CC BY
4YOSHLAR INTELLEKTUAL SALOHIYATNI OSHIRISHDA OLIY TA'LIMNING
O'RNI
B.Xamidxonov -
Toshkent sh.
IIB kadrlar bo'limi inspektori
d https://doi. org/10.24412/2181 -7294-2023 -2-199-202
Har qanday jamiyatning taraqqiyot istiqboli ko'p jihatdan mavjud fanlar, ta'lim, intellektual boyligining rivojlanganligi, yuksaklik darajasiga bog'liq bo'ladi. Binobarin, fan va ta'lim davlat, jamiyat va millatning taraqqiyotini ta'minlaydigan, jahondagi nufuzini oshiradigan asosiy omil hisoblanadi. Shu jihatdan ilm-fanning jamiyatdagi maqomini belgilash, konstitutsiyaviy-huquqiy hamda me'yoriy asoslarini mustahkamlash milliy rivojlanishda muhim o'rin tutadi. Fuqarolik jamiyati sharoitida o'sib kelayotgan yoshlarni tarbiyalashga, yuksak ma'rifatga ega bo'lgan intellektual salohiyatli shaxs darajasiga olib chiqishga bog'liqdir.
Mamlakatimizda yoshlarga sifatli oliy ta'lim berish, taraqqiyot bilan hamqadam bo'lib kelayotgan mutaxassislarni tayyorlash borasida ham izchil ishlar amalga oshirilmoqda. Oliy ta'lim sohasidagi islohotlar, avvalo qamrovni oshirish, institut va universitetlarning moliyaviy holatini yaxshilash, professor-o'qituvchilarni moddiy qo'llab-quvvatlashga qaratildi. So'nggi 5 yil davomida oliy ta'lim tizimini takomillashtirish maqsadida 12 ta Prezident farmoni, 65 ta Prezident qarori, 169 ta Vazirlar Mahkamasi qarori, 66 ta idoraviy hujjatlar, 1 ta qonun, jami 313 ta normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi[1].
Mamlakatda oliy ta'lim tizimini isloh qilishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash, kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish, oliy ta'limni modernizatsiya qilish, ilg'or ta'lim texnologiyalari asosida ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlandi va u hozirgi kunda amalga oshirib kelinmoqda.
Jamiyatning oliy ta'limga bo'lgan talabi dinamik ravishda o'zgarib bormoqda. Kelajak bitiruvchilarni tayyorlash uchun ma'lumot nuqtasi bilim, ko'nikma va hatto malakalarni rivojlantirish emas, balki intellektual salohiyatni rivojlantirishdir. Bu borada "Oliy ta'lim bilan qamrov darajasini oshirish, xalqaro standartlar asosida yuqori malakali, kreativ va tizimli fikrlaydigan, mustaqil qaror qabul qila oladigan kadrlar tayyorlash, ularning intellektual qobiliyatlarini namoyon etishi va ma'naviy barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun zarur shart-sharoit yaratish"[2] ustuvor vazifalardan biri sifati belgilab qo'yildi. Oliy ta'lim vositasida shaxsning intellektual salohiyati jamiyatga faoliyatning turli sohalarida yuqori natijalarga erishishga imkon beruvchi resursdir.
"Tajribali pedagog va mutaxassislarni jalb etgan holda, o'quv reja va dasturlarini tubdan qayta ko'rib chiqish zarur. Oldimizda yoshlarga tarbiya berish, psixologiya va boshqa turli sohalarda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo'yicha murakkab vazifalar turibdi. Ikkinchi vazifa -umumta'lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, shuningdek, oliy o'quv yurtlaridagi o'qitish sifati bilan bog'liq zamonaviy o'quv reja va uslublarini jorish etish talab darajasida emas... Yana bir muammoni hal etish ham o'ta muhim hisoblanadi: bu pedagoglar va professor o'qituvchilari tarkibining professional darajasi, ularning maxsus bilimlaridir. Bu borada ta'lim olish, ma'naviy-ma'rifiy kamolot masalalari va haqiqiy qadriyatlarni shakllantirish jarayonlariga faol ko'mak beradigan muhitni yaratish zarur"[3.45].
