Научная статья на тему 'ЁШЛАР ТАЪЛИМ–ТАРБИЯСИ ВА УЛАРНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШДА МЕНЕЖМЕНТНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВУ'

ЁШЛАР ТАЪЛИМ–ТАРБИЯСИ ВА УЛАРНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШДА МЕНЕЖМЕНТНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВУ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
208
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим-тарбия / менежмент тизими / фидбек / дресс-код / стейкхолдер / ЮНИСЕФ / коррупция / функция / қайтарма алоқа. / образование и воспитание / фидбек / дресс-код / стейкхолдер / ЮНИСЕФ / коррупция / функция / система менеджмента / обратная связь.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ғуломов Зиёвитдин Тохирович

Мақола ҳозирги замондаги энг долзарб масалалардан бўлган таълим-тарбияни ривожлантириш, таълим сифатини оширишда менежмент тизими ютуқларидан фойдаланиш ва битирувчиларни иш билан таъминлашни такомиллаштиришга бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СИСТЕМНЫЙ ПОДХОД МЕНЕДЖМЕНТА В ОБЕСПЕЧЕНИИ ОБРАЗОВАНИЯ, ВОСПИТАНИЯ МОЛОДЁЖИ И В ИХ ТРУДОУСТРОЙСТВЕ

Статья посвящена наиболее актуальному вопросу развития образования и воспитания, использованию достижений системы менеджмента в повышении качества образования, совершенствованию трудоустройства выпускников.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАР ТАЪЛИМ–ТАРБИЯСИ ВА УЛАРНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШДА МЕНЕЖМЕНТНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВУ»

fynoMOB Зиёвитдин Тохирович,

иктисод фанлари номзоди, профессор, Узбекистан Миллий университети "Минтакавий иктисодиёт ва менежмент" кафедраси профессори

ЁШЛАР ТАЪЛИМ-ТАРБИЯСИ ВА УЛАРНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШДА МЕНЕЖМЕНТНИНГ

ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВУ

УДК: 371.11

СЛОМОВ З.Т. ЁШЛАР ТАЪЛИМ-ТАРБИЯСИ ВА УЛАРНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШДА МЕНЕЖМЕНТНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВУ

Макола х,озирги замондаги энг долзарб масалалардан булган таълим-тарбияни ривожлантириш, таълим сифатини оширишда менежмент тизими ютукларидан фойдаланиш ва битирувчиларни иш билан таъминлашни такомиллаштиришга баFишланган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим-тарбия, менежмент тизими, фидбек, дресс-код, стейкхолдер, ЮНИСЕФ, коррупция, функция, кайтарма алока.

ГУЛЯМОВ З.Т. СИСТЕМНЫЙ ПОДХОД МЕНЕДЖМЕНТА В ОБЕСПЕЧЕНИИ ОБРАЗОВАНИЯ, ВОСПИТАНИЯ МОЛОДЁЖИ И В ИХ ТРУДОУСТРОЙСТВЕ

Статья посвящена наиболее актуальному вопросу развития образования и воспитания, использованию достижений системы менеджмента в повышении качества образования, совершенствованию трудоустройства выпускников.

Ключевые слова и понятия: образование и воспитание, фидбек, дресс-код, стейкхолдер, ЮНИСЕФ, коррупция, функция, система менеджмента, обратная связь.

GULYAMOV Z.T. THE ROLE OF THE SYSTEM MANAGEMENT APPROACH IN EDUCATION AND UPBRINGING OF YOUTH AND THEIR EMPLOYMENT

The article is devoted to the most urgent issue of the development of education and upbringing, the achievements of the management system implementation in perfection of the quality of education and arrangement of graduates employment.

Key words and concepts: education and upbringing, feedback, dress code, stakeholder, UNICEF, corruption, function, management system.

"Мен цар гал ёшларимиз билан учрашганимда сизларнинг гайрат-шижоатингиздан куч-цувват оламан, кунглим тогдай кутарилади. Цар бирингиз жонажон Ватанимиз ва халцимизга сидцидилдан хизмат цилиш орзуси билан ёниб яшаётганин-гизни яхши биламан. Сизларни Узбекистоннинг энг катта бой-лиги, бебацо хазинаси сифатида цадрлайман".

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг биринчи марта утказилган Узбекистон ёшлари форумидаги нутцидан1

1 https://www.gazeta.uz/uz/2020/12/25/forum

Кириш.

Хак,ик,атдан х,ам, хрзирги Узбекистоннинг демократик янгиланиши, Учинчи Ренессанс пойдеворини яратиш давридаги энг долзарб ва энг масъулиятли вазифа ёшларнинг таълим-тарбиясини тyFри йулга куйиш, уларни били-мига, салох,иятига мос иш билан таъминлаб, сама-рали натижа олишдан иборатдир. Президенти-миз Шавкат Мирзиёевнинг Укитувчи ва мураб-бийлар кунига баFишланган тантанали маросим-даги нуткида куйидагиларни такъидлаган: "Биз мактабгача таълим ва мактаб таълими, олий ва урта махсус таълим тизими ^амда илмий-маданий муассасаларни булгуси Ренессанс-нинг турт узвий к,алк,аси, деб биламиз. Богча тарбиячиси, мактаб муаллими, профессор-уцитувчилар ва илмий-ижодий зиёлилари-мизни эса янги Уйгониш даврининг турт таянч устуни, деб ^исоблаймиз"1.

