CC BY
410"YULDUZLI TUNLAR" ROMANIDA TARIXIY HAQIQAT VA BADIIY
TO'QIMA
HAMIDOV Mirolimbek
FarDUkatta o'qituvchisi, filoloiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) KOMILOVA Xurshidaxon
FarDU2-kurs magistranti
d https://doi.org/10.24412/2181-2993-2022-2-296-303
ANNOTATSIYA Maqolada Pirimqul Qodirovning "Yulduzli tunlar" romani va "Boburnoma" asari qiyos etilgan. Bobur shaxsiga xos xususiyatlar ochib berilgan.To'qima obraz va voqealar izohlangan.
Kalit so'zlar: tarixiy roman, personaj, badiiy to 'qima, mahorat, Bobur obrazi, tarixiy fakt, haqiqat.
ABSTRACT The article compares Pirimkul Kadyrov's novel "Starry Nights" and "Boburnoma". Characteristic features of Babur's personality are revealed. Textile image and events are explained.
Key words: historical novel, character, artistic texture, skill, image of Babur, historical fact, truth.
KIRISH (Introduction)
O'zbek romanlarida tarixiy shaxslar talqinida hayotiylik, haqqoniylik asosiy mezon hisoblanadi. Shuningdek, ularda tarixiy haqiqat badiiy haqiqatga qay darajada aylanganligi, avvalo, yozuvchilarning mahoratiga, dunyoqarashi va manbaalarga yondoshish uslubiga bog'liqdir. O'zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubov qayd etganidek: "Tarixiy romanda ilmiy haqiqat bilan badiiy haqiqatning munosabati g'oyat nozik va munozarali masala. Adabiyot tarixida shunday asarlar borki, ular ilmiy jihatdan asoslangan tarixiy faktlarga to'la mos keladigan xujjatlarga tayanib yozilgan... Ayni zamonda shunday tarixiy asarlar ham borki, ularda umuman hayotiy haqiqatga tayanilmagani holda yozuvchi xayoloti - fantaziyasi orqali tarixiy faktni qayta idrok etish muhim o'rin tutadi, tarixiy hodisalar, shaxslar muallif badiiy niyati asosida o'zgacha talqin etiladi. Adabiyot tarixida bunday misollar ko'p. Navoiy dostonidagi Iskandar tarixiy shaxs Aleksandr Makedonskiydan keskin farq qiladi. Mariya Styuartni Shipler o'zgacha, Volter Skott boshqacha, Stefan Sveyg yana o'zgacha talqin etadi. Shaxsan men tarixiy asarda yozuvchi xayoloti - fantaziyasiga
296
> www.birunijournal.uz
f
\ i ~. i ii /
to'la erk berish , "tarixchi olim ishi tugagan joyda yozuvchi ishi boshlanadi", degan qarash tarafdoriman" [1.57-58].1 Shuhrat, X.Begmatov kabi ijodkorlarning asarlarida bu so'zlarning nechog'lik to'g'ri ekanligini ko'ramiz.
O'tmish haqida yaratilgan asarlarda ko'tarilgan ijtimoiy-siyosiy muammo, voqea va asarda ishtirok etuvchi personajlarning tarix haqiqati bilan mutanosib tarzda yoritilishi yetakchi masalalardandir. Lekin bunda tarixiy asarda faqat tarixiy faktlarga suyanish kerak degan xato fikrga bormaslik kerak. Zero, tarixiy asarda ham yozuvchi o'sha davr muhiti, ijtimoiy-siyosiy muammolarini yoritishi mumkin.