Intellektual salohiyat muammosi, uning mohiyati va mazmuni asosan ta'lim va fan tizimidagi holat va o'zgarish nuqtai nazaridan tavsiflanadi. Ayrim tadqiqotchilar fikricha, "Intellektual salohiyat" tushunchasi ta'lim bilan belgilanadi va uning shakllanishi aholi ta'limining o'sishi bilan bog'liq. Bizning nuqtai nazarimizdan intellektual salohiyat tuzilishiga kengroq va tabaqalashtirilgan
yondashuvni qo'llash zarur. Uning tarkibiy qismlari ilmiy, ta'lim, innovatsion va madaniy salohiyat bo'lishi mumkin.
Innovatsion salohiyat - bu ilmiy bilimlarni yangi turdagi mahsulotlar, texnologiyalar va xizmatlarga aylantirish, raqobat sharoitida tovarlar bozorlarini marketing tadqiqotlari, innovatsiyalarni yaratishga qaratilgan boshqaruv va tashkiliy-iqtisodiy qarorlar natijasidir. Innovatsion salohiyat maxsus bilimga ega, ma'lum malakaga ega bo'lgan mutaxassislarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Innovatsion potensialning tarkibiy qismi o'z ilmiy-tadqiqot ishlarining sifati va konkretligini oshirish, sanoat korxonalari va ilmiy-tadqiqot hamda ta'lim tashkilotlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni yaxshilash va mintaqaning intellektual mulk bozorini shakllantirish orqali uni rivojlantirish va foydalanish mexanizmlarini yaratish uchun zarur bo'lgan ilmiy-texnik ishlanmalar va ixtirolar zaxirasidir. Umuman olganda, bu salohiyatni rivojlantirish ilmfan va texnika yutuqlaridan keng foydalangan holda, yuqori texnologiyalar, nou-xau va yuqori sifatli mahsulotlardan teng foydalanishni ta'minlaydigan innovatsion makonni rivojlantirish bilan ta'minlanadi.
Ta'lim salohiyati bilimlarni yaratish va ulardan foydalanishda ishtirok etadi. Uning tarkibiy qismlari talabalarning imkoniyatlari, samarali bilimlar fondi, fikrlashning umumiyligi va ta'limdagi taraqqiyot tezligidir. Kadrlar tayyorlash mamlakatning inson salohiyatini shakllantirish jarayonining asosiy tarkibiy qismi bo'lib, undan foydalanishning keyingi samaradorligini belgilaydi. Yoshlar intellektual salohiyati ularning madaniy salohiyati bilan uyg'unlik amalga oshiriladi. U har bir alohida mintaqa, mamlakatning o'ziga xos xususiyatlarini va uning tarixan aniqlangan xususiyatlarini aks ettiradi. Madaniy potensialning maqsadi esa dunyoni o'zgartirish, dunyoni bilish, aloqa sharoitlarini ta'minlash, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va boshqalarda ko'zga tashalanadi.
Tadqiqotchilar insonning intellektual salohiyatini "nazariy bilimlar, amaliy tajriba va individual qobiliyatlar to'plami"ga tayanib, uning innovatsiyalarni ishlab chiqarish qobiliyati bilan bog'lashadi[4.83]. Yoshlar orasida talabalar fikrlash, ijodiy rivojlanish va o'zini o'zi anglashga qodir bo'lgan eng intellektual rivojlangan ijtimoiy guruhni ifodalaydi. Shaxsning intellektual salohiyati ijtimoiy tizimini o'z-o'zini rivojlantirish va takomillashtirish imkonini beradi. Talabalarning intellektual salohiyati shaxsning aqliy rivojlanishini ta'minlaydigan aqliy faoliyat jarayonida shakllanadi. Talabalik davrida og'zaki intellekt faol rivojlanadi, ijodiy vazifalarni belgilash va hal qilish qobiliyati shakllanadi.