Ушбу мак,оламизда ёшларни иш билан таъмин-лашда биринчи навбатда улар билимининг сифат даражаларини юксалтириш, таълим-тарбия сифа-тини жах,он андозалари даражасига кутариш ва ушбу жараёнда менежмент тизими ютукларидан кенг фойдаланиш масалалари курилган. Хозирги кунда менежмент тизимли ёндашуви деганда унинг асрлар давомида шаклланган принци-плари, усуллари, функциялари, технологиялари ва тузилмалари мажмуасини х,ар кандай жараён-ларга тулик татбик этишни назарда тутамиз.

Мавзунинг долзарблиги: Агарда узок йиллар давомида битирувчиларни иш билан таъминлаш масаласида калбаки хужжатлар асосида "Бити-рувлар сал кам 100% микдорда ишга жойлаша-япти " деб узимизни алдаб келганимиз ва бугунги кунда х,ам бу борада зудлик билан х,ал этили-шини кутиб турган масалалар куплигини инобатга олсак, ушбу мавзунинг долзарблиги ойдин булади. Ушбу масалага фак,атгина янги иш уринлари яра-тиб, ёшларни фаолият доирасини кенгайтириш билан чегараланиб колишнинг узи етарли эмас. Энг аввало ёшларнинг таълим-тарбиясига жиддий эътибор бериш, ушбу жараён сифатини хрзирги замон талаб даражасига кутариш, масалани х,ал этишда илм-фаннинг янги ютукларидан, жумла-дан менежмент тизими, тавсия ва усулларидан

кенг фойдаланиб, пировард мак,садга интилиши-миз лозим.

Мацсад. Хозирги кундаги демократик янги-ланиш, Учинчи Ренессанс пойдеворини яратиш даврида Президент Ш.М.Мирзиёев томони-дан энг мух,им фаолият даражасига кутарилган таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришга х,исса кушиш, ёшларни замон талаблари даража-сида тарбиялашни мукаммаллаштириш, коррупция каби иллатларни бартараф этиш йулларини ойдинлаштириш.

Мавзу буйича бошк,а олимлар илмий асарлари к,иск,ача та^лили. И.F.Мамажонов, Р.Маматовлар "Германия давлати таълим тизими" маколасида "Узлуксиз таълим концепциясининг куртакларига Платон, Конфуций, Сукрот, Аристотель, Сенека ва бошка буюк мутафаккир-ларнинг асарларида дуч келиш мумкин. Узлуксиз таълим Fоялари Вольтер, Гёте ва Руссонинг карашларидан х,ам урин олган. Бу мутафаккир-лар мазкур Fояларни комил инсонни вояга етка-зиш билан бсоаганлар. Узлуксиз таълим х,ак,идаги хрзирги карашлар асосчиси сифатида Ян Амос Коменский эътироф этилган. Унинг педагогик меросидан хрзирги вак,тда узлуксиз таълим кон-цепциясида руёбга чикарилган Fоянинг узаги х,исобида фойдаланиб келинади"2 дейилган.

Хозирда Германия таълим-тарбия тизимининг жахрнда энг мукаммал эканлиги х,еч кимга сир эмас, биз х,ам ундан керакли, уринли жойларда фойдаланиш ниятидамиз, крлаверса куйида Германия тажрибасидан баъзи мисолларни келтири-шимиз мумкин.

Р.Хён, Г.Бёмелар куйидагиларни таъкидлайди-лар: "Как руководить людьми: практика менеджмента на предприятии» китобларида «Штаб ва чизик, - бу икки ташкилий шакл, замонавий фаоли-ятни уларсиз тасаввур к,илиб булмайди»3 Хозирги замон менежмент тизимида бошк,арувнинг штаб тузилмаси жуда мух,им урин тутади, уйлаймизки таълим-тарбия тизимини бошкаришда х,ам долзарб х,исобланади.

З.Т.Гулямов, М.С.Акбаровларнинг фикрича "Умумийлик ва хусусийликнинг х,амох,англиги, яъни миллийлик ва байналминаллик хусусиятла-рининг менежментдаги урни алох,ида ах,амиятга

1 Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Укитувчи ва мураббийлар кунига баFишланган тантанали маросимдаги нутк,и. - https://uza.uz/uz/posts/ zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-ituv-30-09-2020

2 Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2017 йил, 3-бет.

3 Р.Хён, Г.Бёме. Как руководить людми: практика менеджмента на предприятии. - Бад-гарцбург, Германия, Изд. «Евроменеджмент», 2017. - 139 б.