Pirimqul Qodirov qalamiga mansub "Yulduzli tunlar" romani shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur hayotiga bag'ishlanadi. Asar Boburning taxtga o'tirishidan to hayotining so'ngiga qadar bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Adib asar ustida qariyb 10 yil(1969-1978yillar) davomida ish olib boradi. Bu haqida yozuvchining o'zi asarninh kirish so'zida shunday deydi: "Uni 1972-yilda ilk bor yozib nashrga topshirganimda tog'day bir yuk yelkamdan tushganday bo'lgan edi. Lekin mustabid tuzum tazyiqi ostida roman olti yil chop etilmay yotdi. Bu yillar davomida o'sha zalvarli yukni yana yelkamda ko'tarib yurganday bo'ldim. Qo'lyozmani ko'pgina mas'ul mutasaddilar, katta akademiklar o'qib fikr aytishdi. Chop etish masalasi Qizil imperiya markazining ruxsati bilangina hal etilishi mumkin ekan. Qo'lyozmaning satrma-satr tarjimasini Moskvada ham o'qishib, yozma taqrizlar berishdi. Xilma-xil fikr va mulohazalar changalzoridan tikanlarga tirnalib o'tdim, yo'limdan adashib ketmaslik uchun doim tarix haqiqatiga, xususan — "Boburnoma"day asl manbaalarga tayandim. Olti yil davomida romanga kiritgan yangi tahrirlarim ko'proq uning badiiy nuqsonlarini tuzatishga, tarix haqiqatini chuqurroq ochishga qaratildi"2
Asarda Bobur nafaqat shoh va shoir balki nazariyotchi adabiyotshunos, tarixchi,san'atshunos sifatidagi qilgan ishlariga ham alohida e'tibor berib o'tiladi. Roman ikki qismdan iborat. Birinchi qismda Boburning taxtga o'tirish voqealaridan to taxt qo'ldan ketib sargardonlik yillari boshlanguncha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Ikkinchi qismda esa uning Boburiylar sulolasiga asos solishidan vafotigacha bo'lgan davr yoritiladi.
MUHOKAMA
Asarda Quva tasviri shunday so'zlar bilan boshlanadi:
Quva. Qil ustida turgan taqdirlar.
1 Odil Yoqubov. So'z. Birinchi kitob. - T.: "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati.
2 Pirimqul Qodirov "Yulduzli tunlar" kirish so'zi 1999-yil
297
Nega aynan qil ustida turgan taqdir? Bunday boshlanishga ham asos bor, albatta. Faqat Robiya va Tohir hayoti qil ustidami? Yo'q, balki asarda Robiyaga o'xshagan minglab qizlar, balki butun xalq ahvoli qil ustida turgan, dushman Quvaga bostirib kelayotgan payt. Shu tarzda asar Quvadagi ikki yoshning suhbati bilan boshlanadi. Tohir va Robiya yonma-yon qo'shni bo'lib, bir-biriga unashtirilgan edilar. Yomg'ir ostida, majnuntollar panasida ular yurtga bostirib kelayotgan bosqinchilar haqida suhbatlashadi. Asarning bunday boshlanishining asosi ham podshohlarning yurt talashlari oqibatida yosh qiz-ayollarning og'ir taqdiri edi. Voqealar aynan ramazón oyida ro'y beradi. Shunday muqaddas oy bo'lishiga qaramasdan bosqinchilar hech narsadan qaytishmaydi, uylar talon-taroj qilingan, yosh qizlar cho'rilikka olingan.
Pirimqul Qodirov o'z asari orqali nafaqat Bobur balki butun xalqning o'sha davrdagi taqdiri, insonlarning chin qiyofasini ochib berishga harakat qiladi. Asarda chinakam sodda xalqimiz qiyofasi Tohir,(keyinchalik Tohir oftobachi), Fazliddin me'mor kabi obrazlar orqali ochib beriladi. Asar davomida Bobur obrazi bosqichma-bosqich yuksalib boradi. Dastlab 12yoshida taxtga o'tirgan yosh Bobur asar o'rtalariga kelganda chinakam bir navqiron yigitga aylanadi. Romanda Bobur shaxsiga xos sifatlar aniq va chiroyli tarzda ochib beriladi. Masalan: mirob Ergash govning qo'lga tushish voqeasini yozuvchi quyidagicha aks ettiradi:
-Men begunohmen! Besh bolamning uvoli uradi sen beklarni. Mening begunoh qonim tutadi hammangni.
Bu qarg'ish Boburning qalbiga o'tkir tig'day qadaldi.Uning oyoq-qo'llari titrab,o'tirgan joyida ko'zi tina boshladi.
Qarg'ishdan g'azablangan beklar yana ham qattiq turib talab qila boshladilar:
-Yasoq!
-Yasoq!
Boburning ko'z oldidan boyagi odamning soqoliga oqib tushgan ko'z yoshlari ketmas, qulog'i tagida uning alamli qichqirig'i yangrab turardi.3
Bobur uning o'ldirilishiga qarshilik qila olmaydi. Mirobning so'zlarga ishonsada soxta, xiyonatkor beklar bunga qarshilik qiladi. Ularni talabidan qaytara olmaydi.
