CC BY
41Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
YUK OQÎMLARlNl konteynerlashtîrIsh îstîqbollar!
Mahmudjon Murodjon o'g'li Tohirov Mavluda Lutfullayevna Fayzihodjaeva
TDTU "Transport iqtisodiyoti" magistri TDTU "Trasport iqtisodiyoti" kafedrasi
dotsenti
Maqolada yuk oqimlarini konteynerlashtirishning iqtisodiy samaradorligi omillari va mezonlari ko'rib chiqiladi, uning tarkibiy elementlari, shu jumladan konteynerlar va qadoqlash, yuklash va tushirish operatsiyalari xarajatlarini tejash, tovarlarni yetkazib berishni tezlashtirish, ularning xavfsizligini oshirish bilan bog'liq bo'lgan elementlar ko'rsatilgan. Yuk egalari, transport kompaniyalari va mamlakat uchun bosqichma-bosqqich konteynerlashtirishning ta'siri keltirilgan.
Kalit so'zlar: multimodal tashish, dengiz transporti, temir yo'l, suv transporti, iqtisodiy samaradorlik, konteynerlashtirish, tarif, xarajatlarni tejash, yuk yetkazib berish, xavfsizlik.
Tajriba shuni ko'rsatadiki, konteynerlashtirish qachonki, konteynerlar aralash temir yo'l-suv transportida, ayniqsa, xalqaro dengiz transportida eksport-import tashishlarda yuklarni yetkazib berish uchun foydalanilgandagina samarali hisoblanadi. Avtomobil transportiga kelsak, u birinchi navbatda mamlakatning yagona konteyner tashish tizimida uchta asosiy operatsiya uchun foydalidir. Birinchisi, asosiy temir yo'l, suv va havo transporti ishtirokida aralash tashishda terminallar, stansiyalar, portlar va marinalarga konteynerlarni olib kirish va olib chiqish. Ikkinchisi - konteynerlarni mahalliy, shaharlararo va xalqaro kommunikatsiyalarda to'g'ridan-to'g'ri avtomobil orqali tashishda. Uchinchisi - zavod ichidagi, port ichidagi va boshqa ishlab chiqarish komplekslari ichidagi texnologik tashishlarni amalga oshirishda.
Daryo transportida ko'pgina daryolarda navigatsiya vaqtlarining nisbatan qisqaligini hisobga olgan holda, yuk tashish va tushirish operatsiyalarini tezda bajarish uchun yuqori tezlikka ega bo'lgan kemalardan foydalangandagina konteyner orqali tashish samarali hisoblanadi. Bu shartlar asosan maxsus konteyner kemalari tomonidan bajariladi. Yuklarni har qanday asosiy va mahalliy transport turi bilan yetkazib berishda konteynerlar, ishlab chiqarish yoki sotish texnologiyasiga organik ravishda mos keladi, mahsulot ishlab chiqaradigan bo'linmalarda yoki tayyor mahsulot omborlarida yuklanadi va iste'mol qilinadigan joyda tushiriladi. Bunday holda, maksimal iqtisodiy samaraga erishiladi, chunki yukni jo'natuvchidan oluvchiga yetkazishdagi barcha jarayon va xarajatlar minimallashtiriladi.
ANNOTATSiYA
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
Konteynerda tashishning iqtisodiy samaradorligi mamlakat iqtisodiyoti manfaatlarini eng yaxshi tarzda aks ettirishi omilidir. Bu shuni anglatadiki, konteynerlar va ular bilan bog'liq texnik vositalardan foydalanish - iste'molchining yuklarini yuqori sifatli servis xizmatlarini ko'rsatga holatda tashish va tashish uchun minimal xarajatlarni ta'minlash uchun mo'ljallangan.
Samaradorlik qadoq uchun materiallar, qadoqlash uchun mablag' va materiallarni tejash, yuklash va tushirish operatsiyalari xarajatlarini tejash, omborlar va boshqa obyektlarni qurish uchun kapital qo'yilmalarni tejash bilan belgilanadi. Konteynerlardan foydalanish yuklarni yetkazib berishni tezlashtiradi va tranzitdagi yuk massasi tannarxini pasaytiradi, transport va ombor operatsiyalarining mehnat zichligini pasaytiradi, mehnat unumdorligini oshiradi, mehnat sharoitlarini yaxshilaydi va yengillashtiradi, tashilayotgan yuklarning xavfsizlik darajasini oshiradi.