Oliy ta'lim davrida olingan intellektual qobiliyatlar tug'ma qobiliyatlar bilan birgalikda oliy o'quv yurtining bo'lajak bitiruvchisiga raqobat muhiti sharoitlariga moslashishga va yuqori samaradorlik bilan kasbiy faoliyatni amalga oshirishga imkon beradi. Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, zamonaviy talabalar oliy ma'lumotni hayotda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur shart deb bilishadi. Shu bilan birga, talabalarning bilimlarni o'zlashtirish jarayoniga munosabati bilan bog'liq muammolar mavjud. Yoshlar uchun ustuvor vazifa bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish jarayoni emas, balki oliy ta'limning ijtimoiy va maqom funksiyasidir. Yagona test imtihoni natijalari asosida universitetga qabul qilish "talaba bo'lish", "boshqalar kabi bo'lish" istagi "o'z manfaatlari, moyilligi va qobiliyatlari"ga nisbatan ustuvor vazifaga aylanganda "mexanik ro'yxatga olish" hodisasining rivojlanishiga olib keladi[5.227].
Pragmatik yo'nalishlar rivojlanmoqda: universitetda olingan bilim va vakolatlar "kapitallashtirilgan bilim shaklida" taqdim etilishi va foydali sotilishi mumkin bo'lgan jamoat manfaati emas, balki xususiy sifatida qaraladi. Oliy ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytirish, shu jumladan, pullik asosda abituriyentlarni tanlash ta'lim sifatini pasaytiradi. Bunday talabalarning muhim qismi "konseptual fikrlashning mantiqiy komponenti" shakllanmaganligi sababli ta'lim dasturini sifatli o'zlashtira olmaydi. Bu holat intellektual rivojlangan shaxsga bo'lgan ijtimoiy talab va professor-o'quvchilarning ta'lim resurslaridan foydalangan holda intellektual salohiyatini rivojlantirishga tayyorligi o'rtasidagi ziddiyatni aktuallashtiradi. Ta'lim muhitining rivojlanayotgan resurslari shaxsiy rivojlanish atrof-muhit orqali boshqariladi.
Yoshlar intellektual salohiyatni oshirishda ta'lim muhiti muhim rol o'ynaydi. Bu - shaxsni shakllantirishning ta'siri va shartlari tizimi, shuningdek uning muhitida o'z-o'zini rivojlantirish imkoniyatlarini anglatadi[6.79]. Strukturaviy ravishda, ta'lim muhiti komponentlar to'plamidir. Odatda universitetning ta'lim va rivojlanish muhitida quyidagi tarkibiy qismlari sifatida semantik, axborot va tarkibga asoslangan, faoliyatga asoslangan, subyekt-shaxsiy jihatlar ajratib ko'rsatiladi. Semantik komponent oliy ta'limning ijtimoiy ahamiyatga ega missiyasidan va zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashni ta'minlaydigan universitet qo'yadigan super vazifalardan iborat. Universitetni bitirganda mutaxassis o'z kasbiy faoliyatini loyihalashga qodir bo'lgan ijodiy, intellektual rivojlangan shaxs bo'lishi kerak. Ushbu missiyani tushunish universitetning barcha faoliyatiga ta'sir qilishi kerak. Universitetning ta'lim muhitining axborot va tarkibiy qismi bu shaxs sho'ng'iydigan noyob va ulkan axborot maydonidir.
Universitetning axborot makoniga fundamental va amaliy bilimlar kiradi. Ular o'rtasidagi bog'lovchi bo'g'in muammolar sohasi (global, kasbiy, shaxsiy) bo'lib, ularni hal qilish jamiyat va shaxsning intellektual resurslariga yo'naltirilishi kerak. Universitet ta'lim muhitining faoliyat tarkibiy qismi shaxsning intellektual faoliyati sohasidir. Atrof muhitda sodir bo'layotgan voqealarga jalb qilish orqali inson ma'lum bir faoliyat, ishlash usulini o'rganadi. Intellektual salohiyatni rivojlantirish uchun ta'lim muhiti shaxs o'zini intellektual va ijodiy ravishda amalga oshirishi mumkin bo'lgan zarur va yetarli miqdordagi voqealarni o'z ichiga olishi kerak.