Bobur shoh , sarkarda bo'lishi bilan birga g'oyat o'tkir zehnli kitobsevar inson edi. Yoshligidanoq kitobga mehr qo'ygandi. Xatto, umrining so'ngi kunlarini ham kitob mutolaasi bilan o'tkizishni xohlashi ham so'zlarimizning dalili bo'ladi. Asarda Bobur Samarqandga borgan chog'ida kitob do'koniga kiradi, undagi noyob kitoblarni ko'rib, shunchalik berilib ketadiki, Qosimbek gapirganda ham e'tibor bermaydi. Lekin, shu paytda xazinasi bo'sh bo'lishiga qaramasdan barcha kitob haqini to'lab sotib oladi.
3 Pirimqul Qodirov. "Yulduzli tunlar". - T.: "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, 2016.
298
Roman yozishda Pirimqul Qodirov Bobur shaxsini to'laqonli ochib berishga harakat qiladi. Asarda badiiy to'qimalar ham uchrab turadi. Masalan, Tohir keyinchalik Tohir oftobachi obrazi. "Boburnoma" asarida Tohir shaxsi haqida hech qanday ma'lumot uchramaydi, yozuvchi Tohirni o'zi yaratadi. Uni shunday ustalik bilan Bobur hayotiga olib kiradi. Dastlab Tohir va Robiya suhbati bilan boshlangan asarda endi Tohir o'ziga munosib rol o'ynay boshlaydi. Bu orqali adib Boburning shunday do'sti bo'lishini xohlaydi. Tohir obrazi badiiy to'qimaning yuksak mahsuli desak mubolag'a bo'lmaydi. Yozuvchi uni Robiya ikkisining sevgisi orqali asarga sezdirmasdan aralashtirib yuboradi. Tohir obrazini ham shunday mukammmallik bilan yaratadiki, undan chinakan insonga xos tanti fazilatlar ko'rsatib beriladi.Quva ko'prigini buzilishida ishtirok etgan Tohir keyinchalik Bobur xizmatiga o'tadi va unga xos navkarlari qatorida bo'ladi. Uning bu darajaga erishishi ham sevgisi sababli Robiyani izlab shu yerga keladi. Eng qiyin damlarda ham Boburning yonidan ajralmaydi, unga sidqidildan xizmat qiladi va sevgisiga yetishadi, Robiyani topadi. Bobur o'z qo'li bilan yozgan asar "Boburnoma" ni yurtimizga olib kelish vazifasi unga yuklatiladi.
Bobur yillar davomida qancha qiyinchiliklarni boshidan o'tkizmasin doim adolat tarafida bo'lgan, to'g'ri so'z inson edi. Yozuvchi buni isbot qilish uchun podshohlik da'vosidan kechib yurgan paytlaridagi cho'pon bilan bo'lgan suhbatni keltiradi:
. — Podshohimni muncha ko'p so'roqlading, biron arzing bormi? — dedi Bobur kulimsirab. Cho'pon qovoqlarini uyib:
— Men uni mana shu tog'da yakkama-yakka uchratmoqchimen, — dedi.
— Agar uchratsang... Ne gaping bor? Cho'pon yigitning ko'zlari g'azab bilan qisildi: — Otam bilan akamning boshini ne qilgan, shuni so'rab bilmoqchimen
. — Boshini? Bobur-a?! Sen... sen kimsan o'zing?
— Chagraklardanmen!
Bobur Andijon tog'larida yashaydigan chorvador turkiy qabila — chagraklarni eslab hayrat bilan so'radi: — Bu yerda ham chagraklar bormi?
— Biz bu yerga O'sh tomonlardan qochib kelganmiz. Men o'shanda o'n to'rt yashar bola edim. Bobur kelib otam bilan akamning qo'ylarini, yilqilarini tortib olmoqchi bo'lgan. Cho'ponlar: «Bermaymiz!» deb g'alayon qilgan. Keyin Bobur hammasini o'ldirib, boshlarini kesib ketgan. Onam bilan borsak, o'n besh-yigirmata o'lik yotibdi. Boshlari yo'q. Tanasidan tanib olish qiyin bo'larkan. Onam dam u tanani quchoqlab yig'laydi, dam bu tanani...
Bobur O'shning janubida, bundan olti yil avval Ahmad Tanbalning qonli xurjunidan lolaqizg'aldoqlar ustiga yumalab tushgan kallalarni yana ko'z oldiga
299
www.birunijournal.uz
keltirdi. O'shanda uni seskantirib yuborgan yoshgina yigitning kallasi va ustara tegmagan yuzi ko'z oldida qaytadan gavdalandi
— Men Boburmen! — dedi.