1) Tovarlarni qadoqlash va qadoq uchun xarajatlarini kamaytirish. U, birinchi navbatda, qadoqlangan yuklarni yopiq vagonlarda, kemalarda yoki konteynersiz yuklangan transport vositalarida emas, balki universal konteynerlarda tashuvchi yuk jo'natuvchilar tomonidan qabul qilinadi. Qadoqlangan yuklarni tashish uchun mo'ljallangan konteynerlarga o'tish nafaqat joriy besh yillik davrda, balki uzoq muddatli konteynerlashtirish zahirasi hisoblanadi. Temir yo'l transportida bunday tovarlar umumiy tashish hajmining taxminan 6% va umumiy yuk aylanmasining taxminan 9% ni tashkil qiladi. Boshqa tovarlarga nisbatan tashish narxi yuqori bo'lganligi sababli, ularning umumiy transport xarajatlaridagi ulushi 13% gacha va yana shuni ta'kidlash kerakki, ushbu toifadagi tovarlarni yuklash va tushirish operatsiyalari eng kam darajada mexanizatsiyalashtirilgan va mehnat zichligi esa yuk operatsiyalari umumiy hajmining kamida 40% ni egallaydi. Ular yopiq vagonlarda tashilganda har bir sof tonnasiga o'rtacha 200 kg qadoq to'g'ri keladi, bu esa temir yo'llarda tashish jarayoni unumdorligini keskin tushiradi.
Biroq, qadoqlangan yuklarning tarkibi juda xilma-xildir. Shuning uchun, yuk jo'natuvchilar o'z mahsulotlarini konteynerlarga o'tkazishn^ qaror qabul qilishda, taralar va qadoqlarda o'zlari uchun mumkin bo'lgan tejash miqdorini hisobga olishlari kerak. Yuklarni qadoqsiz tashish yog'och, metall, qadoqlash matolari va boshqa materiallarni juda katta miqdorda tejash imkonini beradi. Misol uchun, konteynerlarda (poyabzal, qandolat, ehtiyot qismlar, matolar va boshqalar) bir qator tovarlarni tashishda yog'och
"5
mahsulotlarini tejash 1 tonna uchun 1,15-0,22 m ni tashkil qiladi. Qutili qadoqlashlarni likvidatsiya qilish 1 tonna uchun o'rtacha 10 kg metallni (qadoqlash lentasi, mixlar) tejaydi.
2) Yuk ortish va tushirish xarajatlarini kamaytirish. Konteynerlardan foydalanish asosiy texnologik operatsiyalarni kompleks mexanizatsiyalashni amalga oshirish,
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
ularning hajmini sezilarli darajada qisqartirish va xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Buning natijasida takab qilinadigan mexanizmlar soni qisqaradi, ulardan foydalanish yaxshilanadi, mexanizatsiyalash uskunalarini sotib olish uchun kapital xarajatlar kamayadi. Qayta yuklash operatsiyalari hajmining qisqarishi kam quvvatli kranlarni to'liq elektr kranlarga almashtirish, avtomatik konteyner ko'tarish (srtopovka) tizimini joriy etish, tranzit yetkazib berish tizimini rivojlantirish, shuningdek, tranzit konteynerlarni saralashning ilg'or usullari foydalanish imkonini beradi. Jarayonlarning ratsionalizatsiyasi tufayli temir yo'l orqali tashilgan har bir tonna yuk uchun ishning mehnat unumdorligi soatiga o'rtacha 4,2 kishiga kamaymoqda, mehnat unumdorligi esa bir necha barobar oshmoqda. Kelajakda kata hajmli konteynerlardan foydalanish, konteyner-qutili yuk tashishni rivojlantirish, ixtisoslashtirilgan harakatlanuvchi tarkibni joriy etish va turli xil transport turlari uchun eng yangi texnik vositalarni joriy etish hisobiga konteyner tashishda mehnat xarajatlari yanada kamayadi.