эга. Ягона жамоада одамлар фаолиятини ташкил этиш билан бсоик, булган ва пироварди натижага йуналтирилган менежментдаги миллатлараро ва миллатлар муносабатларини т^ри булиши му,им а,амиятга эга"1

Мацоланинг илмий мо^ияти. Маколада кутарилган муаммолар, яъни таълим-тарбияни ривожлантириш, сифатини ошириш, менежмент тизимини такомиллаштириш ва битирувчиларни уз вактида тулик,, максадли иш билан таъминлаш доимо мавжуд булиб келган, улар ,озирда ,ам ута долзарб масалаларга айланган. Шунинг учун ушбу маколамизда аждодларимизнинг илFор фик-рларини келтирган ,олда таълимда янгича таш-килий тизимлардан фойдаланиш, юксак сифатга эришиш, айникса, менежмент тизими (яъни, унинг принциплари, функциялари, усуллари, техноло-гиялари ва тузилмалари)га комплекс янгиликлар киритиб, битирувчиларни иш билан таъминлашда амалий натижаларга эришиш йулларини топишга ,аракат килганмиз.

Тадцицотнинг объекти. Маколада тадкикот объекти сифатида юртимиздаги мавжуд таълим-тарбия тизимлари, уларнинг замон талабларига жавоб бера олиши, менежмент тараккиёт ,олати, унинг таълим-тарбия тизимларини такомиллаш-тиришдаги урни ва битирувчиларни иш билан таъминлаш масалаларига эътибор каратилган. Албатта санаб утилган уч йуналишнинг устида ало,ида изланишлар олиб бориш билан бирга, уларнинг бир-бирга безлик томонларини урганиб, яхлит ,олатга келтириш ,ам кузда тутилган.

Тадцицотда цулланган усуллар. Тадк,ик,отда тизимлилик, киёсий-мантикий та,лил ва сохадаги куп йиллик тажриба усулларидан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини мулокот, су,бат ва анкета суровномалари натижалари таш-кил этди.

Асосий к,исм. Натижалар ва амалий мисоллар.

Хар кандай улкан даражадаги му,им ах,амиятли ишни амалга оширишдан аввал куйилаётган маса-ланинг бошланиш даврдаги ,олатига объектив ба,о бериб, сунгра тегишли чора-тадбирлар куриш туFри булади, шунинг учун биз ёшларнинг бугунги кундаги таълим даражасини ифодаловчи ЮНИСЕФ, "Юксалиш" ва Ёшлар иттифок,и" маъру-засига мурожаат килишни лозим топдик:

1 Гулямов З.Т., Акбаров М.С. Основы менеджмента и его особенности в условиях формирования рынка в Узбекистане. - Ташкент, ТГАИ, 1998. - 15 б.

ЮНИСЕФ, "Юксалиш" ва Ёшлар иттифоки маъ-рузасида "Ёшлар муаммосининг калити - таъ-лимга йул очиш ва ишга жойлашиш имкония-тини яратишда" дейилган (Gazeta.Uz 2020 йил 11 декабрь). Маърузада келтирилишича, суровдан утказилган ёшларнинг ярмидан купи укимайди ва ишга жойлашмаган. Интернетдан умуман фойда-ланмаган кизлар нисбати 68,1%ни ташкил этади, бу эса йигитларникига караганда икки бара-вар куп (34,3%) 2018-2020 йилларда утказилган тадкикотларга кура бутун Узбекистан буйича 14 дан 30 гача булган ёшлар камраб олинган. 4458 респондентлар иштирокида микдорли ва сифатли суровлар амалга оширилган ва 24 фокус -гуру,лар иштирок этган. Утказилган тадк,ик,отларга кура Узбекистонда ёшлар уртасидаги муаммо-ларини 74% респондентлар таълим ва 61,8% респондентлар бандликда ташкил этади. Ёшларнинг купчилиги (54,6%) ук,имайди, ме,натга жалб килинмаган ёки урта таълим укув юртини тугатгач, профессионал тайёргарлик билан шутулланмайди. Ушбу курсаткич 18 дан юкори ёшдаги аёллар ора-сида кескин усиб бораяпти, 25-30 ёшли аёллар ичида 74%ни ташкил этади. Эркаклар орасида ушбу курсаткич ёш улFайиши билан 24,8% гача пасайиб бораяпти2.

Тавсиялар ичида ёшларнинг турмуш даражасини, техник, инновацион ва тадбиркорлик куникмаларини юксалтиришга ало,ида эътибор берилган. Му,им тавсиялардан бири ёш аёлларга тенг имкониятлар яратиш ва уларнинг ,аёт тар-зини узгартириш орк,али жамиятнинг ик,тисодий, ижтимоий ва сиёсий ,аётида фаол иштирокини таъминлаш курсатилинган (Маъруза 2020 йил 11 декабрь куни ЮНИСЕФ сайтида инглиз тилида чоп этилган ва Узбекистан телеканалларида маълум килинган)3.

Юртимизда инкилобий, тарихий УЙFониш даври бошланган экан, у албатта етук, билимли, ,алол ва сифатли инсон, юксак малакали ёшларга таяниб иш юритишни такозо этади. Афсуски, ЮНИСЕФ маърузасида келтирилган фактлар ,озирда ,еч кимни кониктирмайди, бу таълим со,асидаги якин утмишдан колган саркит ама-

2 https://www.google.com/search?q=%D0%AE%D0%BD% D0%B8%D1% 81 %D0%B5%D1% 84 + Gazta + Uz + 2 020 +11 +% D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D1%80%D1% 8F&rlz=1C1GCEA_enUZ918UZ918&oq=, 2-бет

