,20 см) намуналарида кузатилди. Умумий барг сатхи буйича энг юкори курсаткич К-64 (73,0±7,36) намунасида аникланди. Барг сатхи 70 см2 юкори булган намуналарда хосилдорлик 70 ц/га оралигида булиши аникланди.

REFERENCES

1. Lou R., Li D.X., Li Y.B., Bian Z.P., Zhu Y.N.. Effect of pre-anthesis drought hardening on post-anthesis physiological characteristics, yield and WUE in winter wheat Phyton. //Int. J. Exp. Bot. 2021. V. 90 № 1, - P. 245-257.

2. Tu Y., Zhu J., Luo W., Liu H., Li C., Li S., Liu J., Ding P., Habib A. Flag leaf size and posture of bread wheat: genetic dissection, QTL validation and their relationships with yield-related traits. //Theor. Appl. Genet. 2020. V.133, - P. 297-315.

3. Liu Y. (*) : Y. Tao : Z. Wang : Q. Guo : F. Wu : X. Yang : M. Deng : J. Ma : G. Chen : Y. Wei : Y. Zheng Identification of QTL for flag leaf length in common wheat and their pleiotropic effects.// Mol Breeding. 2018, 38: 11, -P.1-11.

4. Shah L., Yahya M., Shah S., Nadeem M., Ali A., Ali A., Wang J., Riaz M.W., Rehman S., Wu W., Khan R.M., Abbas A., Riaz A., Anis G.B., Si H., Jiang H., Ma C. Improving lodging resistance: using wheat and rice as classical examples.// Int. J. Mol. Sci. 2019. V. 20, - P. 4211.

5. Ba Q., Zhang L., Chen S., Li G., Wang W. Effects of foliar application of magnesium sulfate on photosynthetic characteristics, dry matter accumulation and its translocation, and carbohydrate metabolism in grain during wheat grain filling. // Cereal Research Communications. 2020. V. 48 № 2, - P. 157-163.

6. Allahverdiyev, T. Effect of drought stress on some physiological traits of durum (Triticum durum Desf.) and bread (Triticum aestivum L.) wheat

genotypes. // Journal of Stress Physiology & Biochemistry,-2015,

Vol. 11 №. 1, P. 29-38.

May, 2022

7. neTHont APK - APKPure.com

8. Muhammad I, Mahpara S, Bibi R, Shah R,Rehmat U, et al. Grain yield and correlated traits of bread wheat lines: Implications for yield improvement. //Saudi J Biol Sci. 2021. V. 28 № 10, -P. 5714-5719.

9. Luo F., Deng X., Liu Y., Yan Y. Identification of phosphorylation proteins in response to water deficit during wheat flag leaf and grain development.// Bot. Stud. 2018. V. 59, - P. 1-17.

10. Zhao C., Bao Y., Wang X., Yu H., Ding A., Guan C., Cui J., Wu Y., Sun H., Li X. QTL for flag leaf size and their influence on yield-related traits in wheat. //Euphytica. 2018. V. 214, - P. 1-15.

May, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.