3) Tovarlarni yetkazib berishni tezlashtirish. Vaqt logistikani takomillashtirish bilan bog'liq bo'lgan har qanday rekonstruktiv yoki tashkiliy-texnik jarayonning samaradorligini belgilovchi omil hisoblanadi. Ko'p hollarda yuk tashishni konteynerlashtirish bunday vazifaga muvofiq tovarlarni taqsimlash tarmog'ining oraliq bo'g'inlarini chetlab o'tib, iste'molchilarni tovarlar bilan ta'minlashning ombor shaklidan tranzit shakliga o'tishga yordam beradi. Bu nafaqat umumiy transport xarajatlarini keskin qisqartiradi, balki mahsulotlarni nisbatan uzoq yo'nalishlardagi iste'mol nuqtasiga yetkazib berishni 5-6 kunga tezlashtiradi. Natijada, yo'l davomida yuk massasi tannarxining bir necha barobarga kamayadi.
4) Tovarlarning saqlanganlik darajasini oshirish. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, tez buziladigan tovarlar bundan mustasno, tovarlarning yo'qolishi, shikastlanishi, buzilishi va boshqa turdagi sabablar asosan ularni qayta yuklash jarayonida sodir bo'ladi. Konteyner orqali tashuvda, tovarlar mexanizatsiyalashgan yuklash jarayonida to'g'ridan-to'g'ri tashqi ta'sirga duch kelmaydi. Konteynerlarda qadoqlangan tovarlarni tashish uchun foydalanish, yuklarning shikastlanish yoki zararlanish darjasini keskin kamaytiradi. Statistikaga, har 50 ming birlik konteynerdan faqat bittasiga zarar yetadi. Bu holatlar, nosoz konteynerlarga tovarlarni yuklash yoki yuklash qoidalariga rioya qilmaslik bilan bog'liq.
Mavjud konteyner tashish tizimini takomillashtirish bo'yicha tahlil va takliflar yangi g'oyani amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlar va foydalarning butun majmuasini baholashni o'z ichiga olishi kerak. Har qanday investitsion loyihani baholashga nisbatan iqtisodiy yondashuv, xarajatlar va foydalarni taqqoslashni o'z ichiga oladi. Bu statik deterministik holatda, har ikkisi xarajatlar va foyda bir vaqtning o'zida amalga oshirilganda, aniq namoyon bo'ladi. Ushbu holatda loyihadan olingan sof foyda (P)
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
umumiy foyda (B) va xarajatlar (C) o'rtasidagi farq sifatida baholanadi: P = B - C. Taklif etilayotgan g'oyani amalga oshirish to'g'risidagi qaror shu asosda qabul qilinadi.
Yuk tashuvlarini konteynerlashtirish samarasi manba'lari[5] 1- Jadvalda keltirilgan.
1- Jadval
Yuk tashuvlarini konteynerlashtirish samarasi.
Yuk egalari Logistika- servis korxonalari Mamlakatning iqtisodiy kompleksi
Katta hajmli yuklarni yuklash
jarayonlarini tezlashtirish + +
Tashiladigan tovarlarning
qadoqlanishining mustahkamligi va +
qattiqligiga qo'yiladigan talablarni
kamaytirish.