3 https://www.google.com/search?q=%D0%AE%D0%BD% D0%B8%D1%81%D0%B5%D1%84 + Gazta + Uz + 2020+11+% D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D1%80%D1% 8F&rlz=1C1GCEA_enUZ918UZ918&oq=, 3-бет

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 7 (104)

лиётнинг меваси, шунинг учун хозирги кундаги таълимни ислох килишда Узбекистан Республи-каси рахбарияти курсатган йул энг тyFри, энг асо-сий, энг мухим ва энг мукаммал йул деб кабул киламиз. Бундай холатларда менежмент фани муаммолар ечимига узининг тизимли усуллари оркали ёндашиб, яъни таълим муассасалари фао-лиятини факат локал (алохида-алохида) урганиш асосида такомиллаштириш эмас, балким атроф-лича тахлил асосида чора-тадбирлар куришни такозо этади. Яъни масалага кенгрок караб, аввало ёшларнинг билим олишга, ишга булган муносабатларини психологик нуктаи-назардан тyFри йулга куйиш лозим.

Якин утмишда "Укиш учун билим эмас, катта пул керак, укиганинг билан ишга жойлаша олмай-сан" деган тушунчалар ёшларнинг кон-конига сингиб кетганди, эндигина ушбу иллатдан кутила бошлаяпмиз. Ушбу иллатлардан кутилиш учун аввало ота-оналар фарзанд кулоFига азон этиш-дан бошлаб сен факат яхши укисангина келажакда арзигулик инсон булиб етишасан деган насихатни доимий равишда укдириб боришлари лозим. Бундай масъулиятли вазифани махалла кумитаси уз устига олиб, менежментнинг "Режалаш-ташкиллаш-мотивация-назорат" функцияла-рини амалга оширишлари лозим. Бунинг учун махалла кумитаси бошкарув тизимини тубдан узгартириш, унга масъулиятли, таълим-тарбияда урнак буладиган инсонларни жалб этиш максадга мувофик деб биламиз.

Энг аввало оксоколлар раисини танлаш катта ахамиятга эга. Умуман олганда махалла бошкарув тизими тупик таркибда факат олий маълумотли, билим ва илимда ютукларга эришган инсонлардан ташкил топса уринли иш буларди. Давлат, кор-хона ва ташкилот бошкарув тизимларида факат олий маълумотли мутахасисслар ишлайдику? Менежментда фаолиятга мос бошкарув тузил-масини яратиб, ишни тизим коидаларига амал килган холда бажариш энг бирламчи ва энг мухим масала хисобланади. Махаллалар кумитаси тар-кибида узок йиллар давомида "Диний ишлар буйича маслахатчи" лавозими мавжуд эди, энди-ликда ушбу лавозим тугатилди. Хозирда тизимга "Таълим-тарбия ишлари буйича муовун" лавозими киритилинса айни муддао буларди. Мукаммал тизим оркали махалладаги хар бир оилада (бирорта оила четда колдирилмаган холда) ёшларнинг усиши, тарбияси ва билим олиш дина-микасини назорат килиб, унга тегишли таъсир

утказиш имконияти пайдо булади. Навбатдаги боскич, ёшларни мактабгача таълим муассаса-сига узатиш, албатта махалла кумитаси узининг ёш фукаросини тегишли тавсифнома билан куза-тиши унга катта илхом баFишлайди.

Узбекистон Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёевнинг "Янги Узбекистон остонаси мактабдан бошланади" шиорига катъий амал килган холда "Оила - мактабгача таълим муас-сасаси - урта мактаб - олий ва урта махсус укув юрти (бакалавриат) - магистратура - аспирантура - докторантура - малака ошириш, кайта тай-ёрлаш" яхлит таълим тизимида узлуксиз таълим жараёнини амалга ошириш тегишли самарани беради деб уйлаймиз. Масалан, мактабгача таълим масканида талаба йиккан рейтинг-баллар, яъни чикиш параметри навбатдаги боскич, урта мактабга кириш учун мезон булади, мактабда йиFилган курсаткичлар (чикиш параметри) олий укув юртига кириш учун параметр булади. Лекин, х,ар бир боск,ичда талаба ва ук,увчига берилган ба^о, албатта ^ацицатни акс эттириши шарт.

Узбекистон Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёев рахбарлигида таълим сохасини такомиллаштириш борасида олиб борилаётган куйидаги ишлар куламига эътиборни каратамиз:

- таълим сохасидаги хар бир боскич укув юрти уз масъулиятини ошириб, фаолияти туфайли эришилган "натижа" курсаткичлари сифатига жавоб бериш талаб килинаяпти;

- укув юртларида укув дастурларига тар-бия дарсини киритиш хакидаги президент карори эълон килинди;

- "Танлаб олинган бешта олий укув юрт-лари узини-узи молиялаш, кириш имтихонларини мустакил утказиш ва хориж укитувчиларини таклиф килиш" буйича 2020 йил 28 октябрь куни хукумат 806-сон карори эълон килинди, якин келажакда юртимиздаги барча олий юртлари ушбу тизимга утади деб умид киламиз;

- Узбекистон Республикаси инновацион ривожланиш вазирлиги фаолият курсатаяпти;

- Узбекистон Республикаси Коррупцияга карши курашиш агентлиги тузилди;

- Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги коррупцияга карши кураш борасида Халкаро менежмент сертификатига эришиб, шу асосида иш юритаяпти;

- Узбекистон Республикаси Махалла ва оилани куллаб-кувватлаш вазирлиги янгича фаолият курсатаяпти ва х.к.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 7 (104)

1-расм. Менежмент функцияларининг замонавий шакли.