Cho'pon quloqlariga ishonmay, uning yalang oyoqlariga yana bir qaradi: — Nahotki podshoh Bobur sen bo'lsang?!
— Ha, men podshoh edim!
— Hozir-chi?
— Hozir... toju taxt da'vosidan voz kechdim. Endi faqat shoirona hayot kechirmoqchimen.
Garchi bu voqea Bobur hayotida yuz bermagan bo'lsada yozuvchi buni asar uchun o'ylab topadi. Shu voqea orqali o'quvchi ko'z o'ngida Boburning doim to'g'ri so'zlashi, har qanday holatda haqiqatdan tonmasligi namoyon bo'ladi. Joni qil ustida turganda ham Bobur o'zidan o'zligidan tonmaydi. Shu kichik bir voqeani kiritish orqali bundan olti yil oldin bo'lib o'tgan voqeani o'quvchi yodiga soladi.
Boburning eng katta orzusi bobokaloni tuzgan Temuriylar davlatini tiklash, katta bunyodkorlik ishlari qilish va ilm ahlini o'z davrasiga yig'ish edi. U o'z yurtida ishlarni qila olmadi lekin, maqsadlarini Hindistonda amalga oshirishni xohladi. U Hindistonni egallagandan so'ng san'at, ilm ahllarini yurtga taklif qila boshlaydi. Shunday taklif orqali Xurosondan Hindistonga kelayotganlardan biri mavlono Xondamir yo'lda Ko'chkunchixon elchilariga duch keladi. Asarda voqea shu tarzda aks etadi:
Boburning qabulidan va sovg'a-salomlaridan mamnun bo'lib qaytayotgan xon elchisi Xondamirga maqtandi:
— E, mavlono, biz Hindistonda ko'rgan xirmon-xirmon oltinlarni hali hech kim ko'rmagandir. Bobur mirzo quyma oltindan qilingan taxtda o'ltiribdir. Taxtning pastiga katta gilam to'shalgan ekan. Viloyat hokimlari har yili beradigan oltinlarini shu gilamning ustiga keltirib to'kdilar. Birpasda oltindan katta xirmon ko'tarildi. Bobur shayboniyzodalarning oltinga suq odamlar ekanini bilgani uchun elchining ko'zi oldida ataylab shunday xirmon ko'targanini Xondamir ich-ichidan sezib kuldi: — Janob elchi bu xirmondan kapsan olmadilarmi?
— Podshoh bizga qimmatbaho sarupolar kiydirdi. Gilam ustidagi oltindan hazrat Ko'chkinchixonga atab sovg'a berildi. Oltin tangalarni sanab ham o'ltirmadilar. Ikki yuz ellik misqolni bir kumush tosh bilan tortib berdilar — qo'ydilar. 4
Bu voqea ham asardagi to'qimalardan biri hisoblanadi. Zero, "Boburnoma" da Xondamirning kelganligi haqida gapirib o'tiladi, lekin bunday voqeaga duch
4 Pirimqul Qodirov. "Yulduzli tunlar". -T.: "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi,2016.
300
kelmaydi.5 Yozuvchi Shayboniyxon va uning avlodlarini mol-u dunyoga o'ch, nafsiga qul odamlar ekanligini ochib beradi. Boburni dushmalari bilan yonma-yon qo'yib, uni farzandlariga mehribon ota, mohir sarkarda, nozikta'b shoir bo'lishi bilan birgalikda qanchalik odil va uzoqni ko'ra bilvchi podshohligini ko'rsatadi.
XULOSA
Pirimqul Qodirovning "Yulduzli tunlar" romani XX asr o'zbek adabiyotida ulug' bobokalonimiz Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsini ochib berishda qimmatli asar hisoblanadi. Asar yozishda adib eng asosli manbaa "Boburnoma"ga suyangan bo'lsada, to'qima voqealar, obrazlar ham uchraydi. Ular asar qurilishida va Bobur shaxsini ochib berishda xizmat qiladi.
REFERENCES
1. Джураева, М. А. (2020). THE CONCEPT OF A NEW HUMAN-BEING IN MODERN UZBEK STORIES. Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук, (2), 85-89.
2. Oripova, G. (2019). UZBEK POETRY AND THE WORLD LITERATURE IN THE YEARS OF INDEPENDENCE. Scientific Journal of Polonia University, 32(1), 116-120.