Transport vositasiga yuklarni +
ishonchli va barqaror joylashtirish
Yukning shikastlanishi yoki sinishi
ehtimolini kamaytirish + +
Yuklarni o'g'irlanish ehtimolini + +
kamaytirish
Yuk hujjatlarini tayyorlashni +
soddalashtirish
Sug'urta xarajatlarini kamaytirish + +
Yopiq skladlarga bo'lgan ehtyojning
kamayishi + +
Multimodal tashish samaradorligini
va transport xizmatlari bozorida +
ushbu turdagi tashish
raqobatbardoshligini oshirish
Konteyner texnologiyalari asosida
ishlab chiqarish, ombor va tarqatish + +
logistika tizimini rivojlantirish
imkoniyati
Yuk va tovarlar harakatini + + +
tezlashtirish
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
Transport turlari o'rtasidagi yuk oqimini ratsional boshqarish imkoniyati +
Milliy tranzit kommunikatsiyalarining + +
raqobatbardoshligini oshirish
Milliy eksportning raqobatbardoshligini oshirish + + +
Transport tizimining atrof-muhitga zararli ta'sirini kamaytirish +
Ko'pgina hollarda, barcha foyda va xarajatlar manbalarini aniqlashning imkoni bo'lmaydi. Odatda masalaning faqat texnik jihatlari bilan cheklanadi. Masalan, yangi konteyner terminalini qurishda xarajatlar qurilish materiallari, quruvchilarning ish haqi va boshqalar bo'lishi mumkin.
Umumiy foydani baholash uchun yangi terminalning ayrim yuk jo'natuvchilar va qabul qiluvchilar uchun qulayligi, konteyner tashuvlariga bo'lgan talabning ortishi ehtimolini hisobga olish kerak bo'ladi. Yirik infratuzilma loyihalardagi vazifani yanada murakkablashtiradi, chunki ularning ko'p qismlari odamlar hayotining bozordan tashqari tomonlariga ta'sir qiladi, shuning uchun bozorlarda kuzatilgan narxlar zaif korrelyatsiyasiga ega bo'lib, buning asosida esa ma'lum foyda va xarajatlarni hisoblash mumkin bo'ladi (1-jadval).
Masalan, yangi temir yo'l liniyasining qurilishi, u orqali tashiladigan yuklardan olinadigan tijoriy natijalar bilan birga, uni ekspluatatsiya qilish uchun xarajatlar, yangi yuk tashuvchilar tomonidan to'lanadigan tariflar va shu bilan bir qatorda ko'plab "tashqi ta'sirlarga" ham ega. Magistral yo'nalish temir yo'l liniyasiga tutashgan hududlarning iqtisodiy rivojlanishiga olib kelishi mumkin, albatta, bunday liniyani qurishning maqsadga muvofiqligi to'g'risida qaror qabul qilishda ushbu ta'sirlarni hisobga olish kerak.
Bunday tashqi ta'sirlar uchun pul ekvivalentlarini topishdagi qiyinchiliklar ko'plab tadqiqotchilarni loyihaning "raqobatbardoshligi" ni baholashning iqtisodiy usullaridan tashqari boshqa usullarni topishga majbur qilmoqda. Ekspertlar so'rovi orqali loyihani baholash mumkin bo'lgan ko'plab mezonlar kiritiladi (masalan, uning rentabelligi, texnologik xavfsizligi, ekologik xavfsizligi, qo'shni hududlarda iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari). O'zgarishlarning maqsadga muvofiqligiga ta'sir qiluvchi eng muhim omillarni aniqlanadi va erishilgan raqamli natija orqali mezonlarni jamlaydigan funktsiya aniqlanadi.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
Ekspertlar so'rovi orqali loyihani baholash mumkin bo'lgan ko'plab omillar kiritiladi (masalan, uning rentabelligi, texnologik xavfsizligi, ekologik xavfsizligi, qo'shni hududlarda iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari). O'zgarishga ta'sir qiluvchi eng muhim omillar tanlab olinadi, umumiy raqamli natijani olish uchun barcha omillarni jamlaydigan funktsiya aniqlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Lyovin S.B.Moskva Mir Transporta , tOM 13, №2, s.74-85
2.Rezer S. M. Konteynerizatsiya gruzovix perevozok . - М.: VINITI RAN, 2012. -678s.
3. Deribas А. Т., Trixunkov M.F. Ekonomicheskaya effektivnost konteynernix perevozok - М.: Transport, 1974. - 64 s.
4. Savina N. A. Organizatsionno-metodicheskie osnovi povisheniya kachestva obslujivaniya v transportno-logisticheskix kompaniyax / Dis ... kand. ekon. nauk. - М., 2009. - 187 s.
5. Mir transporta. - 2013. - № 4. - S.103-106. Lyovin S.B. Formuli effektivnosti konteynerizatsii.