Хозирда, Мирзо Улугбек номли Узбекистан миллий университетининг "Минтакавий ик,тисодиёт ва менежмент" кафедрасида "Таълим менежменти" доирасида "Янгиланиш даврида таълим ва тарбия тизимларини тубдан такомиллаш-тириш" мавзусида илмий изланишлар олиб бори-лаяпти, унда инсон капитали сифатини оширишга алохида эътибор берилган.

Менежмент тизимини замонавий даражада таълим-тарбияга татбик этиш учун, биринчи навбатда унинг хозирги холатини тахлил килиш, сунгра унинг барча функционал вазифалари, тузилмалари ва функцияларини такомиллашти-ришни лозим топдик. Менежернинг вазифаси персоналнинг мухим сифат курсаткичлари хак,ида тасаввурга эга булиш, улардан ташкилот ривожи учун унумли фойдаланишдан иборатдир. Бугунги кунда республикамизнинг купчилик кадрлар тайёрлашга масъул олий даргохларида менежмент кафедралари ташкил этилиб, ушбу йуналиш буйича бакалавр ва магистрлар тайёрланиб, дис-сертациялар химоя к,илинмок,да. Ушбу мак,олада менежментнинг йиллар давомида узгармай кела-ётган функциялари каторига бизнинг фикри-мизча мухим хисобланган "Бошкарув карорини кабул килиш" ва "Янгича режа тузиш" функцияларини киритиш максадга мувофик, деб топилди ва таклифимиз асосида менежмент функциялари куйидагича ифодаланди:

Ушбу менежмент функцияларини таълим тизи-мига жорий этилиши хар кандай укув юртида бирон фаолиятга киришишдан олдин, албатта асосланган тутри бошк,арув к,арорига эга булишни, сунгра колган турт (режалаш, ташкиллаштириш, мотивация ва назорат) функцияларини амалга оширишни кузда тутади. Назорат натижасида бирламчи режадан четга чик,иш холатлари, яъни унинг бажарилмагани ёки бошка камчиликлар аникланса, навбатдаги давр фаолиятига янгича режа тузилади.

Битирувчиларни иш билан таъминлаш маса-ласида купгина ижобий тажрибага эгамиз. Маса-лан, 1963 йили мак,ола муаллифи Тошкент политехника институтининг Самолётсозлик факуль-тетига кундузги укишга кирганида укиш ишлаб

чикаришдан ажралмаган холда булиши эълон килинди. Яъни гурухимиз иккига булиниб, биринчи гурух икки хафта давомида институтда кундузги укишда машFул буларди, иккинчи гурух эса Тошкент авиация заводида ишчи лавози-мида ишлаб турарди. Икки хафта утгач гурухлар урин алмашиб, укиганлар ишларди, ишлаганлар укирди. Ушбу усулнинг ютукларини бирма-бир санаб утишимиз мумкин:

- укишнинг биринчи куниданок авиация заводи билан танишиш имконига эга булгандик;

- биринчи кунданок, самолётни кулимиз билан ушлаб, уни ясашга киришгандик;

- заводнинг тулаконлик жамоа аъзосига айлангандик;

- завод персонали билан якиндан тани-шиб, самолётнинг барча сир-асрорларини амалда ургандик;

- ук,ишни битиргунча ишлайдиган жойимиз хам аник булганди.

- ойлик иш хакини айтмайсизми? Уша даврда иш хаки уртача 70-120 рубль булган шароитда биз икки хафта ишлаганимизга (албатта ишбай усулида) 300 рубль атрофида хак олар-дик, яна кушимча стипендия ва бошка имтиёзлар.

Яна бир к,изик, вок,еа, мен мактабимда медаль олиш тадбирига бориш учун рахбариятдан бир кунга рухсат сурадим. К,айтиб ишга келсам кира-веришда 3х2 метрлик полотнода "Заводнинг 64 минг нафар жамоаси Fуломов Зиёвиддин Тохи-ровични укишдаги ютуклари учун олтин медаль билан такдирлангани билан табриклайди" деган хушхабарни ук,идим. Табрик матнига Бош директор, Партия ва Комсомол ташкилотлари коти-блари ва Касаба уюшма раиси имзо чекиш-ганди. Шундай эътиборни хис килгач, кандай килиб яхши укимайсан, ёки яхши ишламайсан? Мана сизга менежментнинг илFор усулларидан бири. Хозирда хам шундай усулларни яратишга харакат килинаяпти, лекин ижобий тажрибадан утган амалиётни ёки эслашолмайди, ёки хозирги рахбарларни бундан хабарлари йук. Хориждаги йирик олий укув юртларида, айнан шунга ухшаш усуллар самарали куллаб келинаяпти.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 7 (104)

Юртимизда битирувчиларни иш билан таъ-минлашни ташкил этишдаги илтор тажриба сифа-тида Жахон иктисодиёти ва дипломатияси уни-верситети (ЖИДУ) фаолияти билан таништи-ришни максадга мувофик деб топдик ва университет ректори Комилжон Каримов интервьюсини узимизнинг мисолларимиз билан тулдирган холда сизларга хавола этамиз1.