Xullas, yoshlarning intellektual salohiyatini o'rganishning dolzarbligini O'zbekistonning kelajakdagi ilmiy va me'yoriy-qiymat rivojlanishi muammosining dolzarbligi masalasi bilan bog'lash mumkin. Ularning intellektual salohiyati va mamlakatning kelajagi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik aholining texnik va ijtimoiy yangiliklarga eng moyil bo'lgan qismi sifatida yoshlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi. Fuqarolik jamiyati va davlat, ilm-fan instituti va boshqa ijtimoiy institutlar o'rtasidagi munosabatlarning zamonaviy ijtimoiy va davlat shakllarining jadal rivojlanishi "intellektual salohiyat" tushunchasini qayta ko'rib chiqish, shuningdek, yangi O'zbekistonda yoshlarning ijtimoiy guruhining xususiyatlarini ko'rib chiqish zarurligini ko'rsatadi. Intellektual salohiyatni shakllantirish shaxsning butun hayoti davomida amalga oshirilishiga qaramay, uning shakllanishining asosiy davri oliy ta'limda o'qish davri hisoblanadi.
ADABIYOTLAR:
1. Шарипов Ж., Холбеков А. Янги Узбекистонни барпо этишда таълим ва фан тараккиёти / https://strategy.uz/index.php?news=1387
2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5847-сон _Фармони // (К,онун \ужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.10.2019 й, 06/19/5847/3887-сон)
3. Мирзиёев Ш. Танкидий тах,лил, катъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - х,ар бир рах,бар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Тошкент: "Узбекистон", 2017. -Б.45
4. Лаврентьев В.А., Шарина А.В. Потенциальная энергия в бизнесе. Интеллектуальный потенциал предприятия: понятие, структура и направления его развития // Креативная экономика. - 2009. - № 2. - С. 83-89.
5. Гуськова Е.А. Шавырина И.В. Потенциал современного вуза как системный феномен // Вестник БГТУ им. В.Г. Шухова. - 2015. - № 1. - С. 227-231. .
6. Ясвин В.А. Психологическое моделирование образовательных сред // Психологический журнал. - 2000. - № 4. - Т. 21. - С. 79-88.
7. Муминов А.Г. Узбекистонда таълим тизими: х,олати ва истикболлари. Журнал: Academic research in educational sciences, 2022, №3, 34-37 бетлар
REZYUME:
Maqolada yoshlar intellektual salohiyati tushunchasining mazmuni, vni shakllantirish va rivojlantirishda oliy ta'lim tashkilotlarining o'rni tahlil qilingan. Intelletual salohiyatni oshirishda oliy ta'limdagi inoovatsiyalar, ta'lim muhiti va axborot makonini rivojlantirishning o'rni o'rganilgan.
Kalit so'zlar: intellekt, intellektual salohiyat, oliy ta'lim, talaba, universitet, ilm-fan, ta'lim, ta'lim muhiti, axborot makoni.
РЕЗЮМЕ:
В статье анализируется содержание понятия интеллектуального потенциала молодежи, роль организаций высшего образования в его формировании и развитии. Исследована роль инноваций в высшем образовании, развития образовательной среды и информационного пространства в повышении интеллектуального потенциала.
Ключевые слова: интеллект, интеллектуальный потенциал, высшее образование, студент, вуз, наука, образование, образовательная среда, информационное пространство.
RESUME:
The article analyzes the content of the concept of the intellectual potential of young people, the role of higher education organizations in its formation and development. The role of innovations in higher education, the development of the educational environment and the information space in increasing the intellectual potential has been studied.
Key words: intellect, intellectual potential, higher education, student, university, science, education, educational environment, information space.