3. Murodilovna, O. G. (2019). The peculiarities of vazn meter in uzbek poetry of the independence period. ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute for English Language and American Studies, 5(2), 33-39.
4. Akhmadjonova, O. A. (2021). Symbolic And Figurative Images Used In The Novel "Chinar". The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(03), 389-392.
5. Ahmadjonova, O. (2020, December). THE ARTISTIC SKILL OF THE CREATOR. In Конференции.
6. Oripova G. M., Tolibova M. T. Q. Composition Of Modern Uzbek Stories //The American Journal of Social Science and Education Innovations. - 2021. - Т. 3. - №. 03. - С. 245-249.
7. Xasanova, X. (2020, December). THE MISSION AND LITERATURE OF LETTERS IN STORIES AESTHETIC FUNCTION. In Конференции.
8. Makhmidjonov, S. (2021). ARTISTIC INTERPRETATIONS OF THE EDGES OF THE HUMAN PSYCHE. Интернаука, (15-3), 75-76.
5 Zahiriddin Muhammad Bobur. "Boburnoma". -T.: "O'qituvchi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018.
301
9. Yulchiyev, Q. (2019). The development of lyric chronotop in Uzbek poetry. Scientific journal of the Fergana State University, 2(2), 77-81.
10. Gafurovich, S. A. (2021). Analysis Of The Poem" Autumn Dreams" By Abdulla Oripov. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(01), 556-559.
11. Sabirdinov, A. (2021). ASKAR KASIMOV IN THE UZBEK POETRY OF THE XX CENTURY THE ROLE AND IMPORTANCE OF CREATION. Конференции, 7(2).
12. Guzalkhan, M. (2020). The image of a creative person in the poetry of Erkin Vohidov. Academicia: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(11).
13. Mukhammadjonova, G. (2020, December). ARTISTIC INTERPRETATION OF THE CREATIVE CONCEPT IN WORLD LITERATURE. In Конференции.
14. Abdurashidovich, K. A. (2018). Motivation and National Character of Foolishness in Uzbek Literature. ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute for English Language and American Studies, 7(4), 47-51.
15. Qayumov, A. (2018). Creating of a national character through means of literature. Theoretical & Applied Science, (1), 235-240.
16. Юлчиев, К. В. (2020). ЛИРИК ШЕЪРДА БАДИИЙ МАКОН МУАММОСИ. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 3(5).
17. Azimovich, R. Z. Chronotope Image in the Novel" Ulugbek Treasure" by Odil Yakubov. International Journal on Integrated Education, 3(11), 183-186.
18. Rahimov, Z., & Gulomov, D. (2020, December). RETROSPECTIVE STRUCTURE IN FICTION. In Конференции.
19. Dehkonova, M. S. (2020). OYBEK'S POETRY THROUGH ANALYSES OF REPRESENTATIVES OF OYBEK STUDIES SCHOOL. Theoretical & Applied Science, (2), 13-17.
20. Hamidov, M. (2020, December). ARTISTIC FEATURES OF SHUKHRAT'S NOVEL" MASHRAB". In Конференции.
21. UMURZAKOV, R. (2018). Social environment and spiritual world of teenager in narrative "Saraton" by N. Fozilov. Scientific journal of the Fergana State University, 1(4), 104-105.
22. Umurzakov, R. (2021). ERA AND SPIRIT IN THE STORY "TWICE TWO IS FIVE". Journal of Central Asian Social Studies, 2(02), 26-35.
23. Kasimov, A. Albert Camus in Uzbekistan.
24. Kasimov, A. A. (2020). PECULIARITIES AND SIMILARITIES OF SYMBOLIC EXPRESSION IN THE NOVELS "THE PICTURE OF DORIAN
302
GRAY" AND "THE MAN AT THE MIRROR". Theoretical & Applied Science, (5), 590-592.
25. JURAYEV, H., & ABDURAHIMOVA, J. (2018). Semantic layers of the expression in the Babur lyric. Scientific journal of the Fergana State University, 1(3), 111-112.
26. Sabirdinov, A. (2019). Sketches to the novel "Night and day" by Chulpan. Scientific journal of the Fergana State University, 1(6), 119-120.
27. Sabirdinov, A. G. (2021). Interpretation of Characters in Utkir Hoshimov's Story "Yanga". International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding, 8(6), 196-200.
28. Murodilovna, O. G. (2020). Melody and musicality in Lirycs. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(11), 656-664.
29. Oripova, G. M. (2021). Genesis And Essence Of Genre Concept. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(12), 90-94.
303