К. Каримов фикрича: "Нима учун узок йил-лар давомида ЖИДУда коррупция ривожлан-мади" деган саволга "Таълим жараёнида фидбек (яъни талабаларнинг объектив фикрларини ино-батга олиб бориш) ва мехнат бозорида талаб-гор куникмалар, университитет хаётида бити-рувчиларнинг роли, улар билан университетни тамомлаб иш фаолиятида булганларида хам алокада булиб туришнинг мухимлиги таъкид-ланди. Домлаларнинг танкидий фикрлаши ва обрусининг мухимлиги, талабалар олдига дарсга кираётган хар бир домла интеллуктуал борасида обрули булиши лозим. У узи укитаётган дарси-нинг барча масалаларида эксперт булиши лозим. Укиш жараёнига энг яхши мутахасиссларни жалб килиш лозим"2.

Шу уринда собик Иттифок давридаги, хозирда хам энг йирик ва нуфузли Киев халкаро фукаро авиацияси университетини мисол килиб курсатиш мумкин, у ерда барча ихтисослашган кафедра-лар мудирлари Авиакомпания ва Аэропортнинг рахбар ва етакчи мутахассисларидан уриндошлик асосида тайинланган. Бундай усул узок йиллар давомида самарадорлигини исботлаб келаяпти. Киевдан яна бир мисол: 1997 йил, сентябрь ойи-нинг охирлари, иш вакти тугагач ректор, профессор А.Н.Малашенко хонасида сухбатлашиб, маслахатлашиб утирибмиз. Ректор ёрдамчиси Новосибирск шахридан бир йигит киришга рух-сат сураётганини билдирди, рухсат берилди ва савол-жавоб бошланди. Коля исмли йигит авиаци-яга жуда кизикиши ва университетда укиш нияти борлигини айтди. Ректор 3-4 савол-жавобдан сунг каноат хосил килиб, кабул аллакачон тугаб булганига карамасдан, Коляга "Укишга кирдинг" деб эълон килди ва ёрдамчига кабул комисси-ясида хужжатларни расмийлаштириб куйишни буюрди. Кейинчалик маълум булишича, Коля укишни аъло бахоларга тугатиб, Новосибирск аэропортида директор муовуни лавозимида ишлаётгани хакида хабар топдик. Мана сизга,

1 https://www.google.com/search. 1-бет.

2 https://www.google.com/search. 3-бет.

укишга кабул килиш ва иш билан таъминлаш-нинг фаол усули!

Талабалар билан кайтарма алоканинг мухимлиги. Талабалар олий таълим муассасалари (ОТМ)нинг асосий стейкхолдер3 (stakeholders) ларидан бири хисобланадилар. Стейкхолдерлар-шундай инсонларки, улар у ёки бу ташкилотга бевосита алокадор шахс хисобланадилар ва уларнинг ОТМдаги укитиш холати ва шароити хакидаги фикрлари одатда объектив булади. Шунинг учун, хар кандай олий укув юртида яра-тилган шароитлар ва укув жараёни хакидаги уларнинг кайтарма маълумотлари жуда мухимдир. Шунингдек, кайтарма ОТМ маъмурияти ва талабалар орасида ишончли муносабатлар урнатишга ёрдам беради. Талабаларга дарс утганимизда, айникса укитишнинг фаол усуллари (УФУ) - давра сухбати, дарсларнинг уйин шакллари (деловая игра), холат масаласини ечиш (решение ситуационной задачи), фикрни фаоллаш (мозговая атака), сайёр дарслар (выездные занятия) каби бошка фаол укитиш усуллардан фойдаланганимизда стейкхолдерга эришиш имкониятига эга буламиз, бундайин кимматли маълумотларни ОТМ маъмурияти даражасида тизимли мухокама килиб, амалга жорий этиш максадга мувофик буларди. ОТМда фидбек ва стейкхолдерга кушимча холатни янада объектив бахолаш максадида аноним суровлар утказиб турилса, укитиш сифати, жамоадаги маънавий мухит ва инфратузилманинг холатини аниклаш янада осонлашади.

Нима учун ЖИДУ да коррупция ривож-ланмади, ОТМда у билан кандай курашиш мумкин? ЖИДУ ташкил булгандан бери у ерда маълум мухит ва маданият шаклланди, у албатта, бундай холатларга нисбатан маълум муросасизликни келтириб чикарди:

Биринчидан, бу ерда рахбарнинг эътикоди булиши лозим, чунки купгина ОТМларида бошкарув карорларини рахбарлар кабул киладилар.

Иккинчидан, талабалик фидбек тизими кири-тилган булиши лозим. Коррупция холатларини кандай аниклаш мумкин? Бирон-бир талаба ушбу масалани кутарди дейлик. Талабалар билан яхши ташкил этилган кайтарма алока корруп-цион холатларни профилактика килишга ёрдам беради. Ушбу сохада ишлаётган ходимларни мод-дий pаFбатлантиpиб бориш мухимдир. Кейинги

3 https://www.google.com/search. стр.4.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 7 (104)

тypт йил ичидa oйлик иш xa^ oшиpиб бopилди, aйникca пpoфeccop-yкитyвчилap тapкибиники.

Дpecc-коднинг заpypияти цацида. Интон-нинг ^^й кийиниб юpишлик мacaлacи кyпpoк УНИНГ шaxcий эcтeтикacи вa oдoбиra тeгишли-диp. Дyнë бyйичa бapчa OTMдa кaндaй кийиниб юpиш бyйичa мaълyм мeъëpлap, яъни мaълyм дpecc-кoд мaвжyд. Бaлким, ЖИДУдa дpecc-кoд Kaтъийpoкдиp, лeкин тaлaбaлap биp xилдa кийиниб юpaдигaн cтaндapт мaвжyд эмac. Бу epдa биз xap xoлдa xaлкapo мyнocaбaтлap дoиpacи-дarи мyтaxaccиcлap тaйëpлaшимизни инoбaтra oлиш repa^.."1.

Битиpyвчилаpнинг ишга жойлашиши, биp тoмoндaн yлapнинr yзлapининг вaзифacи x1aм 6Улиши лoзим, чунки ynap yзлapининr кeлaжa-гини ^pa билишлapи вa эxтиëж бyлraн мyтaxac-cиcликни тaнлaшлapи мaкcaдra мyвoфик б^ди. Хaлкapo тaн oлинraн индикaтop мaвжyд: яъни битиpyвчилapни йТМни битиpraч биpинчи oлти oй ичидa ишra жoйлaш.

Битиpyвчилаp билан алоцани муцимлиги. Куп xoлaтлapдa OTMнинr илFopлиrи ßa oбpycини aйнaн битиpyвчилap яpaтaди. Иш бepyв-чилap OTM x1aкидarи бaxoни aйнaн у epдaн ишлaш учун ^лган инcoнлapra кapaб бepaди-лap. Улapни yнивepcитeт фaoлиятиra жaлб этиш мухим axaмиятra эra. Maлaкaвий нyктaи-нaзapдaн битиpyвчилap жyдa кучли зaxиpa xиcoблaнaди. Улap жopий дaвpдarи тaлaбaлap aвлoди билaн aлoкaлapни йулга кyядилap, yлapra уз билим вa кyникмaлapини бepaдилap, шу билaн биpra yлapни paFбaтлaнтиpaдилap.

Шунинг учун xaм, Япoния вa Фpaнция кaби pивoжлaнraн дaвлaтлapдa ушбу мacaлaгa йиллap дaвoмидa кaттa эътибop 6epM6 кeлинaяпти. Maca-лaн, Япoниядa иш бepyвчилap битиpyвчилapни илoжи 6opичa й^ик OTMлapидaн oлишra xapa^ï килaдилap, чунки ynap укиш дaвoмидa кyпpoк тaниш, дycт-x1aмкacблap opттиpraн бyлaдилap вa юкopидa кeлтиpилraн мacaлaлapни xaл этишдa ку^йлик^ эra бyлaдилap. Фpaнциядa эca OTMra кaбyл квoтacидa дaвлaт бюджeти xиcoбидaн 20% ypин xopижлик aбитypиeнтлapra aжpaтилинaди. Хopижлик тaлaбaлap укишни битиpraч, aлбaттa xaм уз юpти учун, х^м Фpaнция учун 6apaвap xиз-мaт килaдилap.

1 Для cпeциaлиcтoв выштой квблификэции тpyдoycтpoйcтвo нe бyдeт пpoблeмoй — peктop УМЭД. -Гaзeтa Uz. 2021 гсд 14 aпpeля, cтp.1)

Гopизoнтaл aлoкaдarи битиpyвчилap xaм мaв-жуд, 6yлapra 6apaвapиra 6mp йилдa укишни 6итиp-raнлap киpaди. Aфcycки, вepтикaл aлoкaдarилap мaвжyд эмac. OTM вa мeнeжмeнтнинr вaзифa-лapидaн биpи, aйнaн вepтикaл aлoкaлapни яpa-тишдaн ибopaтдиp, чунки xap хил дaвpдaги бити-pyвчилap aвлoдлapи билaн ysapo aлoкaлap жyдa мухим.

Xyлоcалаp:

1. Taълим-тapбия coxa вaкиллapиra бepил-raн имкoният вa кyйилraн тaлaб-мacъyлият xaли eтapли дapaжaдa эмac. Жaxoн тaжpи6acидaн мaъ-лумки, тaълим-тapбияra capфлaнгaн инвecтиция кeлaжaк ун йилдa 100 xano 1000 бapaвap фoйдa кeлтиpaяпти.

2. Taълим-тapбия coxacидarи кoидa бузув-чилapra тerишли жaзo чopaлapи кyздa тутил-мaraн. Жaxoн aмaлиëтидa миcoллap куп, лeкин yзимиздaн кeлтиpcaк, мaшинa yFpилapи кynaйиб кeтraндa, yлapra улим жaзocи эълoн килинди, 6иpop шaxc yлимra хукм этилмaди, лeкин yFpилик тaккa тyxтaди.

3. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Maxaллa вa oилaни кyллaб-кyввaтлaш вaзиpлиги янrичa ижoбий фaoлият кypcaтaяпти, лeкин мaxaллa oкcoкoллap кeнraшининr фaoлияти xaли тaълим-тapбия ишлapиra мyвoфиклaштиpилмaraн. Oкcoкoллap кeнraши aнъaнaвий фyнкциoнaл вaзифa (туй вa улим мapocимлapи, жoй oлди-coтди, мaълyмoтнoмa бepиш кaби)лapдaн oзoд килинraнлap вa тaълим-тapбия билaн бaнд бyлишra имкoн яpaтилraн.

4. Жaxoн микëcидa мeнeжмeнт тизими тaълим-тapбия бoшкapyвининг yзлyкcиз тaълим тyзилмa, функция, янги ycyллapи вa тexнoлorия-лapи cифaтидa xизмaт килиб кeлaяпти.

5. Жaxoн aмaлиëтидa битиpyвчилapни иш билaн тaъминлaшдa yлapни укишнинг биpинчи кyнидaн бoшлaб кeлaжaк иш жoйлapи (кopxoнa) ra муа^^м бoFлaниши узини oклaб кeлaяпти.

6. Дapcлapra кaтнaшмacдaн, ëки тулик кaтнaшмacдaн кeлraнлap, яъни укув дacтypини тулик эraллaмaraн тaлaбaлapнинr кyпrинacи xaлигaчa битиpyвчилap caфидaн ypин эraл-лaб кeлaяптилap, жaxoн aмaлиëтидa бyндaйин Xoлaтлapгa йул кyйилмaйди. Taлaбaлapни бити-pyвчилap кaтopидaн ypин эraллaши фaкaт ягoнa мeзoн acocидa-yкyв дacтypлapини тулик эгaллaш opкaлиrинa aмaлra oшиpилaди.

ЗАMОНАВИЙ ТАЪЛИM I СОВРЕMЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 7 (104)

Таклифлар:

1. Таълим-тарбия давлат фаолиятида энг биринчи устувор вазифага айланиши лозим, Таълим-тарбия билан банд инсонларнинг ойлик иш х,ак,лари ва раFбатлантириш даражаси юксак булиши лозим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Долзарб мавзуларда дарслик, монография, илмий маколалар ёзган ва фаол усул-ларда талабаларга сифатли билим берадиган профессор-укитувчиларни энг юксак даражада раFбатлантириш лозим.

3. Таълим-тарбия со,асидаги коида бузув-чиларга энг олий жазони тайинлаш максадга мувофикдир (бу дегани профессор-укитувчилар улим жазосига хукм этиларкан дегани эмас), шунда тартиб булади, коррупциядан ,алос булинади.

4. Таълим-тарбия ишларини кечи билан фар-занд туFилган кундан бошлаш лозим (ушбу вази-фани келин ва куёвлар турмуш куриш жараёнида ,ам режалаштирсалар максадга мувофик булади), бунинг учун оила, айникса ма,алла масъул ва

жавобгар булишлари керак. Хозирда ма,алла учун энг устувор вазифа таълим-тарбия булиши, ма,алла кумитаси таркиби олий маълумотли, малакали (компетентли) инсонлардан иборат булиб, улар иш х,аки олиб, масъулият ва жавоб-гарлик билан ишлашлари лозим. Бошкача айт-ганда, ма,алла таълим тизимида штабли тузилма булиши максадга мувофик булади.

5. Узбекистонда таълим менежментини тако-миллаштириб, таълим-тарбия тизимининг узлук-сиз тузилмасини яратиб, янги усуллар ва техно-логиялардан кенг фойдаланиш лозим.

6. Битирувчиларни иш билан таъминлаш борасида жа,он илтор тажрибасига таянган ,олда, юртимиздаги тажрибалар асосида барча талаба-ларни укишнинг биринчи кунидан бошлаб кела-жак иш жойларига бириктириш уринли булади.

7. Укув дастурларини тулик узлаштирмаган талабаларни меъёрий битирувчилар сафидан урин олишига йул куймаслик лозим, уларни кайта тайёрлаш тизимини яратиш мак,садга мувофикдир.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Укитувчи ва мураб-бийлар кунига баFишланган тантанали маросимдаги нутки. https://uza.uz/uz/posts/ zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-ituv-30-09-2020

2. Гулямов З.Т., Акбаров М.С. Основы менеджмента и его особенности в условиях формирования рынка в Узбекистане. - Ташкент, ТГАИ, 1998.

3. Для специалистов высокой квалификации трудоустройство не будет проблемой — ректор УМЭД. - Газета 2021 год 14 апреля.

4. Мамажонов И.Т., Маматов Р. Германия давлати таълим тизими. Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2017 йил, 3-бет

5. Хён Р., Бёме Г. Как руководить людми: практика менеджмента на предприятии. -Бад-гарцбург, Германия, Издательство «Евроменеджмент», 2017.

6. ЮНИСЕФ. "Юксалиш" ва Ёшлар иттифоки маърузаси "Ёшлар муаммосининг калити - таълимга йул очиш ва ишга жойлашиш имкониятини яратишда". https://www. google.com/search?q = %D0%AE%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B5%D1%84+Gazta + Uz+ 2020 + 11 +%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D1%80%D1%8F&rlz= 1С^СЕА_ enUZ918UZ918&oq = .

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.